«Qazaq handyǵyna 550 jyl» shyǵarmashylyq báıgesine

Elbasymyz Nursultan Ábishuly «Bul qazaq birigip te kórgen, bólinip te kórgen. Bólingeni - Aqtaban, birikkeni – Ordabasy» degen edi. Al, endi osy bólingen kez ben birikken kezge bir toqtalaıyqshy... 1718 jyly Táýke han qaıtys bolǵan soń qazaq feodaldarynyń arasyndaǵy tartys pen alaýyzdyqtyń órshýi, qazaq júzderiniń derbestenip, bir-birinen alshaqtaýy Qazaq handyǵynyń áskerı-saıası kúshin meılinshe álsiretken edi. Orta júzdi Sámeke han men Kúshik han, uly júzdi Jolbarys han, kishi júzdi Ábilhaıyr han bıleýi – osy bytyrańqylyqtyń aıqyn kórinisi bolsa kerek. Osylaısha bir-birine baǵynbaı, «ala jylan, ash baqalyqpen» bitispeı júrgenin paıdalanyp, jońǵar bıleýshileri 1723 jyly óz áskerin qazaq jerine topan sýdaı qaptatty. Jaýdyń tutqıyldan jasalǵan joıqyn joryǵynan esi shyqqan qazaqtar toz-toz bolyp, josyp ketti. Qut meken – Ataqonysynan, mal-múlkinen aıyrylyp, ash-jalańash, jaıaý-jalpy shubyrǵan bul kósh qazaq tarıhynda «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» degen atpen qaldy. Munyń mánisi: jaıaýlap bosqan el shubyra-shubyra tabany aǵaryp, «Alqakóldiń túbine baryp sulaý» degeni eken. Qazaqtardyń HÚİİİ ǵasyr basyndaǵy halin Shoqan Ýálıhanov óz eńbekterinde bylaı dep sıpattaıdy: «HÚİİİ ǵasyrdyń alǵashqy 25 jyly qazaq halqynyń ómirinde sumdyq aýyr ýaqyt boldy. Jońǵarlar, Volga qypshaqtary men bashqurttar jan-jaqtan olardyń ulystaryn talqandap, malyn aıdap alyp, tutas semálarymen tutqynǵa aıdap áketip otyrdy» deıdi. Mine, osy qıyn-qystaý kezeńnen eldi alyp shyǵý, jaýǵa qarsy soqqy berýdiń jolyn qarastyrmaq nıette 1726 jyldyń kúzinde Badam ózeni mańyndaǵy Ordabasy degen jerde búkil qazaq jıyny ótti. Tóle, Qazybek, Áıteke bastaǵan ár rýdyń bıleri, Ábilqaıyr, Ábilmámbet, Sámeke, Kúshik, Jolbarys handar, sultandar, dańqy shyqqan qolbasshylar men batyrlar túgel shaqyryldy. Jıyndaǵy negizgi másele – basqynshy jaýǵa búkilhalyqtyq toıtarys berýdi uıymdastyrý. Bul jóninde A.I.Levshın: «Ortaq is sol arada bir-birine adaldyqqa ant berý arqyly qasterlendi. Ábilhaıyr han bas qolbasshy bolyp saılandy, sóıtip halyqtyq ádet boıynsha qurbandyqqa shalynǵan bıe bolashaq tabystyń kepili retinde qabyldandy. Batyrlar arasynan búkil qazaq jasaǵynyń sardar begi bolyp Qanjyǵaly Bógenbaı saılandy. Syrttan tóngen qaýip ishki ózara qyrqystardy bitistirdi, jalpy kellisim týǵyzyp, bárin bir nársege baǵyttady. Tutas halyqtyń jınalysynda ilgeri basýdyń, ortaq jaýǵa shabýyl jasap, olardy ejelgi qyrǵyz-qazaq jerinen qýyp shyǵýdyń negizi qalandy» deıdi. Sóıtip, Ordabasydaǵy osy alqaly jıyn, bátýaly basqosý halyqtyń rýhyn kóterip, jeńisti shaıqastardyń (Bulanty, Ańyraqaı) bastamashysy boldy. Bir ókinishtisi, keńestik kezeńde osynaý tarıhı oqıǵany aýyzǵa alýǵa qorqaqtap, kóptegen jyldar boıy eleýsiz, eskerýsiz qaldy. Tek, ańsaı kútken azattyqtyń aq tańy atqan soń ǵana «Ordabasy jıyny» qaıta jańǵyrdy. 1993 jyly el bıliginiń qoldaýymen, ultjandy azamattardyń uıymdastyrýymen «Ordabasyǵa oralý» atty uly jıyn ótkizildi. Oǵan Qazaqstan, Ózbekstan jáne Qyrǵyzstan prezıdentteri qatysyp, bir halyqtyń birligi endigi jerde týystas úsh halyqtyń yntymaq-birligine ulasty. Halyqtyń ulttyq rýhty kóterer basqosýǵa shólirkep qalǵandyǵy osy tusta kórindi. Tańǵy saǵat tórtten bastap jan-jaqtan aǵylǵan 150 myńdaı jan Nursultanyn bıikke bettetip, janarlaryn jas jýyp turdy deıdi kórgender. Ordabasy bıigine tý tigilip, eńseli eskertkish ornatyldy, jol salynyp, tóńiregi abattandyryldy. Áıtse de, sol jıynnan beri jıyrma bir jyl ýaqyt ótse de, bul mańda iri kólemdegi basqosýlar ótpeıtin bolyp ketti. Adam aıaǵy sırep, umytylyp bara jatqanǵa uqsaıdy. Ýaqyt bul isti ary qaraı jalǵastyrý, jandandyrý qajettiligin kórsetti. Sebebi, qazirgi tańda Ordabasy – Qazaqstan halqy birliginiń, Túrkistan – túrki halyqtary birliginiń sımvolyna aınalýǵa ábden laıyqty jer. Ordabasy – qazaq halqynyń birliginiń sımvoly. Ordabasyda birikken birlik jaıly basqosý bolmaǵanda, elimiz byt-shyt bolyp, bytyrap keter me edi?! Biraq, Qudaıǵa shúkir, el boldyq, eńsemizdi tiktedik. Al, endi jastarymyzdyń boıynda durys otansúıgishtik qasıet qalyptastyrý úshin bul tarıhı orynnyń mańyzy zor. Kishkentaı ǵana monǵol jurty kúni búginge deıin urpaqtarynyń sanasyna úzdiksiz «Sen mońǵolsyń. Mońǵol bolyp týylǵanyńa qýan. Seniń Shyńǵys handaı babań bolǵan, jarty álemdi jaýlaǵan» dep quıyp otyrady eken. Biz de ár ulanymyzǵa «Sen qazaq bolyp dúnıege kelgenińe maqtan. Seniń Abylaıdaı babań bar. Qazaq degen darhan peıil, adal kóńil halqyń bar. Búginde Qazaqstandy álem tanıdy. Elbasymyz «Máńgilik el» ıdeıasyn aıtty. Sondaı máńgilik el bolýǵa talpynǵan ulttyń azamatysyń» dep tárbıeleýimiz kerek. P.S. Qazirgi kezde ár rý óz eskertkish-tuǵyrlaryn ornatyp, jyl saıyn sol eskertkish mańynda as beretin dástúr «sánge» aınaldy. Al, elimizdiń el bolyp joıylyp ketpeı, búgingi kúnge jetýiniń basty sebepkeri bolǵan basqosý ótken bıik Ordabasy biz úshin qaıta-qaıta oralyp soǵatyn erekshe oryn bolýy kerek. Jylyna eń bolmaǵanda bir ret búkil qazaq bas qosyp, birlik pen yntymaqtyń úlgisin kórsetsek, jarasyp-aq keter edi.

Nurıla SHYNÁDİLOVA