«Qamshy»- erkin aqparat alańy. Hat qorjynymyzǵa kelip túsken árbir jazbaǵa muqıat qarap, ony oqyrmanmen bólisýge daıynbyz. Pikirler erkin bolǵan jaǵdaıda ǵana - damý qarqyndy júre bastaıdy.

          Jaqynda qolyma «akikat.kazgazeta.kz» tilshisi Aınur Tóleýdiń «Men kórmegen Eýropa» atty maqalasy tústi. Maqalada Eýropa elderiniń tynys-tirshiliginiń maqtaǵalǵany sonshalyq, oqyǵan jan «aýzyn ashyp, kózin jumary haq». Anyǵynda sondaı ma? Bizdiń olardan esh artyqshylyǵymyz bolmaǵany ma?   Sonaý este joq eski zamandardan beri búkil álem elderi arasynda mádenıet saıysy úzilissiz jalǵasyp keledi. Alaıda, bul saıystyń eń negizgisi tek qana eki eldiń, ıaǵnı dálirek aıtqanda eki ulttyń: qazaq pen evreıdiń arasynda júrip jatyr. Sebebi, Qazaqtar (sóz túbiri Az (Áz, Áz áýlıe), Azıalyqtar) ózderin Atalyq tekten taratady. Al, Evreıler, Evropalyqtardyń basym kópshiligi, Amerıkalyqtar ózderin Áıelden taratady. Olardyń ataýlarynyń sóz túbirinde Ev, Eva (Evreı, jerin Evropa, Amerıka (sóz túbiri «Am» áıel degendi bildiredi), Slaván (sóz túbiri Av (Ab, Ap (bizshe Jabal, baba, apa)), dinin Evangelıe, Evgenıka (adamdardy asyldandyrýǵa arnalǵan evropalyqtardyń jańa ilimi), Anglıa, Fransıa (sóz túbirleri an, ana) t.t. bolatyny osydan. Ózderińiz kórip otyrǵandaı, Anglıa men Fransıanyń da tegi osy. Bul el ataýlarynyń teginde  de (sóz túbirinde) An (ana, ıaǵnı Mannyń túbiri) tur. Olar ózderiniń Adam Atadan taraǵanyna bilimderi  jetpeı, óz tekterin maımyldan taratty (Darvın). Áńgimeniń ashyǵyn aıtqanda, qalǵan elderdiń roli túkke de  turmaıdy. Olardyń qoldarynan bar keletini tek qana osy ekeýiniń arasynan tańdaý jasaý. Adam atanyń Ata- saltymen júresiń be, álde ata-analaryńdy maımyldan nekesiz týǵyzyp, «pıramıdanyń» basyna ardy emes, aqshany qoıasyń ba? Qazaq atam muny bylaısha tujyrymdaǵan: «Malym- janymnyń sadaǵasy, janym -arymnyń sadaǵasy!»

         Bizdi qatty qynjyltatyny:  Qazaqstannyń orys tildi bıliginiń pıramıdanyń basyna (ushyna) ardy emes, aqshany qoıǵany; Olardyń memleket quraýshy ultpen aýdarmashy arqyly sóılesetindigi;  Mektep oqýlyqtarymyzda kúni búginge deıin, Darvınniń Adamzat maımyldan jaraldy degen jalǵan tujyrymynyń alynyp tastalmaǵany; Olardyń Qazaqtyń ulttyq ıdeologıasyn: salt-dástúrin, ádet-ǵurpyn, dili men dinin damytý jolynda eshteńe jasaı almaýy (kerisinshe tejegish (tormoz) rolin atqaryp otyr); Kezinde Stalın men Goloshekınniń qazaq halqyna qasaqana jasaǵan genosıtiniń kesirinen (tórt mıllıonnan astam qazaqty qyrǵynǵa ushyratqan) amalsyz shetelge ketken qandastarymyzdyń elge oralýyna kedergi bolýy; Qazaqtyń qanynda joq, jabaıylyqqa baryp, shetelge bala satýy; Elimizde geıler men lesbılerdiń kóbeıýine jol berilýi; nýdıster forýmynyń ótkizilýi;  jalpy mundaı mysaldardy áli de kóptep keltirýge bolady.  Osyndaı soqyr saıasattyń kesirinen Qazaqstannyń orys tildi úkimetiniń memleket quraýshy elmen aralary kún saıyn alshaqtap barady.  Munyń  arty jaqsylyqqa aparmaıtyny aıdan anyq. Bul Adamzat balasyn «aqyrzamanǵa», ıaǵnı Atalar zamanynyń aqyryna aparatyn tike jol. Qazaqtyń «Atam zaman» jáne «Aqyr zaman» deıtin eki sóziniń tolyq maǵynasy osy. Demek, bul qazirgi tańda Qazaqstan úkimetine  Eva urpaqtarynyń yqpaly basym bolyp tur degen sóz. Evrodaq quryp, onda Ev (Evanyń) birinshi atalýynyń da syry osy. Muny qazaqı saltqa salsaq, bul qazaqtyń «kúshik kúıeýine» tolyqtaı sáıkes keledi. 

        Qysqasy, Qazaqtar (Azıalyqtar) ne istese, olar (Evangelıster, ıaǵnı evreıler, evropalyqtar, amerıkalyqtar, orystar) ony kerisinshe jasaıdy. Mysaly, joǵaryda aıtqanymdaı:

   -    Qazaqtar «pıramıdanyń» ushyna ardy qoısa, olar aqshany qoıady (barlyq qundylyqtar tek qana aqshamen (valútamen)  esepteledi, olarda bári satylady). Bizder de sońǵy ýaqytta osy jolǵa den qoıdyq;    

   -   Qazaqtar adamzattyń tegin Uly Jaratýshy – Allanyń birinshi jaratqan sanaly tirshilik ıesi Adam Ata men Aýa Anadan taratsa, olar Darvın ilimin basshylyqqa alyp maımyldan taratady;

   -   Qazaqtar alǵashqy adamdardy Adam Ata – Aýa ana dep qurmettese, olar da ondaı qurmet kórsetilmeıdi, jaı ǵana Adam ı Eva delinedi (olar týra bir qurdastary, kóńildesteri, nemese balasy sıaqty);

   -    Qazaq ta barlyq qarıalarǵa, jastar ózderinen jasy úlkenderge qurmet kórsetip, óz ornyn berse, nemese tórden oryn usynsa, olar ony kerisinshe jasaıdy (mysaly, Londonnyń, Parıjdiń t.b. qalalardyń qoǵamdyq kólikterin de, metrolaryn da qarıalarǵa oryn usynsańyz, rahmettiń ornyna sógis estısiz);

   -   Qazaqtar ýádege berik bolyp, bir aýyz sózge toqtasa, olar toqtamaıdy, únemi eki sóıleıdi, ekijúzdilik olardyń qanyna ábden sińgen (mysaly, ıadrolyq qarýdy joıýǵa baılanysty Ýkraınaǵa bergen ýádelerin oryndamaǵany sıaqty);

   -   Qazaqtar dinine berik bolsa, olar jaǵdaıǵa baılanysty óz dinderin kez-kelgen ýaqytta ózgertip ózge dinge ótip otyrǵan.

   -    Qazaqta laqap (madaq) atty adamnyń el aldyndaǵy abyroıly isine halyq berse, olar ótirik atty (klıchka) ózderi tańdaıdy.

   -   Qazaqtar aty, jóni, tegi, rýy ataýlaryn taza saqtasa, olar aty-jónderin jaǵdaıǵa baılanysty ózgertip otyrady. Mysaly, Karl Marks-Mordehaı Levı, Lenın-Ýlánov, Stalın-Djýgashvılı, Troskıı-Bronshteın, Jırınovskıı-Eıdelshteın t.t. bolyp jalǵasyp kete beredi);

   -     Qazaqtar arýaq syılasa, olar syılamaıdy. Eski mola kórse boldy, qazamyn dep bel ala júgiredi (Qazaqtyń molasynan 10 metr aq matadan basqa eshteńe de tabylmaıtynyna aqyldary jeter emes);

   -    Qazaqtar qaıtqan týystaryn «aq jýyp, arýlap jerlese» olarda ondaı qurmet kórsetilmeıdi. Mysaly, Lenınniń múrdesine bir bel topyraq buıyrmaı shólmek astynda áli jatyr, adamnyń bastary múzeılerine qoıylǵan (Kenesary atamyzdyń basy);

   - Qazaqtar adamzatty izgilikke baýlysa, olar demokratıa jáne genderlik saıasat arqyly adamzatqa azǵyndyqty (jalańashtaný, geı men lesbı, bir jynystyq jáne azamattyq neke t.t.) ýaǵyzdaıdy, qysqasy adamdardyń sanasyn maımyldyń (aıýannyń) dárejesine jetkizgileri keledi;

   -   Qazaqtar ıadrolyq, ıaǵnı adamzatty jappaı qyryp joıatyn qarýdy joıýǵa shaqyrsa, olar ony da kerisinshe jasaıdy;

   -    Qazaq ta gúldi julma, ıaǵnı bir gúldi julsań, on gúl shyqpaı qalady dese, olar ony julyp jınap, aıaq astyna shashady (Mysaly, úılený toılarynda);

   -     Qazaq ta baqılyq bolǵan Ata-Ana, týǵan-týysqandarynyń qabiriniń bastyna baryp shyraq jaqsa, olar da ony úrip sóndiredi (Mysaly, týǵan kúnderinde);

   -     Qazaq ta maldyń basyn qurmetti qonaqtaryna usynsa, olar ony ıtke tastaıdy;

   -  Qazaqtar úıden perishte (ıman) qashady dep ıtti úıge kirgizbese, olar ıttermen birge bir dastarhannan as iship, aýzyn «jalap» otyrady;

   -    Qazaqtar ata-analaryn ólgenshe baqsa, olar qarttar úıine tapsyrady (Shynynda da, bala jasyńnan seniń túp atań maımyl dep oqytsa, olardy tórińe qalaı otyrǵyzyp qoıarsyń);

   -    Qazaqta balabaqsha jetispese, olarda qarttar úıi jetispeıdi;

   -    Qazaqtar ata-tegin Adam ataǵa deıin tarata alsa, olar jeti atasyn bilýge de talpynbaıdy (Olarda «Tegin bilmegen- teksiz, jeti atasyn bilmegen -jetesiz» degen maqal túgili, ondaı uǵym atymen joq);

  -      Tipti eń jaqyn kórshimiz ózbekterde de solaı. Olardyń basym kópshiliginde rý (ata tek) degen atymen joq. Olar ózderin samarqandtyq, hıvalyq, ferǵanalyq, tashkenttikpiz t.t. dep ózderi turǵan jerleriniń atymen ataıdy.

   -    Qazaqtar Adamzat úshin eń ozyq din Islamdy ustansa, olar eski dinde qalyp qoıdy (Atam Qazaqtyń óz qarsylastarynyń bárin jalpylyma «qalmaq», ıaǵnı «jurtta qalǵan el» dep ataıtyndarynyń syry osy);

   -    Qazaqtar shoshqanyń eti men araqty aramǵa sanasa, olar ony ózderiniń ulttyq taǵamy dep esepteıdi;

   -  Qazaqtar búkil tirshilik ıesine qıanat jasamaýdy ýaǵyzdasa, olar jer betinde tek qana kúshtiler qalýǵa huqyly deıdi (Maltýs, Darvın, Evgenıka);

  -    Qazaqtar amandasqanda qos qolyn usynyp (meniń qolymda eshteńe joq, men sizge beıbitshilik tileımin) dep amandassa, olar bir qolyn berip, ekinshi qolyn qaltasyna salyp (qaltasynda ne turǵanyn ózi biledi) turyp  amandasady;

  -    Qazaqtan bilmegen nársesin surasań, «Bir Qudaı biledi» dep jaýap berse, orystar  «Chert znaet» (shaıtan biledi) dep jaýap beredi, ıaǵnı Allaǵa emes, shaıtanǵa senedi.

  -   Orys halqynyń maqtanyshy- Pýshkın sulý áıelge talasyp jan tapsyrsa, Qazaq halqynyń maqtanyshy Abaı atamyz ultynyń bolashaǵy úshin qam jegeni belgili. Pýshkındi pir tutyp ósken orys jandy qazaq balasynan ultyna qaıyr bolýy qıyn. Tipti taqýalyqqa umtylýshy musylman bolsa da, óıtkeni ondaılar qazaq emes, arab bolýǵa umtylatynyn kórip júrmiz.

  -     Qazaq áıelderi uıatty jerlerin jaýyp júrý úshin kıetin kıimge shek qoısa, olar uıatty jerlerin aıqyn kórinetindeı «jeńil» kıingendi unatady, tipti keı elderinde tyr jalańash júrgendi qolaı kóredi (Olardyń «Nýdıster qoǵamy» degen arnaıy uıymdary da bar. Mysaly, byltyrǵy jyly Reseıdiń «Nýdıster qoǵamynyń» Omsk fılıaly Kókshetaýda forým ótkizgen. Batystyń kóptegen elderinde arnaıy «Nýdıster» plájy bar.);

 -    Qazaqtyń kelinderi kúıeýleriniń týystarynan jasy úlkenderine ıilip sálem etip, jasy kishilerine erkeletip at qoısa, olarda ondaı qurmettiń ushqyny da joq;

  -   Qazaq ta jeti ataǵa deıingi týmalastar úılenbese, olardyń birinshi mahabbaty kýzınadan (bel nemereden) bastalady. Jaqynda bir amerıkalyqtyń óz qyzyna úılengeni BAQ-tarda jarıalandy. Týmalastaryna (óz qaryndastaryna) úılený jaqyn kórshilerimiz ózbek pen túrikpenderde de bar. Buǵan tyıym salý  jóninde Ózbek prezıdenti I.Karımovtyń jarlyǵy bar.

 -   Qazaq ta jaqyn týystardyń arasy jasyna baılanysty aǵa, ini, apa, sińli dep aıshyqtalsa, olar da ondaı týystyq uǵym da, ataý da joq, bári birdeı bratá, sestry delinedi.

   -  Qazaqtar óz tarıhyn bir aýyz sózben jazsa, olarda ony túsinetindeı sana da (aqyl men bilim) joq.

   -  Qazaqtar sharıǵat, tarıhat arqyly aqıqatqa kóz jetkizse, olardyń muny túsinýge de shamalary  jetpeýde, ıaǵnı olardyń bilimderiniń beli  besikten áli shyqqan joq;

        Jaraıdy, osymen toqtataıyn. Jalpy mundaı mysaldardy ondap, júzdep  keltirýge bolady. Qysqasy olardyń barlyq «tirligi» osylaısha qazaq mádenıetine qarama-qarsy baǵyt ustanady.

        Al biz bolsa, osyny kóre tura Qosaı Nuq  zamanyndaǵy Qudaıke «kóshiniń» topan sýǵa qaryq bolǵany sıaqty, Kelimberdi (Man ata) «kóshinde» sondaı apatqa qaraı «súırep» baramyz.

        Qazaq ta «At aınalyp qazyǵyn tabar, er aınalyp elin tabar» degen maqal bar. Bul maqaldy álem elderiniń barlyǵy derlik biledi, biraq bul maqaldyń tolyq maǵynasy Qazaqtyń ana tilinen ózge tilmen ashylmaıdy.  Bul qazirgi ultsyz elder ózderiniń Ata tegin maımyldan jáne ózge planetadan izdep, ol jaqtan eshteńe taba almaı, qaıta aınalyp Áz atasyn, ıaǵnı Qazaqty qaıta tabady degen sóz. Maımyldyń eshqashanda adam bola almaıtyny aıdan anyq, sebebi Uly Jaratýshy oǵan sana bermegen. Sana tek Uly Jaratýshynyń ózinde jáne onyń jerdegi «kóleńkesi» adamda ǵana bar. Buny tek aqyly men bilimi áli jetispegen «eresek balalarǵa» arnalǵan «múltfılm» desek, durysy sol bolar. Ádilin aıtqan da, «maımyldy» atam dep aıtý túgili, ony oılaýdyń ózi aqymaqtyń isi bolmaq. Kimde kim: bálkim bireýleri qyzǵanyshtan, bireýleri kúnshildikten, bireýleriniń aqyly men biliminiń taıazdyǵynan «Myń jerden basyn, tasqa ursa da» jer betinde Qazaqtan asqan dana el joq. Sebebi, bútkil jer betinde qazaq (qaz aǵa) eli dúnıege kelgende, qazaqtan basqa birde-bir memleket bolmaǵan. Qalǵandarynyń bári qazaqtan keıin, biriniń artynan biri tirkesip dúnıege kelgen. Biz buny qazaqtyń «Qaz qatar» degen bir aýyz sózinen de aıqyn kóre alamyz. Ózderińiz kórip otyrǵandaı qatardyń basynda Qazaq (Qaz aǵa) tur, áıtpese Ebreı qatar dep atalǵan bolar edi. Qaz qatardyń taǵy bir maǵynasy bar, ol Ol Qatar - Aqıqattyń  atasy (Qar men aq sınonım), Qaz qatar – Qaz aqıqattyń atasy degen sóz. Bas tańbasy «til», ózgeler Taý bı, Bas bı,  Qas bı (Kaspıı) dep ataǵan Qazaq qaǵanatynyń sózdik qorynda  dál osyndaı «qupıa» maǵynasy bar sózder barshylyq. Olar:  Sadaq (S-ada-q) – Saqtardyń atasy, Sanaq – Saqtardyń anasy, Sabaq  - Saqtardyń apasy, Senek – Saqtardyń enesi, Saǵaq – Saqtardyń aǵasy, Qaǵaz – Qazaqtyń aǵasy, Qaǵan – Handardyń aǵasy t.t. bolyp jalǵasyp kete beredi. Tarıh jazsań, osylaı jaz. Sóz jasasań, osylaı jasa. Budan asqan danalyq bolýy múmkin be?

       Jazba tarıh búgin bar, erteń joq. Bir topan sý ótse, artynda eshteńe de qalmaıdy. Qaǵazyń da, kompúteriń de, tipti bári-bári túgeldeı isten shyǵady. Al, búkil álem tarıhy eń alǵashqy Allanyń Adamdy jaratqan kezinde ózimen ýáhı etilgen búkil álem elderi tilderiniń anasy, ıaǵnı qazaqtyń ana tilinde «bir aýyz sózben»  jazylǵan. Qazaqtyń «bir aýyz sózin» túsinip, onyń máni men maǵynasyn uǵynatyn dárejege kóterilý, ár bir qazaq balasynyń abyroıly boryshy.   Sondyqtan, bul tarıh  pen bul til Adam balasy aman tursa ólmeıdi. Elbasymyzdyń qazaqty «Máńgilik el» dep ataýynyń syry osy.

       Tarıh taǵlymy: Máńgilik eldi máńgilik etýdiń joly: Uly Jaratýshy – Allaǵa ıman keltirý, bilim men ǵylym jáne bir-birimizge jaqsylyq jasaýdan jarysý. JAQSYLYQQA JARYSAIYQ!

    Qojyrbaıuly Muhambetkárim, Mańǵystaý