Qońsy aqysy – qoqysqa tastaldy. Reseı bıligi óz topyraǵyndaǵy jalǵyz qazaq mektebin jaýyp tastady. «Úılerinde qulpy bolmaıtyn» (Plano Karpını, «Mońǵal tarıhy», Almaty, «Shapaǵat-nur», 2013 jyl, 31 bet)keńpeıildi, aqjarma nıetti qazaqqa orys kórshisinaǵyz osqyrynǵan «týysqandyǵyn» osylaı kórsetti.

«Qyz da, áıel de atqa minetin» (Plano Karpını, Bul da sonda) ór rýhty, «Úıge tabaldyryqty basyp kirgen adamdy ólim jazasyna kesetin» (Plano Karpını, Bul da sonda)qaısar bolmysty qazaqtyń qalyń jurty da;«tyq» dese, taýyqqa tıetinge sekemshil tolerantshyl qazaq bıligi de jumǵan aýzyn ashqan joq. Maıqy bı babamnyń: «Sarań úıge – kisiń túspesin, paraqor bıge – isiń túspesin» degeniniń dárgeıi.

Álemdegi órkenıetti elderdiń túgelindegi ámbe úlgilerge negizdelgen jalǵyz talap – eldiń turǵylyqty azamaty bolsań (tipti, belgili ýaqyt merziminde sol jurtta tursań) memlekettiń resmı tilin sóılep, ómir súresiń. Basqa jol da, nusqa da joq.

Búgingi batysshyl qazaq bıliginiń memlekettiń ulttyq, resmı tiliniń ústemdik qaǵıdasyn qasaqana «umytyp qalýynyń» sebebi bireý-aq – kázirgi qazaq bıliginiń 80 paıyzy jat tilde, orysqul tilde sóıleıdi.Ózegi talǵan bul orysquldar ózgere almaıdy.Otyz jyl ottaǵan janýar-ekeshtiń ózi jasyl jaılaýynyń jýsanyna tilin úıirip, dilin úıretip alar edi.Iaǵnı, Qazaq Elinde shubyrǵan árbir kelimsek etnostyń talap-tilegin eskerý – is júzinde múmkin de, qajet te emes.

Qazaq Elinde kázir orys tilinde 1500 mektep bar. Eger biz jyl saıyn 15 orys mektebin japsaq, elimizdegi 1500 orystildi mektepterdi 100 jyl boıyna, ıaǵnı, tutas bir ǵasyr merziminde túgesemiz.Osynshama sıyrquıymshaq sozyp, sartap ýaqyt kútsek, qazaq tilibirjola ólip tynady.Sóz – tilden quralady.Kindik ulttyń týǵan tiliniń kózi ashylyp, sózi júrmese, eldiń erteńgi aspany ashylmaıdy. «2020 jylǵa taman Qazaq Eli jurtynyń 95 paıyzynyń qazaq tilinde sóıleýi kerek» ekendigin kóksegen Elbasy emeýrini etekte qaldy. Etektegi erendi tórge tartýǵa qazaq bıligine dereý qabyldanýǵa tıis taza qazaqtildi qyzmetkerler ǵana qaýqarly. Óıtpesek ózegimiz talyp, tilimizdiń kúńgirtti «kórgen kúni» –«Nafyka kosse boya» (ejelgi grekshe «nafıka kosse boıa», orysshasy «Zachem koze baıan») támsilimen, ıakı, «Munyńdy artyńa tyǵyp qoı» (qazaqsha erkin maǵynasy) degennen aspaı, áli taǵy da júz jylǵa jalǵasýy kádik.

Keshegi orystyń patshalyq bıligi men sovet ókimeti qazaqtardyń yrqyna qaraǵan da joq, qalaýymen sanasqan da emes: qazaqtyń dalasy men balasyna orys tilin zorlyq-zombylyqpen tańdy. Demek, búgingi qazaq bıligi de óziniń memlekettik qaýipsizdigi men ulttyq ereksheligin saqtap qalý maqsatynda batyl, birizdi, biryńaı, birqalypty saıasat júrgizýge mindetti. Abaıdyń: «Ózderińdi túzeler deı almaımyn, Óz qolyńnan ketken soń, endi óz yrqyń» – dep, túńilgen túnek-kúni kelmeske ketkende, kimnen, neden seskenemiz?..

Qazaq tilin kún saıyn árbir azamat sóıleıtin qoǵamnyń qoldanystaǵy resmı tili etýdiń tóte joly – orys mektepterin top-tobymen (jylyna 100 mektepten asa) indete jyldam jabý. Eń aldymen, balalaryn orystildi mektepterge bergen jan baýyr, aınymas dos – qazaq ata-analarymen tálim-tárbıeli, tanym-túsinik jumystaryn júrgizgen maqul.

Elbasynyń jarlyqtary, qospalataly Parlamenttiń zańdary, Úkimettiń qaýlylary, ákimder men mınıstrlerdiń buıryqtarynyń túpnusqalary qazaq tilinde ázirlenbeı, «memlekettik tildi ómirsheń etemin» deý – bos sóz, «bir zamanda ne patsha, ne esek óledi» degen esekdáme ǵana. Qazaq tilin túsinbeıtin joǵarǵy laýazymdy qyzmetker orynyn bosatsyn!Ana tilimiz aldyǵa shyǵyp, kúndelikti nantabar tilge aınalsa ǵana – altyn sandyqtyń ústinde ashózek otyrǵan el qamytynan qutylamyz!

Bostan bas, erkin yryqty sońǵy úsh onjyldyqta qazaqtyń oryspen mámilelespegen máselesi qalmady: Keden Odaǵyn «kelistirip», «Eýrazıa Odaǵyn» ornatty. Endeshe, topyraǵyndaǵy jalǵyz qazaq mektebin jaýyp tastaǵan orystyń aıtylǵan sóz– atylǵan oǵy qaıda qańǵyp ketti? Jornalshy Arman SHORAIdyń esebinshe, orys ormanyndaǵy qazaqtyń sanyn esepke salsaq, Reseıde búgingi kúni baqandaı 360 qazaq mektebi jumys isteýge tıis eken.

Kóne qazaqtyń «Orys dosyń bolsa, aıbaltań ótkir qaıralsyn» deýi tegin emes. Maskúnem urt, múlgigen jurtqa múldem senim joq. Úmbeteı Jyraý «Alystaǵy dushpannan, ańdyp júrgen dos jaman» degende, aldymen, siresken serti men úkili ýádesin qumǵa sińiretin aram pıǵyl, haram qareketti qońsyny meńzedi.

«Han eki sóılese, qara bolady; qara eki sóılese, qatyn bolady» qaǵıdatymen qanattanǵan qazaq – qara men qatyndy ajyratyp almaı, alysqa shappas.«Súırep salǵan tazy – túlki almaıdy»...

Myńjan BAIJANIN, qoǵam qaıratkeri.