Latyn álipbıine kóshý barysynda asa muqıattylyq tanytatyn máseleniń biri – shet tilderinen engen termınderdiń jazylýy. Jańa álipbıge kóshý jóninde sheshim qabyldanǵan qazirgi kezeńde de termınderdi jazýdyń erejelerin jasaý máselesi kún tártibine qoıylyp otyr.

Ótken ǵasyrdyń jıyrmasynshy jyldarynyń bas kezindegi qazaq oqyǵandary ózge tilden qabyldanǵan termınderdi, jalpy qoldanystaǵy sózderdi «jat sózder», «kirme sózder», «buratana sózder», «bógde sózder», «qotyr sózder», «buralqy sózder», «bóten sózder» dep atap, bul sózderdiń tilimizge kóptep kirýin tilimizdi shubarlaý retinde qabyldady.

Táýelsizdik tusyndaǵy termınologıa damýynyń jańa kezeńinde termın, termınologıa máseleleri qarqyndy zerttelip, termınjasam úrdisi, termın shyǵarmashylyǵy aldyńǵy kezeńmen salystyrǵanda edáýir jandanǵanymen, shet tilderinen termın qabyldaý tártibi berik ornyǵyp, olardy tilimizdiń dybystyq júıesine ıkemdep jazýdyń naqty emle erejeleri jasalyp, resmı qoldanysqa ene qoımady. Alashtyq qaǵıdat pen keńestik qaǵıdattar qatar qoldanylǵandyqtan, bir jaǵynan shet tilderi sózderi burynǵy jolmen orys tili orfografıasy boıynsha qabyldanyp jatsa, ekinshi jaǵynan az da bolsa tilge ıkemdelip jazylǵan termınder men jańadan jasalǵan termınder qoldanysqa endi.

Jáne shet tilderinen qabyldanǵan termınder men ataýlardyń basym bóligi burynǵysynsha, orys tiliniń emlesine sáıkestendirilgen qalpynda qabyldanyp jatyr. Keıingi jyldary tilimizge engen nemese qoldanylý belsendiligi artqan myna tómendegi ataýlar soǵan mysal bola alady: avtoban, anımator, antıeıdjıng, aerobot, bıpatrıd, bloger, blogbaster, brend, gadjet, gasterbaıter, medıasıa, moderator, noý-haý, parkomat, pırotehnıka, praım-taım, spam, trend, haker, hospıs, fleshmob, franchaızıń, shopıng.

Otyzynshy jyldardyń orta sheninen bastap toqsanynshy jyldardyń basyna deıingi alpys jyldaı merzimde eki-úsh urpaq kirme sózderdi orys orfografıasy boıynsha jazýǵa, aıtýǵa daǵdylandy. Mundaı sózderge olardyń kóz-qulaǵy úırendi, sanasyna sińdi. Sondyqtan da, olardy jatsynbaıtyn, ondaı kirme sózderdi ózgertýdi qalamaıtyn, basqasha aıtylyp-jazylýyna qarsy qaýym qalyptasty.

Jańa álipbıde «v», «h», «f» áripteriniń qaldyrylýy, bekitilýge usynylǵan álipbı nusqasynyń aınaldyrǵan eki-úsh aı ishinde qaıta-qaıta ózgertilýi, sóıtip, soǵan deıin usynylǵan dıgrafty álipbı men noqaty kóp dıakrıtıkaly álipbı akýtty qazirgi álipbımen almastyryldy. Erteń shet tili termınderin tilge qabyldaý qaǵıdattary men olardyń emle erejelerin bekitýde de áleýmettik faktordyń yqpaly, qysymy bolmaıdy dep eshkim aıta almaıdy. Til mamandarynan qurylǵan jumys toptary olardan joǵary turǵan ulttyq komısıanyń qarsylyqtaryn eńserip, taza lıngvısıkalyq zańdylyqtarǵa negizdelgen emle erejelerin jasap, bekitýi aıtýǵa ońaı bolǵanymen, is júzinde solaı bolmaıtynyn boljaý qıynǵa soqpaıdy.

Qazir til mamandarynyń arasynda pikirtalastar órbip jatyr. Bul – durys úrdis. Eń bastysy, naqty bir ǵylymı tujyrymǵa, ortaq pikirge kele bilý. Tek shet tilinen engen sózderdi ǵana emes, ı, ý daýyssyzdary bar tól sózderimiz ben termınderdi jazý men erin úndestigin saqtaý tóńireginde de til mamandary ortaq pikirge kele qoıǵan joq. Úndestikti saqtap jazý men latyn álipbıimen de qazirgi emle erejemizdegideı jazý jaıyndaǵy pikirtalastar sony kórsetedi. Kópshilik mamandar ekinshi úshinshi býyndarda erin úndestigin saqtaý qajet dep sanaıdy. Kerisinshe, bul pikirge qosylmaıtyn múldem aıryqsha kózqaras ta baıqalady. Sondyqtan, máseleniń mánine tereńirek úńile otyryp, bul tujyrymdy eleýsiz qaldyrmaı, onyń anyq-qanyǵyn, durys-burystyǵyn anyqtaǵan abzal.

Qoldanysqa usynylyp otyrǵan latyn grafıkasyna negizdelgen jańa álipbıimizden kırıllde bolǵan ó, s, sh, e, ıý, ıa jáne , tańbalary alynyp tastaldy. «H» men «h» (Hh) «ı» men «ı» (Ii) bir tańbamen beriletin boldy. Conymen qosa bul álipbıdegi «v», «h», «f» tańbalarynyń da basy artyq degen pikirler aıtylyp jatyr. Qazirgi álipbıde joq «s    ts», «sh  shsh», «e  e», «ıa  (yıa, ıa)», «ıý-(ıyý, ıiý)» túrinde al «ı» (iı, yı) men «ý»-dy (ý jáne yý, iý, úý, uý) tańbalaý usynylýda.

Sonymen qatar, sh men ch dybystaryn Sh, Ch sıaqty qos tańbamen berilýine baılanysty da «Sh»(Sh), men «h»(h), «ch»(Ch) men «h»(h)-nyń qatar kelý jaǵdaılary kóp bolmasa da kezdesýi yqtımaldyǵyn esepke alyp, ondaı termınderdiń jazylýy tóńireginde de bir toqtamǵa kelip, olardyń emlesin pysyqtaýǵa týra kelýi múmkin.

P.S. Álipbı almastyrý men termınologıa damýynyń jańa qaǵıdattaryn belgileýdiń qaı kezeńin alyp qarasaq ta, shet tilderi termınderin ult tiline qabyldaý men olardyń emlesin belgileý kezinde til zańdylyqtarymen qatar, áleýmettik, saıası-áleýmettik, ekstralıngvıstıkalyq faktorlardyń da yqpaly kúshti bolǵanyn aıqyn kórýge bolady. Sondyqtan, til mamandary máseleniń osy jaǵyn da eskerip, qoǵam pikirin qazaq tiliniń zańdylyqtaryn saqtaýǵa baǵyttalǵan tujyrymdar men emle erejelerin qoldaıtyndarǵa daıyndaý jaǵyn nazardan tys qaldyrýǵa bolmaıdy. Álipbı aýystyrý barysynda shet tili termınderin qabyldaý men jazý shyn mánindegi qazaq tiliniń orynsyz burmalanǵan zańdylyqtaryn qalpyna keltiretin jazý reformasyna ulassyn deıtin bolsaq, muny esten shyǵarmaǵan abzal.

Aǵylshyn tili men keıbir roman-german tilderi mamandary túbi grek, latyn, aǵylshyn, nemis, fransýz bolyp keletin termınderdi «sıa» orys qosymshalarynan aıyryp,túpnusqaǵa jaqyndatyp jazýdy usynýda. Mysaly: motivation – motıvatıon//motıveıshn (motıvasıa emes), presentation –prezentatıon //prezenteıshn (prezentasıa emes), construction–konstrýktıon/ konstrýkshn (konstrýksıa emes), evolution–evalúsıon//evolúshn (evolúsıa emes), revolution – revalúsıon//revolúshn (revolúsıa emes), privatization–prıvatızatıon//prıvatızeıshn (prıvatızasıa demeı nemese jekeshelendirý dep aýdarmaı, prıvatıon nemese prıvattaý) túrinde alý sıaqty usynystar aıtylyp, jazylyp jatyr. Sondaı-aq,  «sıa» jurnaǵyn «–sion/-tion» jurnaqtarymen almastyrýmen qatar, «-ist», «-ism», «-al» jurnaqtaryn da jazyp-aıtýdy usynýshylar bar.

Alash zıalylarynyń arasynda jat shet tili sózderin jazý máselesin alǵash sóz etken, bul máselege nazar aýdarǵan Ahmet Baıtursynuly edi. Ol 1912 jyly «Aıqapta» jarıalaǵan «Jazý tártibi» degen maqalasynda bylaı dep jazady: «Toby bóten bolsa da, qazaq tiline kelip sińgen, qazaqtyń óz sózi bolyp ketken arab ıa parsy sózderi bar. Mysal: arabtan alǵan adal – halal, aram – haram, ál – hal. Farsydan alǵan án – ahn, qoja – hoaja syqyldy sózder. Bular burynǵy qalybynda emes, ózgertilgen. Mine, bu syqyldy sózderdi qazaq tilinen qýyp shyǵarý ma? Iá bolmasa saqtaý ma? Muny kóp bilsin! Men ózim saqtaý jaǵyndamyn. Ózge jurttarda buzyp alǵan sózder saqtalady».

Sherýbaı QURMANBAIULY,

fılologıa ǵylymynyń doktory, profesor