Baǵdat Qaıbyldauly  Beısenov,

Fılos.ǵ.d., KazUÝ aǵa oqytýshysy

Táýelsiz memleketimiz órkenıetti álemge tanylyp, Eldigimizdiń berik irgetasy qalanyp, qasıetti de kıeli qundylyǵymyz – Táýelsizdik-halqymyz úshin jańa órleý jolyn ashty.. Qazaq eliniń kemel keleshegi búgingi jastardyń salıqaly, sabyrly, bilim men eńbekke qushtar, rýhy bıik, ulttyq dástúrge adal, jan-jaqty jetilgen azamattyq ustanymy aıqyndalǵan órkenıetti jáne patrıottyq baǵyt-baǵdardy ustanýyn talap etedi. Qazaq  ultynyń  aýyzbirshiligi men kelisimi qoǵamdaǵy turaqtylyqty saqtaýda   mańyzdy. «El birligi – eń birinshi, qazaqtyń birligi.Jahandyq kóshtiń basynda júretin mereıli el bolý úshin birlik pen yntymaq aldymen ózimizge, qazaqqa kerek.Tarıhtyń ózi dáleldegen bir aqıqat bar – halqymyz birlikte bolsa kúsheıgen, birligi qashsa álsiregen»[1].

Halqymyzdyń  san  ǵasyrlyq tarıhy  ulttyq tutasýdyń  ortaq qundylyqtar men kıeli  rámizder negizinde júzege  asqandyǵyn  dáleldeıdi. «Bolashaqqa  baǵdar: rýhanı  jańǵyrý  » atty  baǵdarlamalyq  maqalasynda  Elbasymyz « Ulttyq jańǵyrý degen uǵymnyń ózi ulttyq sananyń kemeldenýin bildiredi. Onyń eki qyry bar. Birinshiden, ulttyq sana-sezimniń kókjıegin keńeıtý. Ekinshiden, ulttyq bolmystyń ózegin saqtaı otyryp, onyń birqatar sıpattaryn ózgertý» [2]-dep  ulttyq bolmys  pen ulttyq  oı-sananyń  zamanaýı  dúnıe  talaptaryna  saı  kemeldendirýdi  atap  kórsetti.

Qazaqstannyń  uzaq merzimdi «Qazaqstan – 2050» Strategıasy – qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty» baǵyty kóregendik men alysty boljaıtyn, strategıalyq utqyrlyqtyń naqty dáleli bolyp tabylady. Elimizdiń tuńǵysh uzaq merzimdi damý baǵyty 1997 jyly 2030 jylǵa deıingi Strategıalyq jospar belgilenip, búginde onyń eń basym baǵyttaryna qol jetkizildi. Qazaqstan – 2050 Strategıasy zamanaýı órkenıettiń naqty jaǵdaıyn syndarly túrde esepke alyp jasalyndy.

Qazaqstannyń 2050 jylǵa qaraı órkenıetti álemniń  ozyq damyǵan 30 memleketiniń qataryna qosylý jalpyulttyq maqsat bolyp otyr. Joldaýda árbir qazaqstandyqtyń ómir súrý deńgeıi men adam kapıtalynyń sapalyq turǵydan túbegeıli túrde arttyrý, onyń ishinde eldiń qaýipsizdigi men ultymyzdyń bereke-birligin nyǵaıtýǵa, sondaı-aq elimizdiń dinı jaǵdaıyna  jáne XXI ǵasyrdaǵy  elimizdegi dinniń  ornyna erekshe kóńil aýdaryldy.

Joldaýda el ómiriniń san-salasyn qamtyldy. Ásirese, el jastaryna úlken úmit artatynyn jáne eńbeksúıgish, ulttyq qundylyqtardy ardaqtaıtyn bilimdi jastar kórkeıgen Qazaqstannyń bolashaǵy dep atap kórsetti. Ult kóshbasshysy «Sender bolashaqqa degen úkili úmitimizdiń tiregisińder. Bizdiń búgingi atqaryp jatqan  qyrýar sharýalarymyz tek sender úshin jasalýda ... Senderdiń azat oılaryń men kemel bilimderiń elimizdi qazir bizge kóz jetpes alysta, qol jetpes qıanda kórinetin tyń maqsattarǵa aparatyn qudiretti kúsh» [3]. 

Kez-kelgen órkenıetti qoǵamnyń áleýetti jasampaz kúsh-qýatynyń mańyzdy quramdas bóligi – bul jastar. Jastar zamanaýı Qazaqstannyń qarqyndy ınovasıalyq-ındýstrıalyq údemeli damýynyń jasampaz shyǵarmashylyq kúshi bolǵandyqtan, memleketimizdiń ekonomıkalyq, ındýstrıaldyq órleýi men damokratıalyq qundylyqtarynyń qalyptasýyna jańa memlekettilik ustanymnyń negizgi irgetasyn qalaıdy. Qoǵamnyń jańarýy men kemeldenýine qushtar bóligi jastardyń el ómirindegi ornya erekshe mán beriledi. Táýelsiz elimizde jastar saıasatynyń tujyrymdamasyn daıyndaý jumysy 1997 jyldyń kúzinde bastalǵan bolatyn. 1998 jyly aqpanda birneshe jumys toptary daıyndaǵan tujyrymdamanyń jobasy biryńǵaı qujat qalpyn keltirilip, stýdentter men jastar uıymdary ókilderiniń Birinshi sezi delegattarynyń talqylaýyna usynylǵan edi. 1999 jyly 28 tamyzda memlekettik jastar saıasatynyń tujyrymdamasy Qazaqstan Respýblıkasynyń tuńǵysh Prezıdenti ókimimen bekitildi. 2004 jyly Qazaqstan Respýblıkasy «Memlekettik jastar saıasaty týraly" Zańy qabyldandy.

Qazaqstan Respýblıkasy «Memlekettik jastar saıasaty týraly" Zańynyń qabyldanýy elimizdegi jastarǵa qatysty saıasattyń damý baǵyt-baǵdaryn aıqyndap berdi. Jastardyń eldiń údemeli ınovasıalyq damýyna qosar úlesin ǵylymı turǵydan zerdeleý men áleýmettik-ekonomıkalyq turǵydan jan-jaqty saralaý kerek. Jastardyń  dinı sanasyndaǵy qundylyqtyq baǵdarlarynyń ózgerýi jáne jastardyń dinı biregeılik deńgeıin de ǵylymı negizde saralaý qajet. Jastardyń dúnıetanymyna dástúrli qundylyqtardy órkenıettik turǵydan sińirý búginde mańyzdy bolyp otyr. Áleýmettik-demografıalyq top retinde jastar qoǵam ómirinde bolyp jatqan áleýmettik-ekonomıkalyq jáne saıası-mádenı ózgeristerge táýeldi. Jastardyń qoǵamdyq sanasy jáne qundylyqtyq baǵdarynyń tolyq qalyptaspaýy men jas ereksheligine táýeldi dúnıe kózqarasy qoǵamnyń egde jáne eresek toptarynyń túsinbeýshiligin týdyryp jatady. Bul adamzat qoǵamyna tán qubylys. Qoǵamnyń eresekter jáne jastar arasyndaǵy túsinbeýshilik kóne dáýirden kele jatqan máńgilik másele. Kóne grek fılosofy Sokrat sol ýqytaǵy jastar týraly bylaı degen eken: «Qazirgi jastar sán-saltanatqa malynyp, ádepsiz áreketterge boı aldyrdy, úlkenderdi syılamaıdy, ata-ananyń tilin almaı ketti» [4]. Bul eresekter men jastar arasyndaǵy ýaqyt úninen týyndaıtyn qundylyqtyq baǵdardaǵy ózgeristerdiń bar ekendigin boljaıdy.

Elimizdiń áleýmettik jańǵyrýynda jáne jańa memleket qurýda jastardyń alatyn orny zor. Jastar búginginiń eń ozyq ınovasıalyq damý modelderin bolashaqqa alyp barýy tıis. Al, keritartpa tozyǵy jetken ıdeıalar ótkende qalýy tıis. Keńestik kezeńde jastar negizinen komýnıstik jáne ateısik ıdeologıa  turǵysynan ıdeıalyq jáne saıası turǵydan tárbıelendi. Keńestik dáýirdiń jastary jarqyn bolashaq komýnızm ıdeologıasyna adaldyqqa tárbıelendi. Komýnıstik ıdeıanyń naýqanshyl, uranshyl ustanymdarynyń irgetasyn  shaıqaltqan qaıta qurý, jarıalyq uranymen kelgen 1980 jyldardyń sońyndaǵy saıası ózgerister nátıjesinde jastardyń túrli formaldy emes toptary men qozǵalystaryn (panktter, metalıster, rokkerler, baıkerler) týdyrdy. Bul jastardyń jańa jaǵdaıǵa áleýmettik beıimdelýin aıqyndaýmen qatar, murattary men ómirlik qundylyqtaryn qaıta tarazylaýǵa múmkindik berdi.

Jastar saıasatyn qalyptastyrýda búgingi jastardyń qundylyqtyq baǵdarlarynyń (saıası, mádenı, materıaldyq, etıkalyq, dinı) keshendi túrde qarastyrǵan jón. Jastardyń rýhanı, estetıkalyq, dinı qundylyqtaryn qalyptastyrýda búgingi ǵalamtor jáne BAQ eleýli yqpal etedi. Jastar kóbine ǵalamtordy derekkóz retinde paıdalanady. Sondyqtan da, ádepsizdik, zorlyq-zombylyq, ekstremızm, ksenofobıalyq ıdeıalaryn nasıhattaıtyn ǵalamtor saıttaryna qarsy turatyn ulttyq jáne adamzatqa ortaq gýmanısik qundylyqtardy nasıhattaıtyn, ári jastar talabynan shyǵatyn ǵalamtor saıttaryn qalyptastyrý da mańyzdy.

Jastar elimizdiń bolashaǵy jáne olardyń jańshyl órkenıetti ustanymdardy keleshekte iske asyrýshy desek jastardyń rýhanı adamgershilik qundylyqtary men minez-qulyq baǵdaryn júıeleýde jetekshilik jasaý jáne tárbıeleý úlkenderdiń boryshy. Elbasynyń 2012 jyly «Qazaqstannyń áleýmettik jańǵyrtylýy: Jalpyǵa Ortaq Eńbek Qoǵamyna 20 qadam» atty baǵdarlamalyq maqalasynda jastarǵa eńbek etý, adal jolmen kún kórý qajettigin aıtqan bolatyn.

 «Jumyspen qamtý – 2020» memlekettik baǵdarlamasyn júzege asyrý baǵytynda aýyl jáne qala jastaryn jumyspen qamtý maqsatynda keshendi jumystar júrgizý aıasynda eńbek naryǵyna qajetti jumysshy mamandyqtaryn daıyndaý, biliktilikti arttyrýdyń tıimdi júıesin qurý, shalǵaı aýyldar men shaǵyn qalalardy kásipkerlikke jastardy tartýdyń ońtaıly ádisterin jasaý, jastardy shaǵyn jáne orta bızneske qatysýyna qoldaý kórsetý jáne jastardyń kásibı ósýine qarjylaı qoldaý kórsetetin arnaıy qorlar qurý, demeýshilikti yntalandyrý, iri óndiris oryndary janynan jastar qoryn ashý, jastardyń eresek ómirge aralasyp, áleýmettik mártebege ıe bolýyna kómektesetin qamqorshyldar keńesi jumysyn jetildirý qajet.

Jastardyń saıası jáne rýhanı,ekonomıkalyq ómirge áleýmettenýin ǵylymı negizde qarastyrý jastar saıasatyn qalyptastyrý men damytý ereksheligin túsinýge kómektesedi. Jastar saıasatyn iske asyratyn is-sharalar baǵdarlamasyn jasaýda jastardyń ózekti máselelesin sheshýge nazar aýdarý qajet.Qazirgi ýaqytta jastardyń dinı senimge degen qyzyǵýshylyǵynyń arta túsýi jáne jastar arasynda dástúrli emes dinı aǵymdardyń  mısıonerlik jumysynyń belsendiliginiń ósýi ózekti bolyp otyr.

Qazaqstan 2050 Strategıasynda« Qazir keıbir syrtqy kúshter jastarymyzdy ıslam dininiń haq jolynan adastyryp,teris baǵytqa tartýǵa tyrysýda.Mundaı ulttyq tabıǵatymyzǵa jat keleńsizdikterden boıymyzdy aýlaq salýymyz kerek.»-atap kórsetildi.Sondaı-aq  zaıyrly  qaǵıdaǵa  saı  dinı sana qalyptastyrý men dinı saýatylyqty arttyrýdy iske asyrý mehanızmderi men qajetti jaǵdaıyn jasaý kerek. Sonymen qatar, jalǵan dinı aǵymdar men dástúrden tys dinı uıymdar qyzmetine, mısıonerlerdiń ýaǵyz, nasıhatyna qarsy turatyn ımýnıtet pen dúnıetanymdyq qalqan  qalyptastyrý qajet.Jastarymyzdy  rýshyldyq  pen  jershildik,ásire dinshildik  dertinen  saqtaý  úshin  ulttyq  sana  men derbes memlekettilik rýhyna saı  tárbıeleıtin jalpyulttyq baǵdarlama  qabyldanýy  kerek.

Jastar arasynda túrli dinı aǵymdardyń taralýy (jasandy sopylyq, sáláfılik, daǵýatshyldar, quranshyldar, ahmadıashyldar, krıshnaıttik,ıegova jáne t.b.) ulttyq biregeılik pen rýhanı qaýipsizdigimizge keri áser etýi múmkin. Dástúrli jáne dástúrden tys diniı baǵyttar men aǵymdar arasyndaǵy adamnyń rýhy men nanym-senimi úshin básekelestik adamdar arasyndaǵy túsinbeýshilikti týdyrýy múmkin. Qazirgi tańda elimizde 18 konfesıaǵa tıesili 3750-den asa dinı birlestik qyzmet etýde. Onyń 2600 musylmandyq, 294 pravoslavıa, 85 katolık, 667  protestanttyq  dinı  qaýymdar,ıýdaızm 7, býddızm 2,  krıshna  sanasy  qoǵamy 7  jáne Bahaı qaýymy. El  aýmaǵynda  13  konfesıanyń  500-den mısıonerleri  qyzmet  jasaýda.Sondaı-aq  15  dinı bilim  berý  oryndary jumys  jasaıdy.

Osy tusta aıta ketý kerek,1900 jyly Qazaq jerinde júrgizilgen esep boıynsha,halyqtyń 73,5 paıyzy ıslam,26,4 paıyzy hrıstıan ,0,09 paıyzy ıýdeı,0,2 paıyzy protestant,0,01 paıyzy katolık,0,004 paıyzy putqa tabynýshylyqty ustanǵan.A.Smaıyldyń pikirinshe : « Dinniń bulaı túrli tarmaqqa bólinýi halyqtyń etnıkalyq jaǵynan árkelki bola bastaǵanyn ańǵartatyn edi»-dep kórsetedi. [5]. Jahandaný úderisinde árbir ult óziniń salt-dástúri men ulttyq sana tirekterine súıenip, óziniń bet-beınesin joǵaltpaı, ulttyq bolmysyn aıqyndap, ulttyq rámizderin asqaqtatýǵa umtylýda. Bizdiń jastar da, ultymyzdyń tili men dilin, tarıhyn, dástúrin syılaýy jáne dinin qasterleýi, ulttyq qadir-qasıetinen týǵan kıeli uǵym túsinikterin qurmetteýdi qalyptastyrý elimizdiń qarqyndy ınovasıalyq-ındýstrıalyq órkendeýin qamtamasyz etetin ulttyq múdde men azamattyq paryzǵa adal jastardy belsendi is-áreketke tárbıeleý bolyp tabylady.

«Qazaqstan - 2050» strategıasynda: «Búginde bizdiń halqymyz úshin dástúrli emes jáne jalǵan dinı aǵymdar máselesi ótkir tur. Jastarymyzdyń bir bóligi ómirge osy jat, jalǵan dinı kózqarasty kózssiz qabyldaıdy, óıtkeni, bizdiń qoǵamnyń bir bóliginde shetten kelgen jalǵan dinı áserlerge ımýnıteti álsiz» [6].   Jastardyń dinı sanasyn qalyptastyrý úshin halqymyzdyń kóneden kele jatqan mádenıeti men fılosofıasyn, salt-dástúrin ádet-ǵurypyn, tyıymdaryn, ımandylyq ádep normalaryn, dástúrli dinı ustanymdy tárbıeleýimiz kerek. Bul dinı sana qalyptastyrýdyń negizgi tuǵyrynyń biri dep bilemiz. Ózgeniń dástúri men jat jurttyq dinı ustanymǵa qumarlyq – bul óziniń tóltýma, rýhanı dúnıesinen jırený degen sóz.

«Qazaqstannyń áleýmettik jańǵyrtylýy: Jalpyǵa Ortaq Eńbek Qoǵamyna 20 qadam» atty baǵdarlamalyq maqalasynda: «Memleket jastar saıasaty týraly zańdy jańartý qajet. Jas mamandardy eńbekke ornalastyrýdyń kepildikteri men áleýmettik paket týraly, jastar tájrıbesin uıymdastyrýdyń tártibi týraly quqyqtyq normalar»  - dep kórsete otyryp, úkimetke «Memlekettik Jastar saıasaty týraly» Zańyna ózgerister engizý týraly tapsyrma bergen bolatyn [7]. Jastardy eńbek etý mádenıeti, kásip tańdaý, derbestik pen bastamashyl eńbek etýge baýlýdyń mańyzyn qadap atqan bolatyn. Tehnıkalyq jáne kásiptik bilim alyp, elimizdiń qarqyndy ınovasıalyq-ındýstrıalandyrý baǵdarlamasyna qatysýǵa yntalandyrý mańyzyn erekshe atap kórsetti.

2013jyly aqpanda  Úkimet 2020 jylǵa deıingi «Memlekettik Jastar saıasaty týraly» tujyrymdamany bekitti. Elimizdiń aldynda turǵan «Qazaqstan - 2050» strategıasynda kórsetilgen bıik mindetterdi eńserý, bolashaqtaǵy turaqty, údemeli damýymyz – erteń el tizginin qolyna alar búgingi jas urpaqtyń bilimi men biliktiligine, tárbıesine, otansúıgishtigi men jasampazdyǵyna baılanysty.

Elimizde 14 pen 29 jas aralyǵyndaǵy jastar 4,4mıllıon, bul halyqtyń 26 paıyzdan astamyn quraıdy.Qazaqstanda 1000 asa jastar uıymdary bar.Jastar uıymdarynyń jumysyna qatysatyn jastar úlesi -22 paıyzy.QR BǴM strategıalyq jospar kórsetkishi boıynsha jastardyń -75,4 paıyzy ózin patrıotpyn dep sanaıdy. Din máselesin zertteý ortalyǵynyń derekterine sáıkes respýblıka halqynyń 90% astamy óziniń naqty bir dinge qatynasyn kórsetedi. 18-29 jas aralyǵyndaǵylar 75,7 % ózin dindar dep kórsetedi. 16,7 %  ózin dinge senbeıtinder quraıdy. 7,6 % jaýap berýge qınaldy. Din máselelerin zertteý ortalyǵyna súıensek, jastardyń basym bóligi aptasyna bir ret meshitke, shirkeýge, sınagogaǵa jáne  t.b. mindetti túrde barady, bul suralǵandardyń 54,8 % . Jastardyń 36,2% dinı ǵuryptardy oryndaıdy. 30,9 % dinı normalarǵa sáıkes ómir súrýge daıar. 2,2 % áli de bolsa óz pikirlerin aıqyndamaǵan.

Jastardyń áleýmettenýi myna qundylyqtarǵa súıenedi: ultjandylyq,bilim men ǵylym,kásipkerlik pen eńbeksúıgishtik,birlik pen yntymaqtastyq,rýhanılyq pen dinı taǵattylyq,ulttyq, asyl murattar,salamatty ómir salty,sport,izdengishtik,qaısarlyq.

Kez-kelgen qoǵamnyń ekonomıkalyq, áleýmettik, rýhanı jańǵyrýy men órkendeýi – eldiń  bolashaǵy jastardyń ıntellektýaldy deńgeıimen baılanysty. Elimizdiń «Intellektýaldy ult - 2020» ulttyq jobasynynyń maqsaty jastardyń jan-jaqty úılesimdi damyǵan, bilimdi, bilikti, kásibı quzireti tereń, mádenıetti, rýhanı dúnıesi baı jańa býyn qalyptastyrý.  «Intellektýaldy ult - 2020» jobasynyń mindeti – ulttyq bilim berý júıesine ınovasıalyq serpilis berý, ǵylym salasyn damytý, ǵylym men óndiris arasyndaǵy baılanysty arttyrý, ǵylymı áleýetti arttyrý, jańa býyn jastardy tárbıeleýge baǵyttalǵan ınovasıalyq júıeni damytý.

«Intellektýaldy ult - 2020» aıasynda ózindik azamattyq ustanymy qalyptasqan, kemel tulǵa qalyptastyrý úshin jastarǵa rýhanı tálim-tárbıe berýde bilim sapasyna mán bere otyryp, jastardyń ıntellektýaldy álemin qalyptastyrý kerek. Osy maqsatqa oraı, N. Nazarbaev zıatkerlik mektepteri el aımaqtarynda ashylýda. Intellektýaldy ult degenimiz – rýhanı, ıntellektýaldy, dúnıetanymdyq, ǵylymı, aqparattyq, kásiptik turǵyda básekege qabiletti adamdyq kapıtaly bar qoǵam. Qazaqstandyq jastar óz Otanyn, memlekettik rámizderin, baı tarıhy men kóne dástúrin, tili men dilin qadirleıtin azamat bolyp qalyptasyp, kemeldenýi qajet. Dástúrimiz ben tarıhymyz, ana tilimiz – bizdiń tutastyǵymyzdyń negizi. Ulttyq dástúrli qundylyqtarymyz – ultymyzdyń ómirsheńdiginiń kepili jáne jahandyq buharalyq mádenıettiń qıratýshy yqpal-áserinen qorǵaıtyn qalqanymyz. El bolashaǵy úshin ulttyq qundylyqtarymyzdy qoldap, kózdiń qarashyǵyndaı saqtap, kıeli muramyzdy saqtaýymyz kerek.

Táýelsizdik aıasynda halqymyz óziniń tarıhyn, mádenıetin, rýhanı murasyn jan-jaqty jáne tereń tanýǵa qol jetkizdi. Qazaqstan-2050 strategıasynda  eldegi dinı jaǵdaıǵa qatysty ózekti másele qozǵaldy.Jastardy ulttyq dástúrdi ardaqtaýǵa ,zaıyrly memleketimizdiń bolashaǵy jastarda eldik dástúr men dilge saı dinı sana qalyptastyrý kajettigin atap kórsetti. Ásirese,  qyzdarymyzdyń ózgeniń emes, óz ulttyq bolmysyna saı kıiný jáne zaman talabyna sáıkes ómir saltyn  ustanýǵa shaqyrdy.Dinı sana men ustanym dinı ilim,moral,salt dástúrler, tyıymdar, ǵuryptar,ulttyq qundylyqtarǵa súıenedi Óıtkeni halqymyzdyń tarıhynda aıshyqtalǵan qundylyqtardy jáne ulttyq dúnıetanymymyzdyń negizderi men erekshelikterin bilý ulttyq jańǵyrýymyzdyń negizi bolmaq. Qazaq eliniń rýhanı tuǵyry ıslam men onyń qundylyqtarynyń qaıta jańǵyrýy halyqtyń óziniń rýhanı túp-tamyryn tolyq túsinýge degen umtylysyn ashyp kórsetedi.

Ulttyq dúnıetanym men dildiń qalyptasýyna yqpal etken rýhanı qundylyqtardy zertteý qazirgi qazaq qoǵamynyń rýhanı túleýi jáne dinı sanamyzdyń beriktigin nyǵaıtý úshin qajet. Osyndaı zertteýler qazaq eliniń rýhanı tuǵyrynyń biri retindegi ıslam qundylyqtarynyń qoǵam ómirindegi orny men rólin aıqyndaýǵa múmkindik beredi. Ult rýhanıaty úshin ult tili, ulttyq dil jáne din rýhanı tuǵyr bolyp tabylady. Osy úsh dińgek bir-birimen ajyramas birlikte bolǵanda ult sanasy men  ult bolmysynyń tutastyǵy da berik.

Qazaqtyń bitim-bolmysyn jáne rýhanı jan dúnıesin aıshyqtaıtyn ıslam dininiń qundylyqtary men mádenıetin jan-jaqty zertteý, qazaq qoǵamyndaǵy dinı tózimdilik pen dinı kelisim muraty jolyna qyzmet etpek. Qazaqstandaǵy qazirgi dinı jaǵdaıdy jáne dinaralyq qatynasty zertteýde ıslam dini men dástúrli álemdik dinderdiń qoǵamdaǵy mádenı-dinı jáne rýhanı negizderin ǵylymı turǵydan taldaý ózekti.Ult rýhanıatyndaǵy din qaıratkerleri  men dinı fılosof-oıshyldardyń  izdenisteriniń ál-Matýrıdılik aqıdalyq kredosy  men  ábý-Hanıfa mektebiniń platformasymen  úndestigi  jáne  úılesimdiligin zertteý men zerdeleý ózekti. .Dintanýdy oqytýdyń  zaıyrly  qoǵamǵa  saı  biryńǵaı  ádistemesin  jasaý jáne dintanýlyq jáne teologıalyq  ádebıetter  men  oqýlyqtar men oqý quraldarynyń birtutas  bazasyn jasaý mańyzdy.

Zaıyrly memlekette dintaný páni bilim berýdi gýmanıtarızasıalaýǵa, ıaǵnı, gýmanıtarlyq pánderdiń bedelin kóterýge jáne bilim berýdi izgilendirýge kómektesedi. Dintaný pánin oqytý úderisi jastardyń boıyna  zaıyrlylyq  pen ımandylyq, salaýattylyq,salıqaly jáne  sabyrly  ustanym,ulttyq dástúr men rýhanılyq nárin egip, olardy ulttyq jáne jalpyadamzattyq qundylyqtardy ardaqtaýǵa úıretetip,ultaralyq jáne konfesıaaralyq qatynas mádenıetine,dinı ádebıettermen jumys jasaý mádenıetine,dinı qundylyqtardy tanyp-bilýge,dúnıetanymdyq suhbattastyq pen tózimdilikke,dinı ǵımarattarda ádepti bolýǵa úıretip jáne dinı ekstremızm men fanatızmge qarsy turatyn ımýnıtet qalyptastyrýy tıis.

Shet elde dinı bilim  alǵan teologtardy  qaıta  oqytý  jáne  qaıta  daıarlaý mańyzdy.Sebebi  túrli  elderde  bilim alǵan  teologtar  Qazaqstannnyń  din  salasyndaǵy  memlekettik  saıasatynyń  basymdyqtary  men  erekshelikterin tolyqqandy jáne júıeli bilgeni jón.

Dinı  ýaǵyzben  tek  arnaıy  daıarlyqtan  ótken din ustazdary  aınalysýy  tıis.Din  qyzmetkerleri  zaıyrly  memlekettik qaǵıdaǵa saı ýaǵyz júrgizý  ádisteri men tásilderin  jetik  meńgerýi  tıis.Memlekettik  qurlysy  ár qıly arab  memleketterinde   aıtylatyn  dinı    ýaǵyzdar  elimizdiń  din  salasyndaǵy memlekettik saıasatymen sáıkes kelmeıdi.

Rýhanı órleýde ult rýhanıatynyń qaınar kózi dinı  sana men  dinı mádenıettiń shynaıy  negizderin tanyp bilý  mańyzdy. Halqymyzdyń rýhanı qundylyqtarynyń qaıta jańǵyrý úderisi dinı sana men dindarlyqtyń jandanýyna yqpal etip  otyr.

Sońǵy ýaqytta jahandaný úderisine baılanysty árbir halyq óziniń tóltýma mádenıeti men qundylyqtaryna erekshe mán berip otyr.Quńdylyqtardyń  quldyraýy  men pendeniń rýhanı  áleminiń  qulazýy  adamzattyń  zamanaýı  jahandyq  máselesiniń  biri  bolyp  otyr.Bul  búgingi  adamnyń  rýhanı  baǵdardy  izdenýine  túrtki  bolyp  otyr.Materıaldyq qundylyqtar basymdyq  alǵan  zamanda rýhanı azyqqa  muqtajdyq  qazirgi adam  bolmysyna  tán  qubylys.Sonymen qatar, dinı  mádenıetti  tanyp  bilýge  umtylý, dinı qundylyqtar men dástúrlerge degen qulshynys bul ulttyq rýhanıatqa degen ynta jigerdi beıneleıdi. Elimizdegi rýhanı  jańǵyrý eń aldymen, halqymyzdyń dástúrli mádenıetine negizinde  jáne zaıyrly  mádenıetke saı úılesimdi úndesýi tıis. Shetten kelgen dinı aǵymdardan saqtaný úshin dinı saýattylyq pen ornyqqan sanaly ustanym qajet. Búgingi qoǵamda dinniń adam  dúnıetanymyna yqpaly  artýda, ásirese jastar arasynda dindarlyq deńgeıi ósip otyr. Din búgingi jastardyń áleýmettenýinde mańyzdy orynǵa shyqty. Jastardyń  áleýmettený úderisindegi  dinı  túrtkilerdiń  jáne dinı qundylyqtardyń orny  men rólin  taldaý keleshektegi  qoǵam  men  adam ómirindegi  dinı mádenıettiń mániń  ashýǵa jol  ashady.Derekter boıynsha, teris aǵymdar arasynda 16 pen 30 jas aralyǵyndaǵy adamdar qatary kóbirek. Jastardyń dinı sanasynyń radıkalızasıalanýy qaýpi  men margınalızasıalaný úderisinen saqtaný úshin aýyldan qalaǵa aǵylyp jatqan jastardy kásipke baýlý, jumysqa ornalastyrý, baspana máselesin sheshý,zaıyrly mádenıetke tárbıeleý mańyzdy. Qazirgi jastar  el tizginiń  qolǵa  alar  jasqa kelgende  zaıyrly  qaǵıdatty  ustanýy  úshin búginen  olardy  zaıyrly  mádenıetke  baýlýymyz  kerek. Zaıyrlylyqty  nyǵaıtý qoǵamdaǵy  rýhanılyq pen dindarlyqtyń  úılesimdi  damýynyń  túp  negizi. Dindar qyzdarǵa ulttyq jáne zaıyrly qundylyqtar negizinde tárbıe berýge nazar aýdarý qajet. Elimizdegi rýhanı  órleý ulttyq mádenıettiń ımanı nári men ómirlik qýatyna degen seniminen týyndap otyr. Qazaq halqynyń rýhanı murasyndaǵy halyq aýyz ádebıeti úlgiler, ádet-ǵuryptardy, sondaı-aq  dinı oıshyldarymyz men din qaıratkerleri muralarynyń dinı negizderin tanyp bilý ózimizdiń dilimizge negizdelgen jáne tarıhymyzda tańbalanǵan rýhanı ustanymdar men qundylyqtar qazaqı qoǵamdyq ómirdiń naqty shyndyǵy negizinde týyndaǵan. Sondyqtan da, ulttyq ómir saltymyzdy, ádet-ǵurpymyzdy, dástúrli  mádenıettegi kıelilik pen  qasıettilik,uıat pen obal  syndy dinı fenomenologıalyq uǵymdardy júıeli de, tolyqqandy zerdeleý úshin rýhanı muramyzdy tanyp bilýimiz qajet.

Qazaqtyń dalalyq órkenıetine negizdelgen kóshpeliler mádenıeti men  ult dúnıetanymyna negizdelgen dástúrli qundylyqtarymyzdy paıymdaý rýhanı múddemiz ben izgi maqsatymyzdy aıqyndaıdy. Halqymyzdyń birligi men yntymaǵynyń negizderiniń biri bul ulttyq qundylyqtar jáne ulttyq rýhanıatymyz. Zaıyrly  qaǵıdatpen ulttyq salt –dástúr, qazaq oıshyldaryniń dinı izdenisteri men  ultymyzdyń rýhanı murasyn jastarǵa tanytý jolymen biz keleshek urpaqty ózindik tóltýma dástúrimiz ben qundylyqtar negizinde bilim berip, tárbıeleı alamyz.

Ádebıetter

1.                   Nursultan Nazarbaevtyń «Prezıdenttiń bes áleýmettik bastamasy» atty halyqqa úndeýi. //Egemen Qazaqstan.06.03.2018.

2. Bolashaqqa  baǵdar: rýhanı  jańǵyrý. //Egemen Qazaqstan.21.04.2017.

3. N.Á. Nazarbaev. «Qazaqstan – 2050» Strategıasy – qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty».\\ Egemen Qazaqstan. 2012. Jeltoqsan.

4. Sokrat. Sochınenıa. –Moskva, 1996 g. s.197.

5. A.Smaıyl.Silkingen Sibir,bulqynǵan Dala.\\ Egemen Qazaqstan. 2013. Qantar.

6. N.Á. Nazarbaev. «Qazaqstan – 2050» Strategıasy – qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty»\\ Egemen Qazaqstan. 2012. Jeltoqsan.

7. N.Á. Nazarbaev. «Qazaqstannyń áleýmettik jańǵyrtylýy: Jalpyǵa Ortaq Eńbek Qoǵamyna 20 qadam».\\ Egemen Qazaqstan. 2012. 10 shilde.