(Qazaq Memleketiniń 550 – jyl báıgesine)

Seniń zamanyńa salaýat aıttym, Meniń zamanym – syrqat. Nurlan Máýkenuly.

Qońyrqaı qaǵylyp shyrqaý keńistikke erkin lepirgen shalqyma kúı. Qara barqyn dalany ýysyna salyp terbep jatqandaı, áldıine basyp óbektep, qushyrlanyp ıiskegendeı. Iirimi jumsaq, qaıyrymy qanyq kúıdiń boıy tutas, yrǵaǵy birtekti. Birkelki qońyrlanyp áýege kóterilgen kúı kúmbirlep kisinegeıdeı, beý beýlep osqyrynǵandaı, baıaýlyqpen shapshymaı saıabyrsyp shalqıdy. Terbeledi, egilgen aqbas ızendeı dalamen kósiledi. Jeldiń ýili, balanyń gýili, aspanǵa shapshyǵan kek joq, bas ıip belin bergen sharasyzdyq, qaýqarsyzdyq, qaýmaldyq, qyspaqtyq bar. Ezgige ezilgen essiz qara topyraqtyń yshqynysy bar, biraq, qaraıǵan kek joq. Zańǵar kókke usha almaı qıpalaqtaǵan torǵaıdaı jer men kókke ilinip qalǵan yrǵaqtyń aýamen juǵyp demmen júkti qylatyn sheri bar. Qara maıdaı qopyrap jatqan topyraqqa sińgen qusasy bar. Qara jerge sińgen sińirli, ýytty, qusaly jerigi bar. Túısikti túrtetin qańqyly bar. Qońyr kúı... shemen sher... Tóbege tik shanshylǵan qaraǵaıly qara ormannyń betin apaq sapaq etip qar japqan. Juqa jamylǵydaı qaraǵaıdyń ár jerinen qarǵa boıy qarań-qurań etedi. Sostıyt-sostıyp ár jerde turǵan ústi basy qara qojalaq, bet júzi kúmpıip isinip ketken tutqyndar tamyljyǵan kúıge eltip turyp qalypty. Aspannyń alyp shyńyraýy ıilgendeı, ashyq alańqaıdaǵy bir top adam qamalsyz tutqyndyqtan bir sát bosap jelmen birge úp etip kóterilip, azat ta pen erikti kúıdiń emeýrinimen kókke qanat jaıyp ketip edi. Qoldarynan qaıla-baltasy, ara men balǵasy sylynyp túsip, qara maıy shyqqan mańdaıynan jorǵalaǵan terdi baıqamaı sylq-sylq etip otyra ketken. Myltyǵyn kezenip, jelkesinen túrtkishteıtin starshynnyń da besatarynyń uńǵysy aspandap baryp jerge túsken. Ózi turǵan kúıi otyrmaı qaqshıyp qalypty. Mynaý ásire aıaýly kúıden topyrlap kelgen kózdiń maıyn úrkip qalýǵa mursha bolmady. Tórt taraptan tizeleı ketken orystyń sary murt jaýshabary da jerge tesilip, móldir kúıge eltip ketipti. Býyn býynǵa túsken kúı egiltip barady, maýjyratyp barady, eńiresken erlerdiń erden túspeı egilgenin eske alyp, osharylyp otyrǵan qyryqqa jýyq tutqyn búlkildegen kúıge bosap solq-solq etti. Solqyldatyp jylatty shemendi kúı... Sherli kúı. Sahalınge aıdalǵan Seıtektiń tutqyndalǵan jany kókirekten aǵytylǵan kúıdi tutqyndaı almady. Qoly qaıta-qaıta ishektiń boıyn boılaǵandaı qur taıaqty ermek etip, qanshama kún qusaly kúıdi tóge almaı kúızeldi. Aqyry, aılap jasyryn júrip qaraǵaıdan janyǵan dombyrasyna báıbishesi etegine býyp salyp jibergen tıekti qoıyp, ishek baılap, jumystyń qyzǵan tusynda perneniń lebizin aǵytty aı kep. Ózi de baıqamaı qaldy. Aldyna jetip kelgen strashynnyń uńǵysyn da kórmeı qaldy. Kózin tars jumyp, dombyranyń saǵaǵyna betin súıkep, tereń tamyrly kúıdi bastap ketken. Boıyn del sal etken kúıdiń tátti áserin buza almaı, tosyrqap starshyn turdy. Barsha júrek tilsiz uǵynysqan, barshany baýyr etken kúı toqtaýsyz terbelip, anadaı aıalap, ákedeı arqadan qaǵyp jubatty. «Erlersińder ǵoı, abadandarym! Jeńilmeńder, qaıratqa minip, qaıǵyǵa shókpeńder! Zaman osylaı-dy» dep ymmen, ıbamen sezdirgen edi. *** Aq jastyq terge malshynyp sýlanypty. Túsi eken. Tap tuınaqtaı etip kıno kórgendeı áserde oıandy. Sanasy saırap, túısiktiń sańylaýy ashylyp, júrek dúrsildep jatyr eken. Appaq zerdeli perdeniń artynan kóringen ashyq aspan, bulyńǵyrlaý Malchezınanyń aspanyn baıqastap qarady. Sol Vatıkan qalashyǵynyń teriskeıinde, Monte Baldo taýynyń betkeıinde tynyshtyǵy qulaqqa urǵan tanadaı aınalasyn kókpeńbek teńizben túıisetin Garda ózeniniń jaǵalaýynda eken. Qalaǵa enteleı sapyrylysqan samaladaı jap jaryq ózen. Sańq etken qus pen úp etken jelge qulaq túrdi. Qalanyń eń mańǵaz qabatty úıleriniń tóbesinen tóne qarap, óziniń Italányń albarly soborlory qorshaǵan ortalyqta ekenine kóz jetkizdi. Qasynda, appaq kórpemen tutasyp aq sarǵysh shashy buralyp, aq keýdesin qymqaı oraǵan Elza. Rımdik pań hanshaıym, kerbez sulý. Alańsyz albyrt uıqyda. Tósekten kóterilip, aıfonyn qosty. - Faız, kemede kút, qazir kelem. Bul aq qaǵazdaı kıinip kóshege shyqqanda, esik aldynda kólik júrgizýshisi kútip turdy. Jaǵalaýǵa jetkende, Faız kemede tikesinen tik turyp kútip tur eken. Ekeýi lám mım despeı kemege otyrdy. Faız kemeniń eki serippesin ózi basqaryp buraı bastady. Bul úıden jópeldemede alyp shyqqan salqyn syrany aýzyna toǵytty. - Keshe Elza, keshkisin... - Keshe kóp siltep qoıǵansyń, sodan. - Keshe Elza ekeýmiz Sıkstın kapelasyn, Vatıkan Ulttyq mýzeıin aralap shyqqanbyz. Sýretteri ǵajap á? Bilesiń be, Elza qazaqta tarıh bolmaǵan, qazaqtyń ótkeni, búgini joq, jabaıy taıpa bolǵansyńdar dep aıtyp saldy, senesiń be? - ... - Bolmasa bolmaǵan shyǵar, men qazaq emespin... Taǵy bir syrany bitkenshe aýzyna aǵytyp aldy. - Kóp ishpe, bul zıan. - Men qalaǵanymsha, bilgenimshe ómir súremin, osylaı rahattanyp. Ákem bar ǵoı, qalaýymsha kóńil kóterem. - Meni nege shaqyrdyń? - Elzany aıtam, ol maǵan turmysqa shyqqysy keledi. - Durys, úılen. - Ákem, eshkimge senbe, tipti, dosyńa da. Jaý taban astynda degen edi. - Durys aıtqan, jaý qasyńnan tabylady. - Neni meńzegenin túsinesiń be? - ... - Malchezınada Elza ekeýiń maǵan dossyńdar. Ekeýińe ózime sengendeı senem. - Bilem. Aqquba óńdi, at jaqty Sherhan jigittiń tóresi edi. Boıynda sultandyq, aqsúıektik ańqyp turatyn. Dóńgelek qara kóz, jaǵyn qaptaǵan qyl orman, tóńkerilip tóne qadalatyn janar ańǵarympaz, adam ishin aıtpaı tanıtyn. Otyzdan jańa asqan qylshyldaǵan jigit. Kókirektegi qaýmalaǵan muńǵa bógip, qarsysynda qadalǵan dosyna jan júıesin aqtara almaı otyrǵan-dy. Únemi osylaı, aqjarma aq kóńilin jaıyp, bar syryn túbine deıin aıtyp salmaıdy. Syr ańdıdy. Oıynan bólek sózdi aıtady. - Túsimde únemi bir qońyr kúı estiledi. Astrahan, Oral, Boztóbe, Boǵda, Aqtýba degen sózder anyq kóz aldyma keledi, - dedi sybyrmen. Faız jalt qaraǵan. – Túsinbeımin... bir kúı kúmbirlep oıatady. Bókeı ordasy, Seıtek degen adamdardyń esimi oralady. Qolyndaǵy syrasyn tóńkerip keme ishine tastaı saldy. - Batys Qazaqstanda Bókeı ordasy degen jer bar. Ar jaǵy Astrahan, al Boǵda degen taý qazirgi Boztóbe bolsa kerek. Ol jerde ataqty tentek atanyp ketken Seıtek kúıshi ómir súrgen. - Ne mojet byt? – basyn teńsep, tyńdaǵysy kelmedi. – Joq, bular tek tús qana. Tús qana. Qaıdan bileıin. Astyńǵy ernin kómkere túsken qara saqalyn tistelep, ernin jymqyrdy. Ekeýi kók aıdyndy teńizdiń alańqaıyna shyǵyp ketipti. Kóktemniń ýyljyǵan jas kúni. Kúnniń nury áljýaz shaq. Sherhan ashqursaq urttaǵan syradan masaıyp qalǵan. Faız jaǵaǵa shyǵaryp, kólik júrgizýshige ym qaqty. Anaý dereý kólikke ıektep aparyp otyrǵyzdy da, úıge qaıta alyp ketti. - Sen qazaq emessiń... Qas qabaǵy erekshe qıylysyp, kóziniń qadalysymen quıyla salatyn Faızdyń júzinde bir yzaly mysqyl oıandy. - Elza seni súımeıdi, ol seniń aqshańa mastanyp júr. Aıtaıyn desem... Baı balasy ózińe sol kerek. Faız daýystap aıtqan sózin ózi tyńdap turǵanyn ańdap, buǵa qoıdy. - Al, men saǵan ózime sengendeı senbeımin, - dedi kúbirlep. *** Faız ben Sherhan Qazaq-Amerıka Almaty ýnıversıtetiniń alǵashqy kýrstarynan tanys. Ekeýi jaqyn kýrstas bolyp, shúıirkelesip ketti. Ystyq sýyǵyna tózerlikteı shyn yqylasty dostardyń baýyry jazylmaıtyn edi. Sherhannyń ákesi sol jyldary mansaby ósip, mınıstrlik taǵyna otyrǵan. Ekeýi de oqýdy aıaqtaǵasyn "Bolashaqqa" tapsyrdy. Faız óziniń bilimine senimdi edi, al Sherhan shet tilderin shala sharpy ǵana meńgergentin. Sherhannyń ákesi ekeýin bir kúni kabıneti shaqyrtty. «Ekeýiń de bir qalaǵa barady ekensińder, bir birińe arqa súıep, demeý bolyńdar. Bóten elde bógde oılylar kóp, ózim bar qarajattaryńdy óteımin» degen. Artynan Faızǵa ákesi arnaıy jolyǵyp "Balamdy bilem, shetelge ketkesin tym masaırap ketýi múmkin, tym erkin ósirdik, sen bas kóz bol, Sherhandy saǵan tapsyrdym. Aqshadan qam jeme, ózińe aı saıyn arnaıy qarajat jiberem» dep jelkesinen qaqqan. Mundaı ásire syılaýdy túsinde de kórmegen Faız bul dostyǵyn nege joryryn bilmedi. Aqyry, máńgilikke Sherhannyń basy kózi bolyp júrýge baılanyp qalǵanyn ańdamaı qalǵan. Ákesi Sherhanǵa bólek, Faızǵa bólek habarlasatyn. Sońǵy jyldary Faız Sherhannyń tákkapparlyqpen masańdap artyq sóılep, aýzyna kelgenin aıtyp salatynyn kótere almaı qalatyn. Ondaıda únsiz otyratyn. Sebepsiz dańǵaza toılar uıymdastyryp, astamshylyqpen sóılep Faızdyń betin jerge qaratatyn. Sherhan ákeniń urlap jyrlaǵan mıllıondaǵan dúnıesin oılanbaı shasha salatyn-dy. Malchezına, Lımone, Garda ózenderiniń mańynda han saraıyndaı kúmbirlegen otelderdiń ıesi. Sherhan barǵan saıyn jergilikti rımdikterdiń mádenıetin, saltyn tez sińirip ózgere bastady. Al, Faızdyń bar armany óz elinde qalyp qoıǵan. Óz elinde, Batys Qazaqstanda, Bókeı ordasynda. Ańsarly aýylynyń saǵynyshy býyp, janyn jegideı jeıtin. Sherhanǵa baılanǵan taǵdyryn qarǵap sileıtin keıde, biraq amal joq, Táńiri jazsa qaıtemin dep amaly taýsylǵan. - Sen qazaq emessiń... - dep tistendi Faız. *** Aspanǵa aıqara qushaq ashqan Astana. Ǵımarattary kúnge shaǵylysqan, jaltyrap jarqyldaǵan Astanaǵa kelgende qoldan quıyp qoıǵan balanyń áspetti oıynshyqtaryn eske aldy Sherhan. Myrs etip mıyqtan kúldi. Aqquba óńin jaǵalaı tebindegen qyraýly saqalyp ernimen óbip, jymqyryp aldy. Jazdyń aq tańynda áýejaıdan túsken ekeý Astananyń tóbesinen qarap turǵandaı irkildi. Faız keýde qapsyryp qushaqqa alǵan samaldy qarpyp jutyp, keńsirigin toltyrǵan. Sherhan ózi de túsinbeıtin bógdeleý sezimge bólenip, jat pen jaqynnyń arasyn aıyra almaıtyn dúmbilezdeı qalaǵa maǵynasyz kóz tastaǵan. Ákesi mınıstrlikter ornalasqan qalyń qabatty irkes-tirkes tóbeli úılerdiń birinde otyratyn. Kileń aq jaǵaly, moıyntartqysh taqqan myrzalar kósilip shyǵyp, adymdap basyp aldynan ótip jatty. Ákesi keń kabınetinde ádettegideı keń taǵyna súıenip otyr eken. Qolyn berip amandasty da, ekeýi hal jaǵdaı surasty. - Sherhan, barlyq qujattaryńdy rásimdep qoıdym, Italıadaǵy Otel, qonaqúılerdi rásimdeýdi basta. Bilesiń, tek óz atyńa emes. Keliskendeı, Faız ben álgi qyzyńnyń atyna aýystyrasyń. - Áke, bul qashanǵa deıin jalǵaspaq? Nege óz atyma ala almaımyn. - Sen dymdy da túsinbeısiń be, shynymen? Faız qasyńda senińshe, ne istep júr? - Bárin óziń aıtqandaı oryndaımyn, alaıda, maǵan bergen úlesińdi ózim bas bolyp bilgenimshe, nege basqara almaımyn? Men bala emespin ǵoı, eseıdim. - Tyńda, 2017 jyl bilesiń, EKSPO ótpek, qarpyp qaryshtap tabysqa kenelemiz, ol kezde ne istesem de, urpaǵymnyń urpaǵyna jetetin qarjyny tasyp áketem. Úkimet artynsha, bir-eki jylda ádettegideı tekserip qarjynyń tonalǵanyn baıqaıdy. Men ol kezde bul álemde ǵaıyp bolýym kerek. Tipti, seniń de atyńda eshnárse bolmaýy tıis. Sen de, men de ǵaıyp bolamyz. Sol úshin tórteýińdi tórt jaqqa shashyp otyrmyn. - Ardaq Neapolde, Erhan Malaızıada, Aıdaı Gvatemala araldarynda, sen Malchezınada. Keremet emes pe? Bul elde qalatyndaı eshteńe joq, balam. Óziń jaqsy bilesiń, Qazaqstanda bolashaqta eshteńe qalmaıdy. - Bilemin, talaı qulaǵyma quıǵansyń, áke. - Artyq eshteńe surama, tek kút. Shaýańdy basqar. Úılen. Italıandyq bolýyńdy tileımin. Jalpy Rım qalasy eleýsizdeý jer. Erteń men de qasyńnan tabylýym múmkin, buıyryp jatsa. Tóbesinde Qazaqtyń týy tik shanshylǵan Tóbeli úıden eńseli shyqqan Sherhan Faızdyń ótinishimen Oralǵa ushyp ketti. Oral, Atyraý, Aqtóbeniń túıisken jerinde Boztóbe degen qunarly qumdy aımaq bar. Bul Faızdyń týǵan jeri. Týǵan eldiń, týǵan jerdiń tel emsheginen emip keteıik degenine joq deı almady Sherhan. - Sherhan... - Sher men, sen nege meniń atymdy buzyp jaryp aıta beresiń? «Sher kisi» degen zor maǵyna. Elzany bilesiń ǵoı, til mamany, «sher» degen sóz shyǵys tilderinde «arystan» degen maǵynany beredi eken, al han degen sóz jabaıylylaý estiledi. «Sher» «men» degen krýto da! - Sherhan... ekeýi áýejaıdan túskesin, jol jónekeı taksı jaldap aýylǵa tartty. - Sherhan, aýylǵa barǵasyn tyńaıyp qaıtaıyq, ańǵa shyǵaıyq. Atamda myltyq ta, jylqy da bar. Kıik atyp qaıtaıyq, qalaı qaraısyń? Únsiz kelisken. Talaı jyldardan beri saǵynysyp kórisken Faızdyń áke sheshesi arqa jarqa bolyp, aq túıeniń qarnyn jaryp áleýmetke arnap toı jasady. Aýnap qýnap, eldiń ıisin alǵan soń ertesine ekeýi qos jylqyny erttep, ańshy myltyǵyn asynyp, kerek jaraǵyn artyp sonaý Boztóbeni betke alyp shaýyp ketken. Ekeýi Bóztóbeni betke alǵan dalańǵaı keńistikte erkin shaýyp, alańsyz júre bergen. Álden ýaqytta, torańǵyly, jyńǵyldy betkeıge tap kelip, ańys ańdydy. Sosyn kóz ushynda ilingen jasyl jelekti kólshikke qaraı jóńkilgen. Ekeýi attan túsip, qamys shetin oraılaǵan kólge kelgende, kún tóbege shaqshıyp kele jatqan edi. Alaıda, batys jaqtan bolar bolmas qara tuıyq bult kórindi. - Kıikter osy mańdy torýyldaıtyn, tym bolmasa qoıan atyp alamyz, - dedi masaıraǵan kóńildi Faız. Kólshiktiń tuńǵıyq tunyǵyna telmirgen Sherhan: - Talaı oılandym, «Italıanyń tabaldyryǵy» atanǵan Veronadaǵy Kolızeı amfıteary, Vatıkan qapasy, Navona alańyndaǵy músinder, Palasso Vekko, Ýffısı galereıasy, Bardjelo Ulttyq mýzeıi, Pássa del Dýomo soborlyq alańy, Santa Marıa del Fore alańyndaǵy arhıtektýra, tańǵajaıyp Sıkstın kapelasy, sobordaǵy Mıkelandjelonyń sýretkerlik óneri – búkil rımdikterdiń ólmes mádenı murasynyń anyq aıǵaǵy. Soborlardaǵy er men áıeldiń jalańash tánderin jarqyrata salyp, appaq keýdelerin, uıatty múshelerin sulýlyqqa bólep salǵan ónerlerine tań qalam. Rımdikterdiń tarıhy sol qabyrǵalarda qattalyp, óshpesteı madaqtalyp, kórer kózge aıǵaqpen kórinip tur. Al, myna qazaq dalasynda aıtshy, nege kózińe selt etkizer tarıhtyń bir nyshany joq a? - Men bilmeımin, nege ekenin? - Óıtkeni, bizde tarıh, mádenıet bolmaǵan. Aýyldyqtardy qarashy, sol kóne zamandardaı áli de qaýqyldasyp amandasyp, kórisip, búkil adam jep túgespeıtin etti asady. Naǵyz mádenıet ol Italıada rımdikterde eken. Kóńili shaılyqqan Faız júzin keri buryp, basyn shulǵyp turǵan ker bestige mindi. Sonaý arǵy teńiz asyp teńselgen kóńiliniń seli kóshkendeı boldy. - Sen qazaq emessiń.... - dedi kúbirlep. Ekeýi áýdem jer júrip, bir qoıandy atty, sosyn beıýaz júrgen bir top kıikke kezikken. Bir top kıik aq sorapty adyrlardy betke alyp jóńkilgen, kóz ushynda lezdikpen sekirip ustatpaı ketken. Sherhan bir kıikke oqtalyp qýa-qýa Faızdan múlde jyraqtap ketken edi. Bir ýaqytta bıik betegelerden asyp, kóz ushynda kókke telmirgen bıik tóbege jolyqqan. Bul baǵzyda Boǵda atanǵan Boztóbe bolatyn. Kózine tańsyq kóringen tóbeni aınalsoqtap kóp júrdi. Biraq, Faızdan kóz jazyp qalǵan edi. Shamalap ózi kelgen jolmen keri júrip iz kesti. Óziniń kelgen jolyn anyq baıqap taba almady. Kún besinnen aýyp, ekindige kóshken tus edi. Kıiktiń qyzyǵyna túsip azyqtanyp ta almaǵan. Ashyrqanyp aýzy kepti. Shaba-shaba astyndaǵy tory at ta sharshaǵan. Pysqyrynyp sholtań júriske saldy. Ekeýi mana sý ishken qalyń qamys oraǵan kólshikke de kezige almady. Qaıdan keldi, qaıda ketip barady? Basy aınalyp, kózi qaraýytqan. Attan túsip, jaıaýlaı júre bastaǵan. Qaıda nazar salsa da, aq adyrly jotalar, qıyrsyz keń keńistik... Jan dúnıesinde ala quıyn oınap, júregi alaǵyzdy. Jalǵyzdyqta ózine, óziniń artynan bireý ilesip kele jatqandaı jaltara berip úrkidi. Jylqyǵa qamshy basyp shaýyp ta kórdi. Biraq, tory ta tympyńdap, júrisin ońdyrtpaı qoıdy. Qaltasynan jópeldemede sylynyp aıfon da túsip qalǵan. Kesh qaraıa bastaǵan. Kún sonaý keńistik bitken tusqa aǵyp bara jatqandaı boldy. Tumanytyp, dalanyń kózin japqan qara bult lezde manaǵy jazǵy saltty buzyp ketti. Ekpindeı jylymshy jaýbyr jaýǵan. Ózegi talǵan Sherhan aýaǵa aýzyn ashyp, keńsirigin jibitti. Jan dúnıesine, jan júıesine quıylǵan tamshylarǵa jýynyp, boıy del sal boldy. Atynan qaıta túsip jaıaý jalpy qansha júrgenin kim bilsin, bir tasqa qoly tıip toqtady. Arqasyn tirep otyra ketken. Basyn shulǵyp, osqyrynyp qalǵan jylqy ıesiniń qolynan shyǵyp, erkin jaıyla bastaǵan. *** Sol kúı.... jaı ǵana jóńkilip, aıparaly bulttarmen qaýyshqan astamshy kúı. Topyraqtan kóterilip kókke shaýyp asqaqtaǵan. Jumyr jerdi bir yrǵaqqa salyp, bir úılesimge baýlyǵan. Jylqynyń dúbirli tuıaǵy, júrektiń dúrsilimen qosa jyrǵalady. Arǵymaqtaı aspanǵa órekpip sekiredi. Shym shymdap keýdede kóp ǵasyr kómkerilgen kóne tarıhty tiriltken. Aýaǵa sińip aýamen ǵana júkti etetin jeteli kúı kókiregine quıylyp jatty. Jan dúnıesinde qamyryq pen qapastanyp qaraly sher jatqan eken. Shemendi sheńberlegen jara jatqan eken. Sol jaranyń aýzy ashylyp, sańylaýynan qusa tógilgen. Eńkil eńkil, solq solq etkizgen qusa dalanyń sor topyraǵyna sińgen qusa... Keýdeńdi qalaı janshymaıdy? Keýdeńdi qalaı tesip ótip óli júregińdi oıatpaıdy? Basyn kótergende terge malshynǵan boıy men júzin jýǵan jasqa býsanyp jatyr eken. Qulaǵyndaǵy kúmbir ún úzilmeı tamyljýda. Asqaqtap baryp, shapshyp baryp arynyna túsken kúmbirli kúı. Basyn kóterip aınalasyn barlaǵan. Tórt tóbeli kúmbezdi mazarǵa arqa berip otyr eken, onyń arǵy buryshynda teńselip otyrǵan áldekimge kózi tústi. Entelep jaqyn kelgende anyq kórdi: dál túsindegi túksıgen qalyń qabaqty, keń ıyqty, egde tartqan qara sur kisi kózin tars jumyp, ózin egiltken kúıdi emirene tartyp otyr. «Aqsaqal» degen daýsyn da elegen joq. Bul qasyna baryp kúıge qulaq tosyp otyra ketken. Ebelek julqynady, túıesińir, bıalysh alqynady, qańbaq ta bara jatyr ushyp qonyp. Qansha otyrǵany belgisiz, sanasy saırap, júregi de kúmbirelep jatyr eken: "Qazaq ediń, myna boz jýsandy dalanyń betkeıinde qanyń tógilip, janyń shyqqan qazaq ediń. Mańdaıyńa baq qonǵaly Táńirińmen birge ediń. Táńirdiń jupary dilińde edi. Táńirmen tabysyp, erkin arazdasýshy ediń. Qazany kúımen estirtip, sherdi ánmen jazǵan, joqtaýdy jyrdaı shubaltan, syńsýdy syńar qustaı syńsytqan, qoshtasqanda qońyr jeldeı terbelgen, saǵynǵanda qońyrqazdaı qańqyldaǵan bul dala. Seniń búkil jaratylysyń óner – óner bolǵanda Táńirmen tildesken syr edi ǵoı. Qanyńda myna dalanyń tarıhy jattalyp, jadyńda jaratylystyń uly máni qattalyp jatatyn. Eshqandaı bógde ilimge qushtar emes eń, aıbatty, abadandy, qanyń týlaǵan has jaýynger ulyq eldiń uly ediń. Osy topyraqtan talaı erdiń basy shabylǵanda artymda balam shabylmasyn dep tilegen. Sen úshin talaı erdiń basy domalaǵan. Jambasy taqtan emes, attan tozǵan. Talaı erdiń rýhy synyp, zamannyń zárine bas ıgen. Biraq, bas ıse de, Táńirine degen asyqtyq yltıpatyn qoldan bergen emes. Bermeıdi de. Táńirisimen tabysqan qazaqtyń bar óneri tarıh, mádenıet edi. Qazaq Táńirisimen ashyq suhbat qurǵan. Syrly suhbatymen dilin taza ustaǵan. Ózgeniń ylasyn júregine etene qabyldamaǵan. Qazaqtyń Táńirisimen tildeskeni ym-ıshara, syrly sóz edi. Ym men ısharalap sóıleý qazaqtyń daǵdyly, qanyna sińgen qasıet. Ymmen sóıleý, sózge syrdy jasyrý, ısharalap aıtý bul ulyq jetilgen óner-di. Ony kózi joq, kóńili nadan keıingiler kóre almaıdy, túısine almaıdy. Alaıda, sen túsinesiń, sen qazaqsyń, janyń taza. Janyń izgi. Ózgeden Táńirine bir taban jaqyn sen ulyq ultsyń. Kózge kórinip eshbir jádiger qalmasa da, kóńili oıansyn dep kúı qalǵan, án qalǵan, atańnan sóz qalǵan...» Toqtaýsyz teńseltken kúı tamyr-tamyryn boılap, júregin aqtaryp tastap, solqyldatty aı kelip. Sonaý orystyń ormanynda qaraǵaıdan dombyra jasap tartqan kúıshi Seıtektiń ózi otyrǵan edi qasynda. Sol túsindegideı eńirep, kóziniń selin aǵyzǵan. Bul daladan talaı er ótken eken. Talaı babam Táńirge til qatypty, Jaratqan, amanattaı artymdaǵy elimdi aman qyl dep talaı er Táńirge jalbarynǵan. Sony túısindi, qıanatpezerligin túısindi. Júregine jabysqan qıanattan keshti, júrektegi barsha kek te, qusaly dert te óshti. Jýyldy júrek. Aınadaı tymyrsyq tynyshtyq ornaǵan. Kózin ashty, kóktegi qalyqtaǵan qyran qus aınalsoqtap kóp ushty. Aq tań raýashtanyp nurǵa bólenipti. Qasynda eshkim joq. Tórt qulaqty beıittiń qasynda uıyqtap ketken eken. Tońazyǵan denesin uqalap, mazardyń ishindegi jazýdy oqydy: "Seıtek Orazalyuly. Bókeı ordasynda dúnıege kelgen". Bolar bolmas tómpeshikke aınalǵan ortadaǵy qabirdiń basyna dóńgelenip kún men onyń ústine jarty aı taǵylypty. Anadaı jerde jylqysy jýsap tur. Atasynyń basyna bar bilgen duǵasyn jasap turdy da, atyna otyrdy. Beıittiń basyna bir torǵaı qonǵan. «Sen kimsiń? Sen kim ediń? Esińe túsirshi» degendeı shyryldap artta qala berdi. Qaı tarapty betke alyp shapsa da endi adaspaýy anyq edi. Faız keshe keshkisin Sherhannyń qarasy kórinbegesin sabylyp izdeı qoımady. Dosynyń osy jerde ólim qushqany jaqsy bolar edi degen oı kelgen. İzdep taba almadym dermin dep, tún jamyla úıge kelgen. Tań ata aýyl adamdary jolǵa saılanyp, Sherhandy izdeýge shyqqan-dy. Astanadaǵy ákesine de habarlanǵan. Ákesi dereý Oraldaǵy tanystaryna habaralasyp, ushaqpen izdestirýge shyqqan. Sherhan tóskeıdi betke alyp Boztóbeden qıys ketip, Reseımen shektesip jatqan Qarabaıly aýdany Aqtýba aýylynyń mańyna túnegen eken. Seıtek kúıshi sol Aqtýba aýylynyń mańynda jerlengen edi. Taıaýda ǵana Atyraý oblysy ákimdiginiń qoldaýymen tórt qulaqty zırat salynǵan bolatyn. Sherhandy shaǵyn ǵana ushaq kóp uzamaı taýyp alyp, Faız ekeýin ákesiniń tapsyrýymen Italıa ushaǵyna salyp jibergen. Faız qaradaı basylyp, san soǵyp qalǵan-dy. Dosy ajalsyz eken. *** Vatıkan pań qala. Áspetti úıler, tynyshtyq tamyljyǵan kósheler, teńiz shaıyp turǵan jaǵalaý. Shonjar týrıser aǵylǵan qala. Sherhan kele sala iske kirisip, barsha qaǵazdaryn laıyqtap ta qoıǵan. Elzaǵa úılenip, óz atyndaǵy qonaqúılerdi, týrısik agenstvasyn da ótkizýi tıis-ti. Elza ekeýi jazdyń maqpal tańyn qarsy alyp Garda ózeniń boıyna baryp saıahattaǵan. Toıdy qalaı ótkizý rásimin oılastyryp, jospar qurmaq bolǵan. Garda ózeniniń shaıqalǵan keńistigi ekeýge rahat sezim syılap, mahabbatqa bólegen. Boıshań, grektik sary óńdi Elzanyń sulýlyǵy tańqalarlyq edi. Úlken moıyldaı qońyr kózderi, oımaqtaı úlpildegen erin, qypsha beli talyqsyp erkek bitkenniń birden kóz jaýyn alatyn. Óziniń osyndaı has sulýyna mastanyp, Shermennyń baqyttan basy aınalýshy edi. - Shermen,- deýshi edi, - men seni súıem. Senimen máńgi bolam. Arystanym! Mundaı áıeldiń qasynda júrý erek bitkenge erekshe qýat bitiretin. Dúnıeniń qandaı da qıyndyǵy bolsa osy áıel úshin taısalmaı jan berýge bolady. Birde ajarynan kóz taıyp tamsanǵan Sherhan: - Sen de talaı rysardyń basyn jutqan bolarsyń, - degen. - Joq, Shermen, men sendeı dalalyq rysardy, mundaı bekzat rysardy kórgem joq, - dedi kerbezdene. Ekeýi Rımdik ozyq surypty sharap aldyryp túngi Gardanyń beıishteı samalyna boı tosqan. Oıǵa batatyn. Elza, sharapty súıgendeı urttap otyrdy. Kenet, Sherhannyń oıy kúrt buzylǵan. "Qarsy otyrǵan áıel meni shyn súıer me eken? Kez kelgen erkekti baǵyndyra alatyn sulý qyzdyń meni tańdandaǵyna nesi? Meni shyn súıdi me eken?» Aldynda syzyltyp quıylǵan sharaptyń urttap isher sánine qaramaı bir-aq tóńkergen. Alaıyp sosyn daıashyǵa qarady. Daıashy toltyryńqyrap taǵy quıyp berdi. "Sen meni súıesiń be, Elza?" dedi ishteı sharapty tóńkerip jatyp. Sol kúni kóńili birtúrli alaǵyzyp, jaldaǵan kemege Elzany jalǵyz tastap ózi kóshe qydyrystap ketken. Elinen kelgeli oılarynyń oralymyna jete almaı, shatylyp basy zeńıdi. Jany jaı tappaı, kóńili órikpip "osy men ne istep júrmin?" dep kúızeletin bolǵan. Faız da muny baıqap qalǵan. Alaıda, Sherhan sonaý bir túndik dalada ne kórip, ne sezingenin eshkige tis jaryp aıtpady. «Kimge aıtýym kerek, meni kim túsinedi?» Jazǵy alaptaǵy samaladyı jaryq kóshede kele jatyp, kitap, qoldan jasalǵan kórneki buıymdardy satyp otyrǵan qara domalaq balaǵa kózi tústi. Moıny men qoldary kúnge qaqtalyp kúıgen bala kósheniń ári berli ótken jolaýshylaryna kóz tigip móleıip otyrǵan. Sherhan balaǵa taıap keldi. Qazaqqa uqsaıtyn sekildi. Múmkin mońǵol, múmkin káris bolar, kim bilipti shatys bireý bolýy múmkin dep oılady. - Skýzı, kýanto kosta? (Keshirińiz, mynaý qansha?) dep bir kitapty ótirik suraǵan. Bala tórt saýsaǵan jaıyp kórsetti. - Italándyqsyń ba? Bala «joq» meńzedi. - Kimsiń? Qazaqsyń ba? - degen sasqanynan. - Iá, - dedi, - men qazaqpyn. Óz qulaǵyna sener emes. Sonaý Garda ózeni boıynda qazaq balasy ne istep júr dep tańqaldy. - Qaıdan keldiń? - Ony qaıtesiz? Kitap alyńyz. - Alamyn, seni asyrap alǵan ba? - Ia, munda kelgenime jarty jyl boldy, meni bir sharýaqor kisi satyp aldy. Meni Qazaqstanda asyrap alǵan ıtalıandyq baı munda ákelip qaıyrly bir áýletke satyp jiberdi. Grek tilin endi úıre bastadym. Kózi mólteńdegen qara domalaq balaǵa júreginen meıir tógilgen. Qolyndaǵy bar kitaptaryn satyp aldy, sosyn «kel ekeýmiz balmuzdaq jeıik» dep ekeýi otyra qalyp balmuzdaq jegen. Sherhannyń kómeıine tas tyǵylyp, júregi eljiregen. Báımálim, beýaq qysqan bul sezimge shydas berer emes. - Úlken bolǵanda kim bolǵyń keledi? - Men fotograf bolsam deımin. Balanyń kózinde ushqyn tutana shyqqan. - Ras, sen jaqsy fotograf bolasyń, muny baıqap otyrmyn. Ol úshin oqý kerek qoı. - Oqımyn, maǵan biraq keregi fotoaparat, sony qolyma túsirsem bolǵany. - Eldi saǵyndyń ba? Balanyń janary jasaýrap basyn ızegen. - Ketkiń kele me? - Iá, - dedi bala basyn salbyratyp. - Onda, ketemiz, - dedi Sherhan janary qyzaraqtap. Bala da buǵan jalt qaraǵan. Kóz jasyn irkip, túnniń ózin jamyratyp tastaǵan shamdarǵa qarady, aspanda juldyz joq. - Atyń kim? - Ernar. Bul jerde Marıo deıdi meni. - Ernar, jaqsy taǵy kezdesemiz áli. Qoryqpa, myqty bol, ıá - dedi de jelkesinen qaǵyp burylmaı júre bergen. Óne boıy jasqa shylandy. Munshama eriksiz jylaımyn dep esh oılamapty. Ernarǵa týǵan baýyryndaı emirendi. «Men qazaqpyn, elge qaıtýym tıis». *** Faızǵa barsha múlkin tapsyrdy. Ákemniń amanaty, alaıda, osy múliktiń qajeti bolmasa, óziń bil, tasta da elge kel degen. Artyq sózge kelmegen Faız. Ol Vatıkandy, Elzasyn tastap, ushaqqa otyrdy. "Elza, súıiktim, sen meni súımeısiń, sen áli óz baqytyńdy tabasyń. Al, meniń baqytym sonaý sar dalamda eken. Týǵan topyraǵymda eken. Kesh meni, men qazaqpyn!" Sherhan jyldar boıy iz tússiz joǵalyp ketken. Baıaǵy Bókeı ordasy Aqtýba aýylyna baryp qonys tepken. Ataqty kúıshi-jyrshylardyń ańqyldaǵan arynyn tyńdap, kúıdiń qudiretimen janyn jadyratqan. Múldem qazaqsha sóıleı almaıtyn qazaqtyń bir demde sańqyldap sóıleýi tańǵalarlyq jaıt edi. Sherhan kónekóz kúıshilerdiń birde ekili kúılerin tartyp ta úırengen. Ata babasynyń sana-salty men mádenıetin, tarıhyn tereń boılaǵan saıyn álemdegi máńgi qany jasara beretin, jany tazara beretin jer betinde ult joq ekenin túısindi. Qazaqqa Táńir momyn júrek, jumsaq dil, oıaý kóz bergen eken. Sherhan Seıtek kúıshiniń tikeleı urpaǵynan qyz alyp úılendi. Kelinshegi elde joq asqa jerik bolǵan. Qasqyrdyń júregin jeımin dep jeńsigin surap turyp alǵan. Atasy kúıshi Seıtekke anasy Bátıma aıaǵy aýyr kezinde jerigi qasqyr júregi bolǵan-mys degen ańyz aıtylatyn el ishinde. Muny estigen Sherhan tory atqa minip óldim degende túz taǵysynyń birnesheýin atyp kelip, birneshe búlkildegen júrekti báıbisheniń aýzyna tosqan. Aıy kúni jetilip mańdaıy dóńes, balpanaqtaı ul dúnıege keldi. Naǵashy atasy uldyń esimin azan shaqyryp Jantelim dep qoıdy. Qazaqtyń qany jańardy, túledi, tazardy. Qazaqtyń júregi Táńirdiń tilegi eken. Keıinnen el isine aralasyp, mektepte aǵylshyn, ıtalán, fransýz tilderin bilgeninshe oqytyp, sabaq berip júrdi. «Bolashaqta «Bolashaq» baǵdarlamasymen shetelge baryp oqyrsyńdar bálkim, el jer kórip bilikti arttyrǵan abzal, alaıda, týǵan jerge qaıta oralyńdar» deýshi edi oqýshylarǵa. Ákesi kóp ótpeı jemqorlyq qylmysymen ustalyp, abaqtyǵa jabylǵan. Al, dosy Faız, bir kezderi "sen qazaq emessiń" degen dosy elge at basyn bura almaı shalǵaıda, Malchezına araldarynda júr edi. Qudaı bizdi qazaq qylsyn!

Saǵadat Ordasheva