QR Joǵarǵy Sot Tóraǵasy Jaqyp Asanov óziniń áriptesterine hat joldady, dep jazady Qamshy.kz aqparat agenttigi. Atalǵan hatta QR Joǵarǵy Sot Tóraǵasy saýatsyz sýdıalardyń kóbeıýiniń sebebi men olardyń sanyn qalaı azaıtý kerektigin túsindirgen. 

Bul sizderge tórtinshi hatym. Ol bizdiń jaýapkershiligimiz jaıly. Kásibı jáne jeke.

Birinshi. Árbirimizdi taǵaıyndaǵan nemese sýdıalyqqa usynǵan Elbasy. Bizge memleket atynan sot tóreligin iske asyrýdy senip tapsyrdy. Sondyqtan Prezıdent aldynda da, qoǵam aldynda da, árbir azamat aldynda da kásibı jaýapkershilik arqalaımyz. Halyqtyń sapaly sot tóreligine suranysyn qanaǵattandyrý – bizdiń kún saıynǵy mindetimiz. Jaqyndarymyz ben týystarymyz aldynda da jeke jaýaptymyz. Sýdıa retinde de, tulǵa retinde de olardyń aldynda arymyz taza, bedelimiz kirshiksiz bolýy tıis. Sondyqtan sizderge ótinish – keńesý bólmesinde qalyp, sot sheshimin shyǵarǵanda tym bolmasa bir ret ishteı qaıtalańyz:

«Men zańdy jáne ar-ojdandy basshylyqqa alamyn».

Ekinshi. BAQ-ta, áleýmettik jelilerde biz týraly, men týraly ártúrli áńgimeler bar. Sheshimderimen quqyqty qalpyna keltirgen, ádil aqtaǵan sýdıalar jaıly da jaqsy pikirler kóp. Syn da bar, negatıv te bar. Tipti, men reformatormyn ba álde uranshyl, sózinen isi aspaıtyn demagogpin be degen suraý júrgizilgen eken. Munyń barlyǵyna túsinistikpen qaraımyn. Muny men durys jaqqa baǵyt silteıtin, qolǵa alǵan sharalarymyzdyń durysburystyǵyn kórsetetin kompas retinde qabyldaımyn. Ras, keıde «dıvandy blogerler» jaǵdaıdy ýshyqtyryp jiberedi. Biraq, másele olar jaıly emes. Másele sottyń zańsyz sheshimderinen zardap shekken; jeke qabyldaýyma kire almaı júrgen; jekelegen sýdıalar men jalpy júıemizdiń kemshilikterin ashyp kórsetip júrgender jaıly. Sot salasyna jany ashyp, shyryldap júrgender týraly. Munyń bári bizdiń jumysymyzǵa berilgen shynaıy baǵa.

Biz arqyly mıllıondaǵan adamdar men bıznestiń taǵdyry ótedi. Ótken jarty jylda aýdandyq, qalalyq sýdıalar 1,8 mln. 800 myń is pen materıaldy sheshken. Jumys kúnderine bólsek, árbir kún sýdıalar naqty qylmystyq, azamattyq, ákimshilik ister men materıaldar boıynsha 13,5 myń sheshim qabyldady degen sóz. Árbir sýdıa orta eseppen 7 qorytyndy sheshim qabyldaıdy.

Joǵarǵy Sotta 8 182 sheshim qabyldanǵan. Kúnine – 67 degen sóz. Bul kúrdeli, kópepızodty ister. Ras, sizderge túsetin salmaq anaǵurlym. Ásirese, Almatyda, Astanada, basqa iri qalalarda. Bir sýdıaǵa aıyna 300-ge deıin is.
Sizderdiń qandaı aýyr rejımde jumys isteýge týra keletinin qorytyndy keńeste aıttym. Qyzmet babyna oraı árdaıym daýdamaıdyń ortasynda júremiz. Sol sebepten sýdıalardy sot tóreligine qatysty emes artyq, qajetsiz jumystan bosatý úshin túzetýler ázirlep jatyrmyz.

Áriptester, kún saıyn júzdegen shaǵym alamyn. Kóbisi jeke qabyldaýdy suraıdy. Adam Joǵarǵy Sot Tóraǵasyna barýǵa májbúr bola ma, joq pa, ol sizderge baılanysty. Jergilikti jerde jumystaryńyz sapaly bolǵan saıyn halyqty da Astanadan ádildik izdeýge májbúr etpeımiz, olardy áýrege salmaımyz. Ókpesi barlar ádiletsiz dep sanaıtyn sýdıalardy jumystan bosatýdy suraıdy. Árıne, barlyǵy zańger emes. Kóbisi quqyqtyq prosedýralardyń qyr-syryn bile bermeıdi. Sot júıesi birinshi basshysy kez-kelgen qyzmetkerdi jazalap, jumystan bosata
alatyn basqa memlekettik organdarǵa uqsamaıdy. Bizde olaı emes. Árbir sýdıa sheshimdi ózi qabyldaıdy. Basqa sýdıa, ne jergilikti sottyń tóraǵasy, ne Joǵarǵy Sottyń Tóraǵasy aralasýǵa, oǵan nusqaý berýge quqy joq. Sot tóreligin iske asyrǵan kezinde árbir sýdıa táýelsiz, tek zań men ishki nanymǵa, ar-ojdanǵa baǵynady. Eshkim de sýdıany jaıdan-jaı jumystan bosata almaıdy. Bul kúrdeli, birneshe satyly prosedýra.

Ózderińiz bilesizder, sýdıa ústinen shaǵym túskende tekserý jasalady. Eger zańsyzdyq rastalsa, sýdıanyń qyzmet ornyna oraı oblystyq sottyń nemese Joǵarǵy Sottyń jalpy otyrysynyń tóralqasy tártiptik óndiris qozǵap, materıaldardy Joǵarǵy Sottyń Sot júrıine joldaıdy. Sýdıanyń kinási dáleldense, oǵan eskertý, sógis
jarıalanady nemese qyzmetinen bosatý jaıly usynys jasalady. Mundaı usynys bólek memlekettik organ bolyp
tabylatyn jáne Joǵarǵy Sottan derbes Joǵary Sot Keńesine joldanady.

Etıkaǵa qatysty zańsyzdyqty Etıka jónindegi komısıa qaraıdy. Sodan soń joǵaryda atalǵan prosedýralar bastalady.

Sot sheshimin qabyldaǵannan keıin bir jyl ótse, onda sýdıa jazaǵa tartylmaıdy. Al, sheshimniń zańsyz ekenin biz kóbinese is barlyq satylardan ótkennen keıin ǵana bilip jatamyz. Zańsyzdyqtar boıynsha sýdıa Joǵary Sot Keńesine, al etıkany buzý boıynsha Sýdıalar odaǵyna shaǵym keltirýge quqyly. Bul da bólek prosedýra.
Basqasha aıtqanda, sýdıany jaýapqa tartý úshin belgilengen tártip pen shekteýler bar. Joǵarǵy Sot Tóraǵasy óz qalaýy boıynsha sýdıany jazalaı da, jumystan bosata da almaıdy. Bul ǵasyrlar boıy qalyptasqan tártip. Sot tóreliginiń prınsıpi. Barlyq damyǵan elderde osylaı. Bizdiń Konstıtýsıa men zańdarda da solaı. Bul memlekettik jáne memlekettik emes qurylymdardan, sot organdarynyń basshylarynan, sonyń ishinde Joǵarǵy Sot

Tóraǵasynan, táýelsiz bolý úshin kepildik. Iá, jazalaý mehanızmi uzaq ári kúrdeli. Bul bizge jaqsy qorǵan. Biraq, mundaı prosedýra adal, saýatty sýdıalary kóp, zańdy belden basatyn sýdıalary az sot júıesine arnalǵan.
Bizde, ókinishke oraı, sýdıalyqqa úmitkerlerdi irikteý júıesi ózin aqtamaı otyr. Sonyń kesirinen bizge jeke qasıetteri jaǵynan da, kásibı qabiletteri jaǵynan da «kezdeısoq» kadrlar enip ketken. Sondyqtan qateler de kóp, jemqorlyq ta bar. Ótken jyly halyqaralyq sarapshylar aıtqandaı, sottarymyzda komandalyq-ákimshilik ádis te qoldanylady.

Sýdıa shyn máninde táýelsiz bolsyn desek, munyń barlyǵynan arylýymyz kerek. Ol úshin birtindep zańdarymyzdy
jetildirip, árbir sýdıanyń jeke jaýapkershiligin arttyramyz. Ótken 8 aıda birde-bir sýdıany qabyldaǵan joqpyz. Al, vakansıa kóp – 10%. Laıyqtylar joq emes. Bar. Biraq, olardy durys irikteý kerek. VSS-pen birge ony túbegeıli ózgertip jatyrmyz.

Úshinshi, eń mańyzdy nárse. 13 shildedegi jartyjyldyq keńeste barlyq sot satylarynan ótken naqty ister men óreskel zańsyzdyqqa jol bergen sýdıalardy ataǵanymda áleýmettik jeliler shýlap ketti. Bul sot aktileri «qısyq» shyǵarylǵan. Eshkim eshteńe túsinbesin dep, sheshimniń tilin barynsha kúrdelendirip tastaǵan. Budan shyǵaratyn qorytyndy ekeý. Sýdıa ne saýatsyz, ıaǵnı zańdar men sot tóreliginiń prınsıpterin bilmeıdi, ne ol bireýdiń múddesin qorǵashtaıdy.

«Bir qumalaq bir qaryn maıdy shiritedi» deıdi. Bizde de solaı. Sýdıanyń bir «solaqaı» sheshimi búkil júıemizge syn týǵyzyp, jumysyn taza, saýatty jasap júrgen basqa sýdıalardyń jumysyna zıanyn tıgizedi. Tipti, zańdardy ózgertsek te ondaı sýdıalardyń tártibin tez ózgertý ekitalaı. «Qolmen basqarý» rejımine kóship, olardyń sanasyn, oı-órisin ózgertpesek bolmaıdy. Sondyqtan eki nárse:

a) Qorytyndy keńeste aty atalǵan sýdıalar boıynsha Sot júrıi tıisti tártippen olardyń jaýapkershiligin qaraýda;
b) Aldaǵy ýaqytta da osyndaı ister men faktilerdi onlaınrejımde kópshilik talqyǵa shyǵaramyz. Qyrkúıek aıynan bastap zańdy aıaqqa taptaǵan árbir sýdıanyń atyn ataımyz.

Bul májbúrli shara. Mundaı qadamǵa barý maǵan da ońaı emes. Biraq, munyń bári – sot tóreliginiń múddesi úshin. Mundaı qajettilik keıin joıylatynyna senimdimin. Sol sát neǵurlym tezirek kelse, odan utatyn, eń aldymen, ózimiz.

Sóz sońynda Jaqyp Asanov «The Great Debators» - «Úlken daýshylar»; Vıktor Gúgonyń «Shettetilgender» romanynyń ekranızasıasy atty 2  fılmdi kórýdi usyndy. Onyń aıtýynsha, bul týyndylardaǵy adam quqyǵy, sot tóreliginiń negizderi, sheshendik ónerdiń qajettiligi jaıly tereń ıdeıalarǵa biz jıi oralyp turǵanymyz jón.

Jaqyp Asanov