Qońyr únimen óz tyńdaýshylaryn qalyptastyra bilgen maıtalman radıojýrnalıs óz salasynyń jetistigimen kemshin tustaryn ortaǵa saldy.
- Bir kezde radıo eń shuǵyl aqparat jetkizý quraly deýshi edik, onyń ornyn ınternet orap ketkenine kelisesiz be?
-Oǵan kelispeske bolmas. Búgingi aqparattyq tehnologıa kóz ilespes qarqynmen damyp bara jatqan tusta ınternettiń talaı dúnıeni shań qaptyrǵany ras. Deı turǵanmen, radıo - ol qashan da radıo bolyp qala bermek.
Aragidik synı pikirler aıtylyp qalyp jatady desek te, Qazaq radıosy men «Shalqar» radıosyn janyna serik etip, úzbeı tyńdaıtyndar jeterlik. Buǵan el aldynda júrgen aǵalarymyz, aqyn-jazýshylar, Qoǵam, Mádenıet qaıratkerleri men alys eldi mekenderden habarlasyp, alǵystaryn, jaqsy nıetterin bildirip jatatyn tyńdarmandarymyzdyń pikirleri dálel. Keıde «Sizderdiń radıolaryńyzdy jastar tyńdamaıdy» degen pikirler de aıtylyp qalyp jatady. Qazirgideı zaman kún saıyn myń qubylyp, kóz ilespes jyldamdyqpen ótip bara jatqan ýaqyttyń kóshine ázer ilesip otyrǵan kezde jastardy uıytyp tyńdata qoıý da qıyn ekeni ras. Qazir jurttyń bárine ǵalamtor qoljetimdi. Aqparat degen aǵylyp jatyr. Biraq radıo - ulttyń úni ekenin de umytpaýymyz kerek. Kún saıyn radıodan halqymyzdyń qanshama áni men kúıi beriledi? Qanshama ǵıbratty sózder aıtylady? Osynyń bárin Qazaq radıosy nasıhattamasa, kim nasıhattaıdy? Ósip kele jatqan jas urpaqtyń sanasyna kim quıady? Ulttyń rýhyn oıatatyn, onyń qundylyqtaryn dáripteıtin áńgimelerdi Qazaq radıosy aıtpaǵanda kim aıtady?! Osy turǵydan kelgende Qazaq radıosynyń orny erekshe. Qalaı aıtsańyz da, ázirge Qazaq radıosynyń kóterip otyrǵan júgin eshqandaı radıonyń arqalaı almaǵany haq.
Radıonyń efırinen bir ǵana táýliktiń ishinde beriletin habarlardy gazet etip shyǵaratyn bolsa ne bolar edi?! Radıo týra bir konveıer sıaqty dúnıe ǵoı. Kún saıyn qanshama aqparat, qanshama pikir, qanshama tanymdyq dúnıeler berilip jatady. Keıde sonyń bárin joqqa shyǵaryp, jas jýrnalıser tarapynan ketken keıbir qatelikter úshin osynda janyn salyp eńbek etip júrgen adamdardyń jumysy joqqa shyǵaryp jatatyn pikirlerdi oqyǵanda janym aýyrady. Eńbegimiz esh ketip jatqandaı bolady.
- Búgingi buqara radıojýrnalısıkany aqparat taratý men oıyn-saýyqtyq baǵdarlamalar dep qana túsinetin sekildi. Onyń sebebi nede? Osylaı qabyldaýyna radıojýrnalıserdiń yqpaly bar ma?
-Bunyńyzǵa endi kelise almaımyn. Radıony tek aqparat pen oıyn-saýyqtyq baǵdarlamalardan turady deý áste qısynsyz áńgime der edim. Radıoda qyzmet etetin adamdardyń bári aı qarap otyr eken ǵoı sonda?! Qanshama aqparattyq, tanymdyq dúnıeler berilip jatydy. Zıaly qaýym ókilderimen, saıasattanýshylarmen, óner men mádenıettiń beldi-beldi ókilderimen ótkiziletin suhbattarda qanshama rýhanı áńgimeler aıtylyp jatady? Osynyń bárin joqqa shyǵaryp, radıo tek oıyn-saýyqtyq baǵdarlamalardan turady degenge men kelispeımin. Bul radıo tyńdamaıtyn adamnyń sózi. Ras oıyn-saýyqtyq formattaǵy baǵdarlamalar da bar. Olardyń da óz tyńdarmandary bar ekeni sózsiz.Óıtkeni olarǵa habarlasyp, qatysyp jatatyn tyńdarmandardyń kóptigi osy sózimizge dálel bola alady. Biz tyńdarmanǵa qyzmet etip otyrǵandyqtan olardyń da talap-tilegin eskermeske qaqymyz joq dep oılaımyn.
- Siz basylym salasynda qyzmet ettińiz, telearnada da esimińizdi qalyptastyrǵansyz, biraq radıoǵa degen mahabbatyńyz bólekshe sekildi? Álde radıoda jýrnalıs bolǵan basqa saladaǵy áriptesterińizdiń jumysyna qaraǵanda jeńil me?
– Olaı dep aıta almas edim. Árqaısysynyń ózine tán ereksheligi, soǵan qaraı qıynshylyǵy bar ǵoı. Máselen men, ózińiz aıtyp otyrǵandaı, radıoǵa aldymen televıdenıede, odan keıin gazette qyzmet istep ájeptáýir ysylǵan, jazý-syzýdyń qyr-syryn táp-táýir meńgerip, qalyptasqan jýrnalıs bolyp kelgen edim. Alaıda radıo - men úshin ashylmaǵan sandyq bolatyn. Óıtkeni onyń gazet pen televıdenıe jýrnalıseri bile bermeıtin «qyzyq-shyjyqtary» kóp edi. Máselen, gazette bireýden suhbat aldyńyz delik. Ol adam isker, óz salasynyń naǵyz maıtalmany, bilikti mamany delik. Biraq ol sózge joq adam bolýy múmkin. Alaıda siz ony ózińizdiń jýrnalısik tájirıbeńizge súıene otyryp, sózge tartyp, sýyrtpaqtap barlyq aqparattardy bilip, mán-jaıdan qanyq bop alasyz. Bunda suhbat berýshiniń aıtpaq oıyn, neni meńzep turǵanyn bilseńiz bolǵany. Qalǵanyn faktilerdi oınata otyryp, ózińiz jazyp shyǵasyz. Buryndary dıktofon joq kezde biz maqalany osylaı jazatynbyz. Qazir dıktofon degen dúnıe jaqsy boldy ǵoı. Qazir ekiniń biriniń qolynda bar. Keıde dıktofon arqyly alynǵan suhbattar sol kúıi, qaz-qalpynda berilip jatady. Sodan kep orasholaq sóılemder, qısynsyz áńgimeler esh elep ekshelmesten kópshilikke usynylyp jatatyn kezder az bolmaıdy. Al televıdenıede talaı júkti beınekórinis kóterip turady. Bul- jurttyń bári biletin aqıqat. Al radıoda barlyǵy tek ún arqyly ǵana jetkiziledi. Sol sebepti radıohabarlardyń sapasy da kóp dúnıege baılanysty bolady. Ol júrgizýshiniń daýysyna, habarda qoldanylatyn mýzykaǵa, tipten suhbat bergen adamyńyzǵa da baılanysty bolýy múmkin. Aldyn ala taspamen jasalynatyn habarlarda sózden quraq qurap otyratyn kezderimiz kóp bolady. Montajdyń arqasynda talaı adamdy sheshen qyldyq qoı! Radıo tiliniń bir ereksheligi- onyń aýyzeki til men kórkem ádebı tildiń arasynda bolatyndyǵy. Sol sebepti keıde gazettegideı uzyn-sonar qurmalas sóılemder radıoǵa onsha «ótpeı» qalyp jatady. Biraq solaı eken dep tym qarabaıyr sóıleýge taǵy bolmaıdy ǵoı. Radıoda meılinshe uǵynyqty, halyqqa jaqyn tilmen sóıleý qajet-aq. Al tikeleı efırdiń jóni múlde bólek. Taban aýdarmaı talaı jyl qyzmet istegen kezde nebir azýyn aıǵa bilep, úlken-úlken mekemelerdiń tutqasyn ustaǵan «bastyq» kókelerimizben, ákim-sheneýniktermen tikeleı efırde habar júrgizdim. Solardyń barlyǵy derlik tikeleı efırden júreksinetinin jasyrmaıdy. Efır kezinde eki sózdiń basyn qurap aıta almaı, tizesi dirildep, asyp-sasqandardy da talaı kórdik. Jalpy «mıkrofonnyń mysy» degen dúnıe de talaı myqtymyn degenderdiń ózin sastyryp jiberedi. Sodan keıin onsyz da qaltyrap-dirildep otyrǵan adammen qandaı mardymdy suhbat bola qoısyn?! Bul da sóz joq, efırdiń sapasyna áser etedi. Sol úshin de tikeleı efırge qonaq shaqyrǵanda radıo jýrnalıseriniń sóıleýge tóselip qalǵan adamdardy shaqyrýǵa tyrysatyny sodan. Al jańadan kelip, tikeleı efırge shyǵatyn jýrnalıser úshin eń aldymen óz boıyndaǵy qorqynyshty jeńý kerek bolady. Cosyn ony tyńdaýshynyń kóńil kókjıeginen oryn alatyndaı etip júrgizý sheberligi jyldar boıǵy izdenistiń, tájirıbeniń arqasynda ǵana keletin nárse der edim. Tikeleı efır – ne bolsa sony josylta sóılep, qyzyl tilge erik berý emes. Ol – úlken jaýapkershilik.
Taǵy bir aıta keterligi, máselen bir telehabardy efırge shyǵarý úshin oǵan tolyp jatqan adam qyzmet etedi. Qonaqtardy shaqyrýmen aınalysatyn arnaıy redaktorlar bolady. Bir adam qonaqtarǵa qoıylatyn suraqtardy daıyndap, senarııin jazyp, júrgizýshiniń qolyna ustatady. Keletin qonaqtardy kútip alyp, olardy shyǵaryp salatyn admınıstratorlar men rejıserlaryńyz, ony túsiretin operatorlaryńyz taǵy bar. Júrgizýshiniń betin árlep, kıimin sándep beretinderin aıtpaǵanda habarǵa qatysty sújetter jasap, túsirilgen habardyń artyq kem-jerin qyrnap, jonyp, «zańǵa tompaq» keletin jerlerin qıyp tastap otyratyn redaktorlary taǵy bolady. Al radıoda osynyń barlyǵyn bir ǵana redaktor-júrgizýshi ózi atqarady. Sonda qaısysynda qyzmet istegen qıyn? Ózińiz oılaı berińiz.
- Sizdiń aldyńyzdaǵy tolqyn men sizderdiń býynda efırge shyqqan jýrnalısiń stıli men daýsyn birden tanýshy edik. Keıingi shyqqan jýrnalıserdi birinen birin ajyratý qıyn. Nege? Olardy arnaıy standart boıynsha daıyndap jatyrsyzdar ma?
- Keıingi jastarǵa da birdeńe dep kiná artý qıyn shyǵar. Biz bala kezimizden radıonyń únimen oıanyp, radıodan ertegi tyńdap ósken urpaqpyz. Bala kezimizde aýyldaǵy mádenıet úıiniń janyndaǵy radıo torabynan túnniń bir ýaǵyna deıin radıonyń daýysy sańqyldap shyǵyp turatyn. Kip-kishkentaı ǵana «bes somdyq» radıosy joq úı bolmaıtyn. Al siz aıtyp otyrǵan býyn ósip kele jatqan kezde shalǵaıda jatqan aýyldar turmaq qalaly jerlerdiń ózinde radıo tyńdaýǵa múmkindik joq zaman boldy. Aıtpaǵym, bizdiń býyn radıo óneriniń, ún arqyly aqparat taratyp, habar berý tásilderiniń jańasha sıpatta damyǵan tusynda tárbıelengen urpaq. Biz kóp nárseni dál osy radıo arqyly sanamyzǵa sińirip, qulaǵymyzǵa quıyp óstik. Al bizden keıingiler bunyń birin de kórgen joq. Olardyń estip-bilgeni bizder boldyq. Al olarǵa ózimiz kókeıimizge toqyǵandy sińire almasaq, ol- bizdiń de kinámiz shyǵar, bálkim. Biraq bireý qýyp kele jatqandaı « báldir –batpaq» sóılep, ne bolsa sony sóz etetin, qazaǵymyzdyń mentalıtetine, ulttyq bolmysymyzǵa tán emes dúnıelerdi esh súzgisiz efırge ótkizip jiberip otyrǵan komersıalyq arnalardyń da yqpaly az bolmaǵany daýsyz. Sol sebepti bul jerde radıo mamandaryn bir ǵana Qazaq radıosy tárbıelep otyr degen túsinik bolmasa kerek.
Al jalpy alǵanda áriptesterimniń, meıli ol ózimnen jasy kishi bolsyn, úlken bolsyn, jumysyna baǵa beretin adam men emes, tyńdarman bolýy kerek dep oılaımyn. Al biraq qazirgi jas jýrnalıserge aıtarym, alty alashtyń altyn qazyǵy, búkil qazaq jurtynyń ún baıraǵy bolǵan qasıetti orynda qyzmet etip, qazaqtyń atynan sóz sóıleý ekiniń biriniń mańdaıyna jazyla bermeıtin baq ekendigin túısine bilse der edim. Radıoda jan tazalyǵyńdy, júrek jylýyńdy sezingende ǵana tyńdarman seniń sózińe ılanady. Qazaqtyń talaı-talaı dúldúlderiniń tabany tıip, halyqqa úni jetken qara shańyraq. Sol sebepti osynda qyzmet etken árbir jýrnalıs aldymen qazaqy bolmysty, ulttyq minezdi sezinýge tıis dep oılaımyn. Sonda ǵana onyń árbir sózi qazaqy tyńdarmanynyń jan dúnıesine sáýlesin túsirip, júregine jetedi. Qazaq radıosynda bizdiń ókshemizdi basyp kele jatqan jýrnalıser barshylyq. Olardyń daýys yrǵaǵyna, sóz saptaýyna qatysty synı pikirlerdiń ara-tura aıtylyp qalyp júrgeni de ras, árıne. Áleýmettik jelilerde de radıo júrgizýshileri jıi synǵa ushyrap jatady. Bul bir jaǵynan olardyń da kinási emes shyǵar dep oılaımyn. Óıtkeni biz radıoǵa alǵash kelgen kezde úlken kisiler kóp edi. Biz bútindeı bir dıktorlyq mektepti qalyptastyryp , sóz óneri maıtalmandarynyń shoǵyryn tárbıelep shyǵarǵan Mına Seıitova, búkil qazaq dalasyn únimen áldılegen Ánýarbek Baıjanbaev syndy alyptardyń aldyn kórgen aldyńǵy býyn aǵalarymyzdan, apaılarymyzdan tálim aldyq. Solardyń qasynda otyryp, daýys yrǵaǵyn, efırde qalaı sóılep, qaı sózdi qalaı aıtý kerektigin, qaı sózge qalaı ekpin túsirý kerektigin meńgerdik. Al qazir sol keremet bir sabaqtastyq úzilip qaldy. Bir jaǵynan qazirgi jastar shetinen ózderi bilermen ǵoı. Ambısıalary jeterlik. Jasyratany joq, solardyń keıbiri bizdiń aqylymyzdy qajet ete qoımaıdy. Men bir mysal aıtaıyn. Kezinde jańalyqtardy bir er adam, bir áıel adam bolyp, eki daýyspen almasyp oqıtyn. Amanjan Eńsebaev, Omarhan Qalmyrzaev, Lasker Seıitov, Búrkit Bekmaǵambetov sıaqty aǵalarymyzben qoıan-qoltyq jumys istedim. Men keste boıynsha kóbine Omarhan aǵamen birge túsip qalatyn edim. Ol kisi keıde tańǵy efırge kelmeı qalatyn. Bir jaǵy maǵan senetin shyǵar. Kim bilsin, bálkim, efırge jalǵyz ózi shyǵyp boıyn úıretsin, tóselsin deı me eken? Efırge sanaýly sátter qalǵanda qalalyq telefonmen habarlasyp, «Áı Jáken-eı, sen óziń qatyra sal. Sen degen myqtysyń ǵoı. Aǵań aryqtan óte berem dep... aıaǵy taıyp ketip...» Qysqasy efırge jalǵyz shyǵýǵa týra keledi. Aldyn-ala mátinderdi ekige bólip qoıyp, ózime tıesilisine ǵana daıyndalyp otyratyn men ondaı kezde qatty sasatyn edim. Sondaı kúnderdiń birinen keıin Omarhan aǵa meni qasyna otyrǵyzyp alyp «Janarjan, seniń daýysyń –qulaqqa jaǵymdy, kádimgi qazaqı qońyr daýys. Jańalyqty osy daýysyńmen bir adamǵa ǵana áńgime aıtyp otyrǵandaı etip jetkizseń jetip jatyr. Ras, dál qazir seni alty mıllıon adam tyńdap otyrýy múmkin. Biraq olardyń bári seni bir ǵımaratta nemese úlken bir stadıonda birge otyryp tyńdap otyrǵan joq qoı. Olrdyń árqaısysy jeke-jeke, óz úıinde otyryp tyńdap otyr emes pe?! Sondyqtan radıoda aıtylatyn árbir sózińdi tek bir adamǵa ǵana qaratyp aıtsań jetkilikti. Qatty daýys kóterip sóıleýdiń qajeti joq» dep aǵalyq aqylyn aıtqan edi. Marqum Omarhan aǵamyzdyń osy bir sózi máńgilik jadymda jattalyp qaldy. Keıde jas jýrnalıserden óreskel qatelikterdi baıqap qalǵanda eriksiz «Áttegen-aı» deısiń. Osynyń bári álgi men aıtqan urpaq sabaqtastyǵynyń bolmaýynan dep oılaımyn. Bul efır júrgizý tehnıkasyna qatysty. Al jalpy efırde habar júrgizýge qatysty aıtarym, keıde jas jýrnalıserimiz efırge kúnde shyǵyp, etin úıretip alǵan soń oǵan esh daıyndyqsyz shyǵýdy ádetke aınaldyryp alyp jatady. Eń jamany osy. Árıne, «Jańylmaıtyn jaq, súrinbeıtin tuıaq joq» Keıde kóp nárse sol kúngi kóńil-kúıińe de baılanysty bolyp jatady. Deı turǵanmen efır úlken jaýapkershilik ekenin jadymyzdan shyǵarmaýymyz kerek. «Men efırge shyǵa salyp, sóıleı berem» deıtinderge túsinbeımin. Ózim qansha jylǵy tájirıbem bolsa da efırge aldyn –ala jazylyp, daıyndalǵan mátinsiz, senarısiz shyqpaımyn.
Tikeleı efır demekshi reti kelip turǵanda taǵy bir nárse aıta ketkim kep tur. Buny qaısybir úlken kisiler úshin qulaqqaǵys deseńiz de, naz deseńiz de bolady. Jasyratyn joq. Taspamen, aldyn ala jasalynatyn habardyń sapasy jaqsy bolyp shyǵady. Onyń mashaqaty da jeterlik. Ol jaıynda joǵaryda toqtalyp óttik. Deı turǵanmen tikeleı efırdegi habarlarǵa degen jurttyń yqylasy, yntasy erekshe bolatyny belgili. Degenmen soǵan qaramastan tikeleı efır júrgizýshileriniń eńbegi elene bermeıdi. Tipten qalam ustaǵandarǵa arnalǵan tolyp jatqan syı-sıapat, qurmet-marapattardyń ishende tikeleı efır júrgizýshisine arnalǵan birde bir atalym joq eken. Ara-tura bir syılyqqa usyný kerek bolsa oǵan da tikeleı efır júrgizýshisi ilikpeı qalady. Sebebi tikeleı efırde aıtylǵan sóz-sol jerde qalady! Esh jerde jazylyp alynbaıdy. Eshqandaı qorda saqtalynbaıdy. Kóbine óship ketedi. Ony saralap, salmaqtap, júrgizýshiniń sheberligine, oıynyń tereńdigine,tikeleı efırde tyńdarmandy uıytyp, taqyrypty ashý tásiline baǵa berip, baǵamdap jatqan eshkim joq.
Áńgimelesken: Aınur Tóleý
