Erkin Omardyń "Qazaq tiliniń qadirin ketirmeıik" degen kitapshasy qolymyzǵa tústi. Onda avtordyń qazaq tili zańdylyǵynyń buzyla bastaǵany, dybys úndestiginiń saqtalmaýy týraly jazylǵan maqalalary toptastyrylǵan. Bul maqalalardy oqyǵan til mamandary, qarapaıym oqyrman, osy máselege kóńil aýdaryp, til buzylǵan aımaqtardy til máselesin qolǵa alady degen úmitpen Qamshy qoljazbanyń birinshi, ekinshi bólimin oqyrman qaýym nazaryna usynǵan bolatyn. Úshinshi sońǵy bólim de oqyrmannyń paıdasyna jarar degen senimdemiz.

Árbir ulttyń tili, basqa ulttardyń tilderinen engen sózdermen baıytylyp, tolyqtyrylyp otyratyny zańdy qubylys. Biraq ol qalaı júzege asady. Týa biter túısikti – genetıkalyq kod, sóz baılyǵyn – leksıkalyq qor, durys jazý erejesin – orfografıalyq ereje, qamqorshyny – zıatker, tereńdetip oqytatyn mektepti – zıatkerlik (Zıód – ózbekshe) mektep – dep jazý, bul tildi baıytý emes, tildi umytqandyq. Basqa ulttardyń sózderiniń aıaǵyna qazaqsha jalǵaýlardy jalǵap tilge engizý, ol óz tilińdegi bar sózder-di qoldanystan shyǵarý, olardy joıý.

Tildiń baıytylýy, tilge sol tilde joq sózderdi engizýmen baıytylady. Olar kóbinese aýdarylmaıtyn ataý sózder. Olar aýdarylmaıtyndyqtan, sol tildiń dybys úndestigine baǵyndyrylady. (Býlka – bólke, pech – pesh, kabınet – kábınet, mashına – máshıne, velosıped – belesebed, býldo-zer – búldezir, kabına – kábıne, jýlık – jólik (buzyq), kon-kı – kankı, rol – ról, porsıa – porsy, kasha – káshi, konfet – kámpıt, stakan – staqan, krýshka – króshke, kartoshka – kártóshke, kartochka – kártishke, knıjka – kineshke, kapýs-ta – kápúste, pamıdor – pámıdor, kadr – kádir, otdel kadrov – ádil kádir bólimi, dırektor – derektir, bılet – belet, kon-sert – kánsert, Bakısh – Bákish, Kýdrá – Qúdire, Aleksandr – Eskendir, korees – káris, nemes – nemis, rýs – orys, t. b.

Kerisinshe aýdarylmaıtyn sózderdi jekelegen adamdardyń óz oılarynan sóz jasap tilge engizýi, bul tildi shubarlap búldirý.

Biz tilimizdiń dybys úndestigin, onyń tazalyǵyn saqtaǵannyń ornyna, tili buzylǵan adamdardyń ózderiniń shala tilderin tilimizge engizip, qalyptastyrýyna múmkindik berdik. Tilimizdi dybys úndestiginen aıyryp, adamdardy tilderi saý bolsa da, saqaý adamdarsha sóıleıtin jaǵdaıǵa jetkizdik. (Mı aqta, búı aqta, aparatyrym, kelatyrym, ba-ratyrym, dep atqan, dep otqan, otsaı, otysaı t. b.) Keıbir adamdar «kún shyǵyp keledi» degen sózdi aıta almaıtyn jaǵdaıǵa jetti.

Kún shyǵyp atyr (jatyr) deıdi. Balalarǵa til úıretetin muǵalimderdiń kópshiligi shala qazaqtardyń «atyryn-syz» sóz sóılemeıdi. Mektepterde, balabaqshalarda, basqa oqý oryndarynda barlyq muǵalim oqýshylardyń aldynda durys sóıleýge mindetti. Muǵalimderge nege durys sóılemeısiz deseńiz, men til mamany emespin deıdi. Durys sóıleý úshin til mamany bolý qajet emes.

Durys sóıleý erejesi, qazaq tiliniń úndestik zańy mek-tepte 12 jasar balaǵa úıretiledi. 5-kylasta oqytylady. 12 jasar balalar jatqa bilýge tıis nárseni (erejeni) muǵalimderdiń ózderiniń bilmeýi, solaı dep aıtýy, olardyń saýatsyzdyǵy.

Shala qazaqtar túsiný kerek. Olardyń tili eshqashan til bolyp qalyptaspaıdy.

El túsinbese de, tilimizdegi buzylǵan sózderdi engize ber-sek, balkondy – qyltıma, sortty – suryp, kánkıdi – syrǵı dep aýdaryp aıta bersek, qalyptasyp ketedi deý jańsaq (qate) pikir.

Qazir ata-analardyń qazaq mektepterinen bas tartyp, ba-lalaryn orys mektepterine bere bastaýy, bul jaǵdaıdyń ary qaraı údep bara jatqany, osynyń aıǵaǵy.

Munyń basty sebebi, qazaq mektepterindegi shala qazaq muǵalimderdiń (ózderiniń tilimen aıtsaq: Qazaqovedterdiń) kóbeıýi, soǵan baılanysty oqýshylardyń tiliniń buzylýy, qazaq tiliniń dybys úndestiginiń joıylýy jáne oqýlyq-tarǵa shala qazaqtardyń sózderiniń dıálekti sózder dep engizilip oqytylýy. (Oqýshylardyń anyqtamalylyǵy, oqý ádistemeliligi, oqýshylardyń qorǵanshylyǵy, muǵalimderdiń aqyldastar alqasy t. b.

Durysy: Anyqtamasy, úırenýdiń ádisteri (tásilderi), oqýshylardyń qorǵanýy (saqtanýy), keńesshiler toby.

Jyldam sóıleýdi ( oqýdy) úıretý tásiliniń de (skorochte-nıe), mektepterde oqý júıesine engizilýi, qazaq tilinde du-rys sóıleıtin balalardyń tilin buzatyn qosymsha qural.

Tildegi sózderdiń qurylysyna qaraı, keıbir ulttardyń tilderindegi sózder baıaý, ortasha jyldamdyqpen aıtylsa, keıbir ulttardiki óte jyldam aıtylady.

Qazaq tili, sózderi jyldam aıtylatyn tilder tobyna jatpaıdy.

Qazaq tiliniń sózderine qaraǵanda, ózbek tiliniń sózderi áldeqaıda tez aıtylady.

Mysaly: «kele jatyrmyn» degen kúrdeli etistik sóz, ózbek tilinde de, shala qazaqtardyń tilinde de, bir-aq sózben, ári tez aıtylady. Ózbekshe «kelapmán» shala qazaqsha «kela-tyrym».

Qazaq tiline mundaı tásildiń engizilýi, tilge jasalǵan qıanat. Qazaq tilinde durys sóıleıtin balalarǵa óte zıan. Qazir keıbir balalardyń tilderinde tutyqpalyq paıda bolǵan. Tez sóılegende artqy sózdiń aldynǵy býynymen, aldyńǵy sózdiń sońǵy býynyn bastyrmalatyp tutyǵyp qalady.

Bizge, kerisinshe, shala qazaqtardyń tez aıtylatyn buzylǵan sózderinen tilimizdi tazartý kerek.

(Ap, qap, bop, kep, apty, qapty, otsaı, tusaı, atyr, pa-tyr, aparatyrym, kelatyrym, baratyrym, júrim, turym, oqylym, shaqyrylym, aýdarym, tólem, satylym, oqıym ǵo, degem ǵo, dedik qo, aptyq qo t. b.).

Shala qazaqtardyń tilderine mektepterde, balabaqshalarda, joǵary oqý oryndarynda, baspasóz betterinde tyıym salý kerek. Shala qazaq muǵalimderge qatań talaptar qoıý arqyly, qazaq tilin, onyń dybys úndestigin qalpyna kel-tirý qajet. Tili saqtalǵan ult qana, jeke ult retinde ómir súredi. «Tili joıylsa – ult ta joıylady», – dep beker aıtpaǵan Ahmet Baıtursynov.

Qalmaǵandaı ıapyr-aý,

Durys joldy kórseter,

Kózi ashyq jan qazaqta,

Dıálekti dep shatylyp,

Tildi qalaı taptattyq,

Tili joq shala qazaqqa.

«Pishtirý»

Pishtirý dep – shala qazaqtar ul balany súndetke otyrǵyzýdy aıtady. Durys emes.

Maldardy pishtiredi, pishedi. Erkek maldardyń eki jumyrtqasyn (e - n) alyp tastaıdy.

Pishtirý dep osyny aıtady. (At – pishilgen aıǵyr, ógiz – pishilgen buqa t. b.).

«Salamatsyzdar ma?»

Ózbeksheden burmalanǵan sóz. Qazaqsha «sálemetsizder me?». Shala qazaqtar osy sózderimen birge, er adamdarǵa «sálemetsizder me?» dep amandasýǵa bolmaıdy degen uǵymdy da engizgen. Ózimiz bala kúnimizde «sálemetsiz be, aǵaı?», «sálemetsiz be apaı?» dep aıtyp óstik.

Árbir durys sózdi ornymen qoldana bilse, onda turǵan eshteńe joq.

Bul jerde de, shala qazaqtar, eldi sózden shatastyrǵan.

«Týylǵan»

«Adam ózdiginen týylmaıdy». Ony tabady. (Bes bala tapqan, on bala tapqan). Áıel týmaıdy.

Urǵashy mal týady. Áıel adam bosanady. (M. Maǵaýın. «Týylǵandar men ólingender»).

«Bizder»

Qazaqsha: Biz. Ózbekshe: Bızlár. Shala qazaqtar «bizder» dep ózbekshesin aıtady. Shala qazaqtardyń tilderinde qazaqsha (lar, ler) kóptik jalǵaýlarymen birge, ózbekshe «lár» jalǵaýy da «dar, der» bolyp aıtylady (Bolılár-baldar, bızlár-bizder t. b.).

«Kásibı»

Qazaqsha kásiptik (bilim), kásipqoı (boks), «kásipodaq» ózbekshe: Kasıbı. Bul sóz de shala qazaqtar engizgen sózder-diń biri (Áskerı – askarı, mádenı – madonı, ǵylymı – ılmı, dinı – dınıı t. b.)

«Allah»

Áýeli din basylaryna, odan keıin jalpy jurtqa «allah»sózi – arabshaǵa jaqyn, ári saýatty kórinse kerek. Biz arab emespiz. Qazaqtyń óz tili, soǵan baılanysty óz dybys úndestigi bar. Sondyqtan qazaqsha «alla» dep aıtylady. «Allanyń sózi de ras, ózi de ras!» – deıdi Abaı.

Bir allaǵa sıynyp,

Kel, balalar, oqylyq (Y. Altynsarın).

Endi allany – allah dep barymyzdy bylǵap júrmiz (M. Maǵaýın. «Týylǵandar men ólingender».

«Mórtańba»

Mór men tańba ekeýi eki nárse. Birikpeıtin sózder. Mór (pechat) qaǵazǵa basylady, tańba malǵa (jylqyǵa) salyna-dy. Qaǵazǵa mór nemese belgi soǵylady (Belgi – shtamp).

«Sheshen sóz»

Sóz sheshen bolmaıdy. Sózge sheshen adamdar bolady. Olardyń aıtqan sózderin sheshenderdiń aıtqan sózderi ne-mese sheshendik sózder deıdi.

«Túsinbedim»

Shala qazaqtardyń tilderinde, uqqan joqpyn, túsingen joqpyn, uqpaı turmyn, uqpaı otyrmyn, túsinbeı otyr-myn, qaıtadan aıtshy, qaıtalap aıtshy, qaıtalashy deıtin sózder aıtylmaıdy, umytylǵan. Bárin osy bir-aq sózben (túsinbedim) aıtady. Ózbekshe «Týshınmadım».

Túsinbedimniń balama sózderi (shala qazaqsha): Túsinbeı atyrym, qaıtan aıtsaı.

«Kásibı odaq»

Profsoıýz  sóziniń  burynǵy  qazaqshasy:  «Kásipodaq» bolatyn. Endi osy sóz kásibı odaq bolyp ózgertilgen. Ká-sipodaq – taza qazaqsha sóz. Kásibı shala qazaqtardyń til-derinde aıtylatyn sóz.

«02. 08. 2018». «08. 02. 2018»

Keńes ókimeti kezinde, ár aıdyń neshinshi aı ekeni rım sandarymen jazylatyn. 2. Vİİİ. 2018 j.

Bul óte durys tásil edi. Eni ony alyp tastap, ár aıdyń kúnimen neshinshi aı ekenin shatastyryp jazyp júrmiz. Bireýler aıdyń kúnin birinshi jazsa 02. 08. 2018 j., endi bireýler aı sanyn birinshi jazyp júr 08. 02. 2018 j.

«Tysh, tysh baldar»

Muǵalimniń oqýshylarǵa osylaı aıtýy – ádepsizdik. Dıálekti sóz emes. Tysh-tysh dep – úlken dáretke otyrýdy aıtady. Durysy: Balalar, tynysh otyryńdar. Osyndaı-da M. Áýezov aǵamyzdyń aıtqan sózi eske túsedi: «Ádepti, tárbıeli adam – ol óziniń ana tilinde durys sóıleıtin adam».

«Qotyr-qotyr jol»

Qotyr – adamnyń denesinde bolatyn jara. Tozyp, keıbir jerleri oıylyp ketken joldy, shuńqyr-shuńqyr jol deıdi.

«Ákımat»

Ózbekshesi «Hakımót»

Qazaq tilinde «Ákimdik nemese ákimshilik úıi

«Biz ashyldyq»

Biz ashylǵan joqpyz. Durysy: «Biz dúken ashtyq nemese dúken ashyldy». 

«Qulaqty kásibı túıreý»

Qyz-kelinshekter ásemdik úshin qulaqtaryna syrǵa taǵady. Syrǵa taǵý úshin qulaqtaryn testiredi.

Túıremeıdi. Túıreý dep – bir nárseni túıreýishpen túıreýdi aıtady. Durysy: Qulaqty tesý.

«Bıik taýly medeý muz aıdyny kesheni»

Bıik taýly emes. Bıik taýdaǵy Medeý muz aıdyny. Keshenniń qajeti joq. Óz tiliń joqtaı, ózge tilde ne jazýly tursa, sonyń bárin aýdara berýge bolmaıdy. Ár tildiń ózine tán erejeleri, zańdary bar. Tilin jaqsy biletin adam soǵan baǵynyp, sózderdi oryndaryna durys qoıyp, óz tilimen ja-zady.

«Quıylmaly sýsyndar, quıylmaly minsiz sý», «quıylmaly hosh ıisti dýhı».

Qazaq qashan sýsyndaryn quıylmaly qymyz, quıylmaly shubat dep aıtyp edi. Taza sýdy minsiz sý dep aıtý da, tilsizdik. Quıylmaly sózi – qazaq tilinde bolmaǵan sóz. Oı-dan shyǵaryp alǵan.

«Balǵyndyǵy ishinde»

Bul jerde jaı ǵana «shyryndy sýsyndar» degen sózdi jaza almaǵan.

«Aýabaptaǵysh»

Aýany baptamaıdy,  aýany retteıdi.  Júırik attardy baptaıdy. Basqa maldardy – semirtedi.

Durysy: «Aýa rettegish».

«Osy ıerdiń týmasy»

«Týma». Túbiri – tý. Buıryqty etistik sóz. Jalpy týdy, týmady dep urǵashy maldarǵa qatysty aıtady. Shala qazaqtardyń ózderi ǵana áıelderge qatysty qoldanady. Túsiniksiz túbirden jasalǵan, túsiniksiz týyndy sóz. Durysy: «Osy jerdiń azamaty, osy jerde týǵan azamat».

«Soltústik aınalym»

Bul qaıdan shyqqan sóz deısiz be? «Severnaıa kolsevaıa doroga» sóziniń shala qazaqsha aýdarmasy. Orys tilinde qysqasha: Severnoe kolso – dep te aıtylady. Qazaqtyń óz tilinde tolyq nusqasy «soltústik aınalma jol».

«Quqyq»

Shala qazaqtardyń tilderinen engen ózbekshe sóz. Ózbekshe: «Hýhýq». Biz orystyń «pravo» sózin aýdarǵan joqpyz. Qazaqtyń «qaqy» degen óz sózin, shala qazaqtardyń sózine almastyrdyq. Sol arqyly burynǵy durys sózderimizdi yǵystyrdyq. Buryn aıtylyp júrgen zań qyzmetkeri, zań oryndary, zań tártibi, zańdy buzý, bireýdiń qaqyn jeme, aıtýǵa qaqyń bar degen sózder, endi basqasha aıtylatyn boldy. Quqyq qorǵaý qyzmetkeri, quqyq qorǵaý oryndary, quqyqtyq tártip, quqyq buzba, bireýdiń quqyǵyn aıaqqa taptama, aıtýǵa quqyǵyń (quqyń) bar. t. b.

«Basylym»

1. «Aqyn atyndaǵy basylym»
2. «Eki dana basylymdy syıǵa tartqanyńyz úshin alǵys bildiremiz».

Kózimen kórmegen adam, bul jerde ne týraly jazylǵanyn qalaı ajyratady. Jurnal ma, gázet pe, kitap pa? Sońǵy býyny ishine qaraı búktelgan, shala qazaqtardyń túsiniksiz sózderiniń biri.

Durysy: 1. Aqyn atyndaǵy jurnal.

2. Eki dana kitapty syıǵa tartqanyńyz úshin alǵys aıtamyz.

Shala qazaq!

Ana tiliń, Qazaq tiliń, Buzyldy qaıran Qazaq!

Óz tilińnen jerinip, jerigendeı,

Sóılesesiń ekeýara,

O ıaq, buıaq, qaı ıaqshalap.

Qaıda, qashan degen sóz umytyldy,

Keldi de ózbektengen Shala qazaq.

Shahanov aǵamyzdyń aıtqany ras,

«Qazaǵym qazaq emes, boldyń mazaq!».

Sálemi de ózgeshe, Salamatsyz ba?

Bul da ózbekshe,

Umytqan qazaqshasyn Sálemetsiz be?.

Sózderin atqan, otqan adam uqpas,

Ózderi uǵar,

Tań qalasyń, «Atyry»men «patyryn» estigende.

Úlkenderi «shal», aǵashtyń barlyǵy «tal»,

Sózdik qory qalmaǵan tilderinde.

Mektepterde, Keıbir jerde,

Ustazdary júr Shala qazaq.

Shaqyryp shákirtterin,

Balalaryn «baldarym» dep,

Balaǵa til úıreter ustaz osy,

Tilderin balǵyndardyń ustartpaıdy,

Kerisinshe buzdy kelip.

Osyndaı Shala qazaq muǵalimniń,

Ózine til úıreter ustaz kerek!.

Tildi túze, Shala qazaq, tildi túze.

Til joǵalsa ketersiń quryp múlde!.

Az ba eken aıyrylyp tilderinen,

Joıylyp ketken ulttar jer betinde.

Eń birinshi baılyǵyń – tiliń seniń,

Joıylmasyn deseń eger tildi túze!.