Chehıa, seni qalaı maqtaımyn? Ázil-shyny aralas Bishkekten ózge shetel kórmegen qý basym Eýropaǵa «tereze» ashqandardy jaqtyra bermeıtin. Ásirese, aýyzdarynan sýy aǵyp, kórgenin, jegenin, sezgenin, kıgenin, satyp alǵandaryn toqtamaı maqtaıtyndarǵa ishimnen «túk kórmegen baıqus-aı» dep janym ashyp turatyn edi. Sáti kelip, dám buıyryp, Chehıaǵa ushyp bara jatqanymda kók aspanda ózime sonshalyqty bir aıanyshpen qaraǵanymdy jasyrmaımyn. «Qudaı-aı, elge oralǵanda mende solar sekildi ózgeniń qyzyǵyna suqtanyp, kóńilimdi buzam ba?» dep taýsylǵan edim. Biraq, onym beker eken. Eýropadaǵy qońyr tirlikti Chehıadan kóńilim ábden qaldy. Eki apta júrip sýynyp, jerindim desem de bolady. Sol áserdiń lebimen kimge baǵyttalǵanyn ózim de túsinbegen osy «joldaýymdy» jazyp otyrmyn. Oqımyn deseńiz, marhabat.

Súıeldeı kózge birden kóringeni bul eldiń turǵyndary bir birine óte salqyn. Tilderin jutyp qoıǵandaı aıaldamada ashylyp sóılespeıdi. Jón suraspaıdy. Onyń sebebin ózderi bilmeıtin de shyǵar. . Al men taýyp aldym. Bar pále – kestede. Tórt mınýttan keıin metro vagony, alty mınýttan keıin tramvaı, 10 mınýttan keıin avtobýs júredi. Bir sekýndqa keshikpeı júretinin aıtsańshy. Mundaı jaǵdaıda adamdarda qandaı emosıa bolsyn? Bir birimen qalaısha sóılessin? Al bizde rahat. 15 mınýt avtobýs kútip turasyń. Sosyn qasyńdaǵydan «pálenshe avtobýs ótip ketken joq pa?» dep suraısyń. Ol jarty saǵattan beri dál sony tosyp turǵanyn erekshe boqtap aıtady. Ooo, mine, shynaıy kóńil! Ary qaraı birge boqtasyp, sóılesip ketesiń. Avtobýsyń kelgenshe onyń rýyn, aýylyn, týǵan-týyqsanyn túk qaldyrmaı túgendep, keter kezde quda-jekjat bolyp qoshtasasyń. Qandaı keremet aa! Oılamaǵan jerde syr aıtatyn bir tanys taýyp alasyń. Sodan da bolar kelesi joly aıaldamaǵa bir saǵat buryn erte shyǵasyń. Eýropa muny túsinbeıdi. Adam qundylyǵy degenimiz túptiń túbine kelgende bir birimen jyly shyraımen aralasyp turý emes pe! Bizde buǵan barlyq jaǵdaı jasalǵan. Al Pragada bári kerisinshe. Aıaldama tolǵan aqparattyq taqta.Soqyr bolmaǵan soń bir jerge qalaı barý kerektigin suraýǵa uıalasyń. Metrosyna, tramvaıyna minseń, kondýktor tappaı ıt bolasyń. Kondýktorsyz qoǵamdyq kólik – naǵyz masqaralyq! Kondýktor bar jerde eshkimniń bıletsiz júrmesine júz paıyz senesiń. Al ana jaqta bári kerisinshe, metrosynyń esigi ashyq-shashyq, qasyńdaǵy jolaýshyǵa «mynaý bıletsiz, tegin júrgen qý ǵoı» dep kúdikpen qaraaaap turasyń. «Proezdnoı» satyp alsań, ishiń ashyıdy. «Men de bar» dep kórseteıin deseń, tekserýshi aldyńnan shyqpaıdy. Sodan, beker satyp aldym ba, báribir eshkim teksermedi dep júıkeń juqara bastaıdy. Al bizdiń elde mundaı júıke aýrýyna tosqaýyl qoıylǵan. Qaıta júıkesi nasharlardy kondýktordyń aıǵaıy, ózimizge ǵana unaıtyn dórekiligi tegin emdeıdi!!! Sosyn, avtobýsqa keptelip mingen qandaı, aaa! Aldyńdaǵy, artyńdaǵy, eki janyńdaǵy adamdardyń ystyq lebi, aýzynan shyqqan ıisi, sepken átiri burqyrap turǵanda ózińdi arasy ajyramas bir tutas halyqtyń ókili ekenińdi bek sezinesiń. Eýropa ásirese, Praga halqy ony túsinbeıdi. Aıtyp túsindire almaısyń da. Eger sizge olar mádenıettiń tórine shyǵyp, eldiń bárinen ozyp ketken, órkenıettiń aldynda dese, senbeńiz. Onysy qyp-qyzyl ótirik. Bir ǵana mysal aıtaıyn, bizdiń baılar dúkennen azyq-túlik tasyıtyn "landkrýzer" sıaqty jıpterdi Praga kóshesinnen ólseńiz de keziktirmeısiz. Chehıanyń aýylyn aıtpaǵanda astanasynda(!) týyp ósken balalar kádimgi "hamerdi", "rendje roverdi" tirideı kórmegen.

Sizge ótirik, maǵan shyn bir mınıstrdiń qyzmettik kóligin keziktirdim. Endi, súlikteı qara, ýdaı qymbat mersedes emes, ózderi shyǵaratyn ortan qol, atyn ataýǵa turmaıtyn birdeńke degen mashına. Bizdiń aýdandaǵy qara taban jolpul (jolpolısıa) qyzmetkerleri minbeıdi anany. Kólikti qoıshy, júrgizýshileri tipti damymaı qalǵan. Qazaqstandaǵy kez-kelgen júrgizýshi mashına rýlin ustap kele jatyp, bir telefonmen sóılesip, ekinshi telefonda feısbýkqa sýret salyp, «komment» jazyp nemese ınstragamda tos aıtyp, sonyń ortasynda eki qolymen rúldi kezek-kezek ustap, qala kóshesinde quıyndatyp júre beredi ǵoı. Al, ózim kórgen Praganyń júrgizýshileri qoıan júrek qorqaq. «Bizde osylaı» dep aıtsań, fantasıkalyq áńgime tyńdaǵandaı áserge bólenedi. Olar tipti rúlde kele jatyp, smartfonda sms jazýǵa bolady degenge senbeıdi. Ózderiniń osynshalyqty damymaı artta qalǵandaryna qaramastan, «kóshe probka» dep jylaıtyndaryn aıtsańyzshy. Men sol keptelekterin izdep-izdep tappaı qoıdym. Bir jarym mıllıon halqy bar Praganyń bir basynan ortalyǵyna jıyrma mınýtta tushtańdap jetip alasyń. Túk qyzyq emes. Kádimgi shap shaǵyn aýylda júrgen sıaqtysyń. Keptelekte turyp, aldyńdaǵyǵa baqyrtyp «sıgnal» basyp, qasyńdaǵyny ashshy tilmen boqtap, bireýden julqı ozyp degendeı ishtegi «paryńdy» shyǵara almaısyń. Sosyn, chehtardyń jalqaýlyǵynda shek joq. Olardyń qasynda qazaqtyń eti álde qaıda tiri. Kásipker qazaq tańnan keshke deıin eńbek etedi. Senbi, jeksenbini demalys dep bilmeıdi. Bizdegi kóptegen memlekettik qyzmetkerler memleketke janymen berilgeni sonshalyq, túnniń ortasyna deıin jan basyn hám jambasyn aıamaı qyzmet qylady. Al, men kórgen az ǵana memlekettiń ishinde myna chehtar erinshek, naǵyz jalqaý halyq. Memlekettik qyzmetker, kásipker, satýshy, daıashy bolsyn, keshki beste aldy-artyna qaramaı úılerine taıady. Qoǵamdyq dert sondaı. Artyq aqsha tabýǵa talpynbaıdy. Janyn aıaaıdy. Jalpy, biz osydan saqtanýymyz kerek. Eýropanyń bul dertin boıymyzǵa shaldyqtyrmaýymyz qajet. Meniń kóptegen tanystarym jumystan úılerine túngi 12-den keıin barady. Ol kezde álbette bala-shaǵasy uıyqtap jatady. Olar oıanbaı jatyp, tań erteń otaǵasy jumysqa ketedi. Eger osyndaı er azamattardy keshki beste úıine jibersek, Qudaı saqtasyn, kóbi depressıaǵa ushyraıdy. Sebebi, balalary ákelerin jaqsy tanymaıdy. Sóılesip kórmegenderi de bar. Sodan júıkeleri jazylmastaı juqarady. Onyń sońy ajyrasýǵa deıin, otbasy qundylyǵynyń buzylýyna alyp barady. Sebebi, úıde otyrǵan erkektiń qadiri bolǵan emes!!! Eýropadaǵy birjynystylardyń shatasýy árbirden keıin osyǵan kelip tireledi. Sondyqtan, biz «jumys keshke beste aıaqtalsyn, odan keıingi ýaqytty otbasyǵa arnaıyq» degen jalań urannan saqtanýymyz kerek. Jalqaý ekenderine jáne bir mysal. Bizdegi belsendiler Eýrazıa ekonomıka odaǵy qurylmaı turyp, ortaq aqshaǵa ótý týraly sózdi bastap ta ketip edi ǵoı. Al, myna chehtar Eýroodaqqa múshe bolsa da, eýropanyń tórinde otyrsa da, eskishildikten kete almaı, tól «teńgelerin» áli ustap otyr. Álgi krondaryna qarasańyz, ulttyq tulǵalarynyń sýretteri de áli kúnge deıin tur. Uıat ta bolsa aıtaıyq, bizdiń teńge de bastapqyda ulttyq tulǵalarmen bezendirilgen. Degenmen, altyn basty basshylarymyz «adam sýretin aqshaǵa basý eskishildiktiń saryny eken» dep áıteýir olardy alyp tastap, kemshilikti túzetken. Al, chehtar osy kúnge deıin jańashyldyqqa ótýge erinip, eskilikten aryla almaı otyr. Sosyn, bar-joǵy on mıllıonnan astam halqy bar Chehıaǵa jyl saıyn 12 mıllıondaı týrıs keledi eken. Biraq, soǵan qaramastan, bular qonaq kútýdi úırenbegen. Qonaqjaılyq degen ataýymen joq. Betińe qaraıdy da tek cheh tilinde sóıleıdi. Oryssha sóıleseń, aborıgen kórgendeı tańyrqap qalady. Aǵylshynsha sóıleseń, azdap qana ynta qoıady. Odan ózgesi joq. Olardyń kemshiligi, Chehıadan ózge jerde cheh tilinde eshkim sóılemeıtinin bilmeıdi! Bilse, týrıs qaptap júretin Praganyń ortasynda anyqtamalardy tek cheh tilinde ǵana jazyp qoımas edi. Olarmen salystyrǵanda biz álde qaıda damyp ketkenbiz. Úshtuǵyrly tilimiz bar. Qonaqjaılyǵymyzdy álemge moıyndatqanbyz! Qazaqsha bilmeıtin týrısi ómiri uıaltyp, qyzartqan emespiz!!! Olaı bolýy múmkin de emes!!! Chehıada aqylmen túsinip bolmaıtyn bir másele ol bilim berý júıesi. Álbette, bala týyla salǵanda balabaqsha kezegine turyp, balań mektepke barǵanda balabaqsha kezegine qolyń jetetini nemese mektepke ornalastyrý hıkaıasyn chehtar, oooo betim-aaaaı, bilmeıdi. Biraq bizdiń aıtarymyz basqa, máselen, cheh tilin kim biledi, sol mektepti de, joǵarǵy oqý ornyn da tegin (!) oqıdy. Paradoks! Qazaq bolsań da, japon bolsań da, Afrıka eliniń uly bolsań da, báribir. Cheh tilinen emtıhan tapsyrsań boldy, oqý tegin. Qanshaýyn qalasań da oqı ber. Sonda bular ózgeniń balalaryn tegin oqytyp, salyq tóleýshilerdiń aqshasyn bosqa shashyp jatyr ǵoı! Bizde mundaı jaǵdaı bolsa, aınalaıyn halqym, basy istemeıtin úkimetti baıaǵyda artynan teýip, tóńkerip tastar edi. Sol sebepti, ıaǵnı, qadaǵalanýy kúmándi búdejetti ortaıtpas úshin bizde sheteldikterdi aıtpaǵanda, qazaq tilin biletin ózimizdiń ul-qyzdarymyz aqsha tólep oqıdy! Chehtardyń mundaı júıeni qurýǵa aqyly jetpeıdi. Jalpy, chehtardyń bıliginde qadir-qasıet qalmaǵandaı. Máselen, prezıdent otyratyn aqordasynyń aldyn shorty kıip, tápishkesin sýretken qańǵybas týrıser aıamaı taptap júr. Parlament, senat úıine demalys kezinde kim kóringen kirip shyǵa beredi. Kúzetip turǵan polısıa joq. Sosyn, Pragany alty aınalyp shyǵyp, Chehıanyń qaıda bara jatqanyn túsinbedim. Áńgime joq, dybyssyz júretin tramvaı, bizdiń eldiń baılary mensinbeıtin ortan qol mashına, aýylsharýashylyǵyna qajetti shaǵyn ushaqtar, aıaq-kıim taǵysyn taǵy degenderdi ózderi shyǵarady eken. Biraq, sonda da memleket retinde qaıda bara jatqandaryn túsinbeıdi, bilmeıdi. «Máńgilik el», «Chehıa-2050» nemese «Otyzdyqtan ondyqqa ótý» degen sıaqty baǵdarlama jazýǵa bastary jetpepti. Uıat ta bolsyn aıtaıyn, on tórt kún júrip, sol eldiń prezıdentin de, premer-mınıstrin de tanymaı kettim. Sirá, ekeýi de bizdiń Másimov sekildi kórinbes bolsa kerek, kóshelerinde birde bir bılbordy joq. Álemge memleketin tanytyp, ózgege ózderin moıyndatyp jatqan jetekshisi, kóshbasshysy, chehbasshysy joq jetim el sıaqty. Al, mundaı memleket týraly qalaı ǵana tamsanyp birdeńke aıtýǵa bolady? 1. Chehıa "Aqordasy". 2. Praga kórinisi. 3. Cheh aqshasyndaǵy qoldardyń sýreti   Rýslan Erbotanyń Facebook-tegi paraqshasynan.