Búginginiń mańyzdy ınvestısıasy – adamı kapıtal. Iaǵnı, adamnyń boıyndaǵy bilimi, qabileti, tájirıbesi, danalyǵy, iskerligi, kásibı qundylyǵy. «100 jańa oqýlyq» jobasy biz aıtyp otyrǵan osy máselege arnalǵan.

Aýdarylǵan oqýlyqtardyń ishinde psıhologıa ǵylymy boıynsha Devıd Maıers pen Jan Týenjdiń «Áleýmettik psıhologıa», Ellıot Aronsonnyń «Kópke umtylǵan jalǵyz. Áleýmettik psıhologıaǵa kirispe», Dýeın Shýls pen Sıdneı Ellen Shýlstyń «Qazirgi psıhologıa tarıhy» atty eńbekteri bar. Atalǵan kitaptardyń ǵylymı mańyzyna toqtala ketsek, birinshiden, Devıd Maıers pen Jan Týenjdiń áleýmettik psıhologıa oqýlyǵy álemdik deńgeıdegi úzdik shyǵarmalardyń biri. Ekinshiden, «áleýmettik psıhologıa» jeke pán retinde joǵary oqý oryndarynda oqytylsa da, osyǵan deıin qazaq tilinde keń aýqymda qamtylǵan oqýlyq joqtyń qasy edi. Úshinshiden, áleýmettik psıhologıa eki ǵylym salasynyń – áleýmettaný men psıhologıa ǵylymdarynyń birigýi negizinde paıda bolǵan dúnıe. Demek, áleýmettik psıhologıa qazirgi qoǵamnyń qarqyndy damýyna, ártúrli toptaǵy jeke tulǵanyń róli men ornyn túsinýge múmkindik beredi.

Devıd Maıers pen Jan Týenjdiń «Áleýmettik psıhologıa» oqýlyǵynyń mazmuny erekshe jáne taraýlary, bólimderi avtorlyq ózindik bir mánerde oryndalǵan. «Olaı deıtin sebebimiz, áleýmettik ortada baıqalatyn, damıtyn, ózgeretin psıhıkalyq qubylystar aldymen mysaldar arqyly sıpattalady. Osydan keıin ol taldanyp, negizgi uǵymdaryna anyqtama beriledi, ǵalym-zertteýshilerdiń ustanymy tanystyrylady, qorytyndy jasalady.

Oqýlyq 16 taraýdan turady. Ár taraýdyń ózindik mańyzdylyǵy da joǵary. Máselen, Áleýmettik psıhologıaǵa kirispe taraýy, ishteı birneshe bólikke bólinip, aldymen qarapaıym, kez kelgen adam túsine alatyn ertegiler berilgen. «Ertede bir kisi bolypty. Onyń ekinshi áıeli tákappar da ózimshil jan eken. Áıelimen erip kelgen eki qyz da – órkókirek ári qaraqan basynyń ǵana qamyn oılaıtyn meıirimsiz bolyp sheshelerinen aýmaı qalypty. Al, álgi kisiniń óz qyzy – Kúlbıkesh qarapaıym, minezi jibekteı jan eken. Ol shaıpaý ápkeleriniń aıtqanyn eki etpeı, kórsetken zábirine shydap, únsiz júre beredi» nemese «Birde Kúlbıkesh perızat «anasynyń» kómegimen úıden sytylyp shyǵyp, koról saraıyndaǵy balǵa qatynasady. Sol jerde oǵan symbatty hanzadanyń kózi túsedi. Júrekte tutanǵan ǵashyqtyqtyń jetegimen Kúlbıkeshti úıine izdep barǵan hanzada súıiktisin áýelde tanymaı qalady».

Osy qysqasha mándegi ertegiler bizdi jaǵdaıattyń qudiretine sendiredi. Adýyn ógeı sheshesiniń janynda Kúlbıkesh kónbis te qarapaıym keıip tanytýǵa májbúr boldy. Al, koról saraıynda qulpyryp kesh hanshaıymyna aınalady. Birinshi jaǵdaıda sulýymyz beıshara kórindi, ekinshi jaǵdaıda symbatty jigittiń júregin jaýlady. Fransýz jazýshysy, fılosof Jan-Pol Sartr «Kúlbıkesh effektisin» ońaı túsindirip beredi. «Iaǵnı, adam bolmysy jaǵdaıatqa baılanysty. Bizdi aınalamyzda qalyptasqan hal-ahýaldan bólip qaraýǵa bolmaıdy, óıtkeni jaǵdaı bizdi qalyptastyrady jáne múmkindikterimizdi anyqtaıdy» dep jazdy ol.

Mine, kúndelikti ómirde kezdesetin áleýmettik qubylystardyń psıhologıalyq astary jan-jaqty qarastyrylǵan. Jeke tulǵa, top ishindegi qarym-qatynas, tulǵanyń túrli áleýmettik prosesterdegi róli, negizgi qyzmeti, damý órisi sıaqty áleýmettik qubylystardyń psıhologıalyq zańdylyqtary zamanaýı zertteýlermen tolyqtyrylyp, tájirıbelik mysaldarmen de dáıektelgen. San alýan tájirıbelerdiń nátıjesinde senim men ıllúzıanyń, mahabbat pen jek kórýdiń, úılesim men daralyqtyń san qyry zertteý nysanyna aınaldy. Adamnyń minez-qulqynyń áli de ashylmaǵan qyrlary kóp bolsa da, áleýmettik psıhologıa oqýlyǵy bul saladaǵy san túrli suraqtarǵa jaýap tapty.

Oqýlyqtyń altynshy taraýy «Konformızm jáne kóndigý» dep atalady. Oqýlyqta konformızm uǵymyn túsiný úshin qarapaıym mysal keltirilgen. «Konsert aıaqtalǵanda aldyńǵy qatarda otyrǵan kórermender oryndarynan turyp, zor yqylaspen qol shapalaqtaı jóneledi. Keıingi qatarda otyrǵan kórermender de aldyńǵylardan qalyspaı, túregelip, mýzykanttarǵa degen qoshemetin bildiredi. Oryndarynan óre túregelgen adamdardyń tolqyny údegen saıyn jaı ǵana oryndarynda qoshemet kórsetip otyrǵandar ózderin yńǵaısyz sezine bastaıdy. Siz sol adamdardyń arasynda otyrsyz, basqalar sıaqty turǵyńyz joq (konsert sizdiń kóńilińizden shyqpady) Siz ne isteısiz? Alaıda, aınalańyzdaǵylardyń bári oryndarynan tursa, siz otyra beresiz be? Siz aınalańyzdaǵy adamdarmen birge turyp qoshemet kórsetesiz ǵoı». Konformızm qorshaǵan ortanyń yqpaly arqyly qalyptasatyn ártúrli qımyl-áreketterdi bildiretin uǵym. Iaǵnı, konformızm basqa adamdardyń is-áreketin qaıtalaý ǵana emes, sonymen qatar, ol – qorshaǵan ortanyń adamǵa qalaı yqpal etýine baılanysty minez-qulyq.

Osy sekildi ómirden alynǵan qyzyqty materıaldar ǵylymı termındi jeńil túsinýge múmkindik beredi. Qarap otyrsaq, oqýlyq mazmuny jeńilden qıynǵa qaraı sıpattalǵan kez-kelgen oqyrmannyń oqýyna túsinikti.

Bizdiń sanaly jáne beısanaly oılarymyzdyń minez-qulqymyzǵa qanshalyqty áseri bar? Adamnyń izgilikke de, arazdyqqa da daıar turýynyń sebebi nede? Áleýmettik shıelenis neden týady jáne jumylǵan judyryǵymyzdy qalaı meıirimdi alaqanǵa aýystyra alamyz? Oqýlyqtan osy sıaqty kóptegen suraqtarǵa jaýap izdep, adamzattyń kúsh-qýatyn arttyrýda paıdaly áleýmettik kúshterdi jan-jaqty túsinýge bolady.

Qazirgi tańda elimizdegi psıhologıa ǵylymynyń bastaýynda turǵan profesor Q.B.Jaryqbaevtyń «Kúni búginge deıin túrli deńgeıde orta bilim beretin mektepterdegi shákirtterdiń psıhologıa negizderinen maǵlumaty mardymsyz ekeni haq. Óıtkeni, bul ǵylym salasy jeke pán retinde oqytylmaı keldi. Osynyń saldarynan shákirtterimiz oılaý, sóıleý mádenıetine shorqaq, minez-qulyq, erik-jiger, sezim salasynan saýattary tómen bolǵanyn jasyrýǵa bolmaıdy» degen pikirin basshylyqqa alsaq, aýdarylyp otyrǵan psıhologıa oqýlyqtary stýdenttermen qatar, oqyrman qaýymǵa da paıdaly bolmaq.

Q.QAZIEV,

H.Dosmuhamedov atyndaǵy Atyraý memlekettik

ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy, magıstr