Qazaq tabıǵatynan erkin halyq. Dala demokratıasyna baǵynyp, ıen dalasynda emin-erkin tynystap ǵumyr keshken. Árıne, olar da pende bolǵannan keıin pendeshilik jasaǵan. Aralaryn­da urys-keris, daý-damaı, mal urlaý degen sekildi nárseler bolmaı tursyn ba? Alaıda atam qazaq ádil bılerine júgingen. Solar saralaǵan, salmaqtaǵan, qylmys sıpatyna qaraı kesimdi sheshim aıtyp, aǵaıyn arasyn jymdastyra jelimdep otyrǵan. Oǵan baǵzydan beri aıty­lyp, aýyzdan-aýyzǵa tarap, búginge jetken myń san mysal jetip artylady.

Árıne, Táýke hannyń «Jeti jarǵysyn» attap óte almaımyz. Ol bizdiń qaǵazǵa kestelengen Ata zańymyz deýge ábden bolady. Babalarymyz soǵan súıenip, mamyrajaı, yń-shyńsyz ómir súrip, urpaq órbitken. Qandaı qylmys bolsyn aǵaıyn arasynan asyrmaı, tentek-telilerin tezge salǵan. Olar da úlkenderden asyp ketpegen. Ataly sózge, aqsaqaldyq dástúrge júginetin osy taǵylymdy buzǵan orystyq saıasat. Qazaqty ózderimen teń kórmeı, kem kórý pıǵyl-paıymy, árıne, sanaly, ór namysty qazaq azamattarynyń shamyna tıip, qarsylyǵyn týdyrdy. Mine, osylaı minez kórsetken kim-kim de qamaýǵa alyndy; aıaq-qoldaryna temir kisen salynyp, «ıt jekkenge» aıdaldy. Keýdesin taptatpaıtyn er qazaqty qasıetti rýhynan aıyrý áreketi sol kezderde osylaı bastalǵan. Patshaly Reseıdiń bul ustanymy birte-birte kúsheıgen. Shyrqaý shyńy 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisine sáıkes keledi.

Al oǵan deıingi, ıaǵnı 1861 jyldan bastalatyn «pereselenderdiń» qazaqty jaıly qonysynan shól-shóleıt jerlerge qýalap, qıanat, qyspaq kórsetýi keńestik zamanda aıtylmaı, «ja­býly qazan jabýly» bolyp kelse, endi arhıv qujattaryna jol ashylǵan ýaqytta adam janyn túrshiktiretin dáıek, derekterdiń talaıy zertteýshiler tarapynan ashyq aıtylyp ta, jazylyp ta jatyr. Esikten enip, tórge ozǵan orystyń eginine qazaqtyń maly tússe, atyp tastaǵan nemese basy­baıly menshiktep, bermeı qoıǵan. Ol da túk emes, malyn surap kelgen ıesiniń ózin sotsyz, suraýsyz atyp tastaǵan. Nysana etip on ekide bir gúli ashylmaǵan balasyn atqan. Soǵystyń qara jumysyna azamattarymyzdy bermeımiz dep tutastaı halyq bolyp kóterilgen almaǵaıyp zamanda, bala-shaǵa, kempir-shal demeı zeńbirektiń zirkildegen oǵy astyna alǵan. Úılerin tonap, qaıqy qylyshtarymen aıaǵy aýyr áıelderdiń qarnyn jarǵan. Osyndaı qaıǵy-qasirettiń bári-bárin bastan keshken qazaq edik, teńdikke qol jetkizdik, qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn keremet ómirge jettik degen sosıalızm dáýirinde odan da asqynǵan, odan da quıtyrqylanǵan, qazaqty tabıǵı ádemi rýhynan múlde aı­yryp, sanyn ósirmeı qurtatyn soıqannyń nesheme túrine tap keldik. Qyzyldar qýdy, aqtar qashty. Qazaq jerinde bolǵan osy oqıǵa keri qaıtalandy. Qaısysy qýyp, qaısysy qashsa da, qyrǵyn men qıanat qaıran, momyn qazaqty aı­nalyp ótpeı, halqymyz kóresini eki jaqtan da kórdi.

Odan keıingi tárkileý dúrmegi, oǵan ilese júrgen kolhozdastyrý naýqany... Malyna ǵana senip, san ǵasyr ómir súrý dástúrin osyǵan beıimdegen mojantopaı qazaq qynadaı qyryldy. Zertteýshi ǵalymdardyń aıtýynsha, halqymyzdyń úshten biri aqsúıek ashtyqtyń beıkúná qurbandaryna aınaldy. Kim kináli? Qazaq halqyna qarsy jasalǵan osy ashtyq náýbeti nelikten ashyq aıtylmady? Soǵan jol bergender ne sebepti jazalanbady? Azaly asharshylyqtan bes-alty, nemese júz shaqty ǵana adam ajal qushqan joq qoı, eki jarym mıllıon adam qynadaı qyryldy. Buny adamzatqa qarsy jasalǵan aýyr qylmys, qazaqqa ádeıilep uıymdastyrylǵan genosıd demeske lajymyz joq!.. Bul qazaqtyń talaıly taǵdyryn ta­laı jyldan beri shyn janashyrlyqpen shuqshıa zerttep júrgen ǵulama ǵalym Mekemtas Myrzahmetov aǵamyzdyń alqaly jıyndardyń bárinde ashylyp, ashynyp aıtyp júrgen shyndyǵy. Patshaly Reseıdiń túpki maqsaty asty, ústi baılyqqa tunǵan ulan-ǵaıyr qazaq jerin ómir súrip jatqan halqyn joıyp, ıelený boldy. Sony júzege asyrý úshin ábden tıanaqtap, túıindegen kóp jyldyq qupıa qujat qabyldady deıdi aǵamyz. Sondyqtan da qazaqtar óz atame­ken qonysynda qaǵajý kórdi, rezervasıalanǵan amerıkalyq úndisterdiń kebin kıdi. Ekinshi sortty ultqa aınaldy. Qaýǵa saqaldylar atyp-asyp, analarymyzdyń qarnyn tilgilep, ishindegi sábıimen qosa óltirse de, úndemedik, adamdardy ajal oǵyna nysana etken jaýyzdardy jazalaı almadyq. Orys tilin bilmegenimizdi kemistik kórdi. Ózderin artyq, aıryqsha jaratylǵan ult sanady. Osy kózqaras urpaqtarynan urpaqtaryna ulasty. Orys patshasynyń qazaq halqyna qarsy baǵyttalǵan qaraý nıetti jospar-jobasy áshkerelenbeı, qaıta tereńdep, zymıandyqpen júzege asyryla berdi. Endi qazaqty oısyz, mısyz, kónbis, eshbir qarsylyqsyz aıtqanǵa kónip, aıdaǵanǵa júretin sorly halyq – sormańdaı qazaq etýge bilek sybana kiristi. Solaı bolǵandyqtan da Qazaqstanda aqsóńke ashtyqpen qosarlasa qolǵa alynyp, barǵan saıyn aýqymdana údegen «halyq ja­ýlaryn» áshkereleý naýqanyn tejeýsiz júrgizdi.

Reseıdiń úlken qalalarynda san salaly mamandyqta joǵary bilim alyp, saıası turǵydan da ábden shırap, shyńdalǵan qazaqtyń ozyq oıly azamattary Orta Azıa halyqtary arasynda aıryqsha daralanǵan edi. Álıhan Bókeıhanov bastaǵan sol shoǵyr kez kelgen taqyrypta, ásirese ult múddesine qatysty áńgime qozǵalǵan sátte proletarıattyń uly kósemi Vladımır Ilıch Lenınmen de, halyqtar kósemi Iosıf Vıssarı­novıch Stalınmen de san túrli pikirtalasqa ashyqtan-ashyq baratyn. Bárin bılegisi keletin, sondaı áreketin tejeýsiz júrgizetin adamǵa qadam saıyn aldynan shyǵyp, taıtala­satyn aqyldy, bilimdar adamdar kerek bolsyn ba, olardan arylý úshin «býrjýazıashyl-ultshyldar» degen jalǵan aı­ypty oılap tapty da, 1928 jyldyń orta sheginen bastap Alash qozǵalysyna qatysqan zıalylarymyzdy jappaı tutqyndaı bastady. Sol jyly 44 alashordashy qamaýǵa alynyp, J.Aımaýytov, Á.Baıdildın men D.Ádilov atý jazasyna kesilip, úkim kóp keshikpeı júzege asyryldy. Qalǵandary túrme torynyń arǵy jaǵyna jiberildi. Bul áýelgi dúrmek eken.

1930 jyldyń qyrkúıek-qazan aılaryn­da ult zıalylarynyń ekinshi toby tutqyndalyp, solardyń on besi Ortalyq Reseıge jer aýdaryldy. Súrgin qasireti jappaı jańasha sıpat alyp, 1936-1938 jyldary Qazaqstan boıynsha 25833 adam partıadan shyǵarylyp, olardyń 8544-ine «halyq jaýlary» nemese «halyq jaýlarynyń sybaıla­stary» degen sekildi josyqsyz aıyptar taǵyldy. Tanymal qazaq zıalylary, Alash qaıratkerleri túgelge jýyq saıası qýǵyn-súrginge ushyrady. Olardyń otbasylarynyń eresek músheleri ǵana emes, sábıleri de jazyqsyz japa shekti, «halyq jaýynyń» ul, qyzy retinde teperish kórdi. Vıkıpe­dıadan alynǵan bir zertteý materıal osylaı dep oı órbitse, repressıa taqyrybyna tereńdep baryp, tyń zertteý mate­rıaldar usynyp júrgen akademık, tarıhshy-ǵalym aǵamyz Mámbet Qoıgeldıev: «Ótken HH ǵasyr bederinde qazaq halqy keńestik júıeniń solaqaı saıasatynyń arqasynda... «repressıa», «genosıd» jáne «etnosıdti» túgeldeı derlik basynan keshirdi, – dep jazypty. – Buǵan elde ur da jyq tásilmen júrgizilgen tárkileý, eshqandaı daıarlyqsyz jáne eriksiz ujymdastyrý, jartylaı kóshpeli qojalyqtardy jappaı otyryqshy turmysqa kóshirý, sondaı-aq zorlaý jáne kúsh qoldaný arqyly iske asyrylǵan astyq jáne et daıyn­daý naýqany dálel. Bul sharalar 1931-1933 jyldardaǵy surapyl ashtyqqa ulasyp, solardyń saldarynan 2,2 mıl­lıonnan astam adam qyrǵynǵa ushyrady. Keıbir derekterde ashtyq qurbandarynyń sany budan áldeqaıda kóp kórinedi. Onyń naqty esebi áli shyǵarylǵan joq. Jobalaýymyz­sha, budan kóp bolmasa az emes. Sol jyldary 1 mıllıon adam atamekenderin tastap, jat jerlerge qaraı bosyp jan saýǵalady. Jolaı ólim-jitimge ushyraǵandary qanshama. Sondaı-aq 100 myńnan astam adam (bir derekterde bul san 105 myń dep kórsetilgen) saıası repressıaǵa tartylyp, sonyń 25 myńnan astamy atylǵan. Repressıaǵa tartylǵandardyń basym bóligi qoǵamdyq ósip-órkendeýdiń baǵyt-baǵdaryn aıqyndaıtyn bıliktegi jáne shyǵarmashylyqtaǵy, sondaı-aq kúndelikti eńbektegi belsendi top bolǵandyǵy málim. Sandyq turǵydan asa úlken emes halqymyz úshin bul orasan gýmanıtarlyq apattyń naǵyz ózi-tin...»

«Halyq jaýlarynyń» kópshilik bóliginiń taǵdyry KSRO Joǵarǵy Soty Áskerı alqasynyń májilisterinde «ekilik» pen «úshtik» atanǵandar men NKVD-nyń erekshe keńesterinde qupıa jaǵdaıda sheshildi. Kórnekti partıa jáne memleket qaıratkerleri Turar Rysqulov, Oraz Jandosov, Nyǵmet Nurmaqov, Uzaqbaı Qulymbetov, Temirbek Júrgenov, Sultanbek Qojanov sekildi azamattardyń ómirleri osylaı qıyldy. Olarmen bir kún birge saparlas bolǵan qarapaıym kisilerdiń ózderi «halyq jaýynyń» serigi, sybaılasy atanyp shyǵa keldi. Olardy «rysqulovshına», «qojanovshına» degen sıaqty topqa qosyp, jazalady; sol sekildi qazaqstandyqtar «japonnyń shpıony», «ger­man tyńshylary» degen saý adamnyń sanasyna syımaıtyn ótirik jala, kiná men kúıeleýlerdiń de qısynsyz qurbanyna aınaldy. Osylaı aıyptalyp, sottalǵandardyń «óz qylmystaryn moıyndaýlary» eshbir dáleldeýsiz-aq júzege asyryldy. Tekserip, tergeý sıpaty negizinen kórshilerdiń, qyzmettesterdiń, tipti tanystar men týystardyń oıdan qurastyrylǵan aqparattaryna súıendi. Keńes ókimetine qarsy úgit-nasıhat júrgizdi degen aıyptaý tásili de jal­pylama sıpat aldy. Sonymen qatar, qazaq azamattaryna ultshyldyq boıaýyn aıamaı jaǵyp, ultshyl uıymdar qurý arqyly respýblıkany Keńester Odaǵynyń quramynan bólip alýǵa áreket jasady degen jón-josyqsyz kústanalaýlar men azaptaý, atyp-asyp, jazalaý, qaıtyp kelmeıtindeı qylyp jer túbine jiberý eshqandaı tejeýsiz júrgizildi. Oı­ynda jaýlyq nıetten qylaýdaı qıqym joq talaı beıkúná jandar «terrorlyq áreketter, dıversıa, sabotajdardy júzege asyrýǵa daıyndyq jasaǵany, memlekettik mekemeler men kásiporyndardyń qalypty jumysyna kesir keltiretin kontrrevolúsıalyq is-áreketter uıymdastyrǵany úshin» qýǵyn-súrginge ushyrady.

Sol sekildi ózimiz vıkıpedıadan alǵan materıalda: «Áleýmettik tapsyrys berý» memlekettik qýǵyndaý-jazalaý organdaryn tolyq qýatymen jumys isteýge májbúr etti, – degen oılar bar. – Bul jumystyń kólemi ulǵaıyp... BK(b)P OK-niń saıası búrosy óz bastamasymen, respýblıkalyq jáne jergilikti partıa, keńes organdarynyń NKVD ótinishteriniń negizinde jekelegen aımaqtardaǵy qýǵyn-súrginge ushyraýǵa tıisti adamdardyń shekteýli tizimin bekitti. Qyzmet babyn­da ósýge, kórinip qalýǵa umtylýshylyqtyń nátıjesinde respýblıkalyq jáne jergilikti organdar bul tizimdi kóbeıtýdi usynǵan ótinishter bildirdi».

Osy «ótinishter» ańqyldaǵan, aqjúrek, ańǵal qazaqtardyń tarapynan qardaı borasa kerek. Áıtpese Máskeýdegi BK(b)P Ortalyq komıtetinen eshkim kelip, keń baıtaq da­lamyzdy ońdy-soldy sharlap, tizege salyp jalǵan oıǵa ot berip, aryz jazdyrǵan joq. Ózbekstanda da dál solaı boldy, áıtkenmen irgeles respýblıkada «halyq jaýy» ata­nyp atylǵandar da, Kolymaǵa aıdalǵandar da, «shpıondyq jasaǵandar» da az, tipti saýsaqpen saparlyqtaı ǵana. Buǵan orys patshalyǵynyń qazaq jerin qazaqsyz qaldyrý saıasatyn júrgizgen stalındik surqıa saıasattyń da yqpal kúshi qatty áser etkeni kúmánsiz. Reseıdiń eń aldyńǵy qatarly joǵary oqý oryndarynan oqyp, ensıklopedıalyq bilimmen myqtap qarýlanǵan atala­rymyz osy qasiretti ábden sezindi. Sezinip qana qalmastan, zulym oıly ımperıa yqpalynan tezirek qutylý qajet degen kúres jolyna tústi, osy maqsatpen qalyń uıqydaǵy halyqty oıatýǵa kiristi. Sol múddeni murat etken atalarymyzdyń taǵdyrlary tas-talqan bolǵanyn, qýǵyn-súrginniń kesirinen kóbiniń artynda urpaq qalmaǵanyn da bilemiz. Olar bizdiń sút betine shyqqan qaımaq sekildi ǵajap tulǵalarymyz edi. Jan-jaqty mamandyq ıeleri, ár salanyń tý ustar tulǵaly tutqasy bolatyn. Úlken memlekettik bılikti atqarǵandaryn bylaı qoıyp, aýyl-aýylda, eń tómengi býynda qyzmet tizginin ustaǵandarynyń ózi sózimen de, istegen isterimen de aınala-tóńiregindegi eldi úıirip, bárine bastamashy bolyp kózge túskender ekenin bir sát sana súzgisinen ótkizip kórińizshi, nendeı aýyr kúı kesher ekensiz? Qýǵyn-súrginniń qurbanyna aınalǵan 105 000 adam ǵylym, bilim, mádenıet pen óner, ekonomıkamyzdyń ár salasynyń keremetteı qozǵaýshy kúshteri emes pe edi?!

Sonda, ózińiz-aq aıtyńyz, biz bezbúırek bıliktiń kesirinen kimderdi joǵaltyp, qaıtalanbaıtyn taǵdyrly qanshama asyl azamattarymyzdan kóz jazyp qaldyq. Buny bir ǵana qazaq halqyna emes, kúlli adamzatqa qarsy jasalǵan aýyr qylmys dep qaraýymyz kerek. Bul eshqashan da aqtaýǵa kelmeıtin qylmys. Osy kesapatty júzege asyrǵandardyń bári áshkerelenip, olarǵa esh kinásiz adamdarǵa kórsetken qylmystaryna qaraı, ózderi sıaqty qamaý, sottaý, atý, tabıǵaty adam tózgisiz qatal aımaqtarǵa jer aýdarý taǵy basqa da jaza tásilderdi qoldaný adamı áreket ári ózgelerge, ásirese keıingi urpaqtarǵa sabaq bolary kúmánsiz sheshim edi. Biraq qýǵyn-súrgin qylmystaryn jartylaı áshkerelegen keńestik bılik sot pen prokýratýranyń bar qujattaryn qupıa arhıv qoımalaryna tyǵyp, elý jyl eshkimge ashtyrmaıtyn sheshim shyǵarǵan. Elý jylda el jańarady, sanada iz qalmaıdy, bári umytylady dese kerek. Biraq qanshama jyldar ótse de umytylmaıtyn, kez kelgen kezeńde qaıta kóterip, áshkereleıtin óte aýyr qylmys ekenin eskermegen eken: elý jyl ótti, alpys, jetpis, tipti seksen jyldan da asyp barady, Hrýshevtik bılik bekitken arhıvtiń osy qylmystarǵa qatysty qursaýly qaqpaǵy áli de ashylar emes. Qaıta qylmystyq materıaldar qosylǵan ústine qosylyp, qat-qat bolyp qalyńdaı túsýde.

Keńestik totalıtarlyq júıeniń bılik júrgizý saıasatynyń temir tezinen ótken NÁN myrza avtorıtarlyq basqarý ádisin ábden shyńdap, ornyqtyrdy. Jeke basty aspandata dáripteý men qudaılyq deńgeıge jetkizýdiń stalınızm dáýirimen salystyratyn, tipti asyp túsetin óziniń dara mektebin qalyptastyrdy. Dáti dármen berip, kemshiligin betine basyp ashyq aıta ala­tyn eshkimdi qaldyrmady. «Men! Men! Tek qana Men!» dep, sol dárejesin nyqtaǵan ústine nyqtaı túsý úshin aldynan shyǵatynnyń bárin derlik tazartty. Ulttyq qaýipsizdik komıtetin de, İshki ister mınıstrligin de, sot, prokýratý­ra júıesin de tek qana jeke basy, otbasy, aınalysynyń maqsat-múddesi úshin jumys isteıtin izge saldy. Aıbarly Atazańdy maılyqqa aınaldyrdy: ózine ǵana qolaıly sóz, sóılemderimen jamap-jasqap, ony qoljaýlyǵy etip alǵan Konstıtýsıalyq keńesine quptatady, ózi taǵaıyndaǵan Májilisi men Senatynyń depýtattaryna, al ony qoldaı kórmese, onda olardan bıik dárejedegi ártúrli ult adamda­rynan quralǵan Qazaqstan halyqtary Assambleıasyna op-ońaı bekittire salady. Sondyqtan da bizdiń kún sáýletti, damyǵan («Habar» telearnasy men «Egemen Qazaqstan» gazetiniń tilimen aıtsaq) Qazaqstanda jekelegen adamdardy bylaı qoıyp, tutastaı halyqqa qarsy jasalǵan qylmystar da eshqashan ashylmaıdy.

1986 jylǵy Jeltoqsan kóterilisi bizdiń osy aıtqan oıymyzǵa bultartpas dálel. Peıili óz dalasyndaı keń, meıirimi sheksiz, kisiligi ke­mel, qıly zamandarda qınalyp kelgen qandaı halyqqa da júregin aıqara ashyp, jaqsylyq jasaǵan qasıetti qazaqqa KPSS Ortalyq Komıtetiniń ultshyldyq týraly Qaýlysy shyqty. Ultymyzdy qorlap, saý adamnyń sanasyna syımaı­tyn «mahrovyı nasıonalızm» degen aýyr aıypty japsyrdy. Sol ýaqytta Gorbachevtiń jarıalylyq, demokratıa deıtin demogogıalyq urandaryna alǵaýsyz ılanyp, alańda ustalǵan qazaq jastaryn aparyp qamaıtyn oryn qalmady. Qazaqstandy qazaq basshy bılesin degen oılary úshin ǵana qyzmetten qýylyp, oqýdan shyǵarylyp, partıa, komso­moldan alastatylyp, adamı quqyǵy aıaýsyz taptalǵan, jazyqsyz jazalanǵandardyń naqty sany qansha ekenin qazirge deıin eshkim de dál aıta almaıdy. Bar súıenerimiz Muhtar Shahanov aǵamyz jankeshtilikke baryp, erlikke bergisiz taısalmas tabandylyqpen qurǵyzǵan Almaty qalasynda 1986 jylǵy jeltoqsannyń 17-18-inde bolǵan oqıǵalarǵa baılanysty jaǵdaılarǵa túpkilikti baǵa berý jónindegi Komısıa derekteri. Bizdińshe, bul bergi jaǵy ǵana. Óz qyzmetin, bala-shaǵa, basqalarynyń jaǵdaıyn qaperde ustap, tunshyǵyp, ishten tynyp júrgender qanshama! Arada otyz úsh jyl ýaqyt ótse de, bastaǵy qasiretin áli de ashylyp aıtatyn kezimiz kelgen joq deıdi. Óıtkeni, bılik myzǵymaı tur. Sondyqtan da Jeltoqsan kóterilisi – jabyq taqyryp. Tolyq ashy­lyp, memlekettik turǵyda saıası baǵasy berilmeýiniń sebep-syry túsinikti desek te, kópe-kórneý qıanat kórgen, ar-namysyna nuqsan kelgen halyq retinde únsiz qalýǵa, túk bolmaǵandaı áreketsiz júrýge qaqymyz bar ma ózi?! Qasiret qaıtalanbaýy, bul bıliktiń daǵdyly ádetine aınalmaýy úshin aıtýymyz, jazýymyz kerek qoı! Jazyqsyz jazalaǵandardyń da, jazalanǵandardyń da aty-jónderi, urpaq zerdesinde saqtalyp, máńgilik sabaq bolýy úshin qajet dep, kóterilisten keıin sebepsiz sottalǵan 100 jeltoqsanshy qyz-jigitterdi oıǵa alaıyqshy.

Qarańyzdarshy, artyq-kemsiz sol 100 adamnyń arasy­nan eń aýyr jaza alǵandar: Qaırat Rysqulbekov – atylýǵa, Túgelbaı Táshenov pen Jambyl Taıjumaev – 15 jylǵa, Qaıyrgeldi Kúzembaev 14 jylǵa sottaldy. Keıin ólim ja­zasyna kesilgen Qaırat aqtalyp qana qoımaı, elimizdegi eń joǵarǵy Halyq Qaharmany ataǵyna alǵashqylardyń qatarynda ıe boldy. Alǵan jazalarynda qylmystyq is joqtyǵyna baılanysty aqtalmaǵan birde-biri qalmady. Durys qoı, dál solaı bolý kerek edi, boldy!

Endi osyǵan oraı adamı paıym bezbenine salsaq, olar­dy naqaqtan-naqaq jazalap, taǵdyrlaryn talqandaıtyn sot sheshimin shyǵarǵan sottar da, olardy aıyptap, aýyr jazalar suraǵan prokýrorlar da, sot sheshimin quptaǵan halyq zasedatelderi de, sonymen birge tergeýshiler de qoǵam bo­lyp aıyptaıtyn úlken áńgimeniń arqaýyna aınalýy kerek edi. Óıtkeni, olar – aqty qaralaǵan qylmyskerler emes pe?! Aqıqaty solaı ǵoı! Endi solardyń ózi suraq-jaýapqa alynyp, qyz-jigitterdi ne úshin, qandaı qylmystary úshin sottaǵandaryna jaýap berýi tıis edi. Alaıda ol jaǵy tipti eskerilmeı, eleýsiz qaldy. Áıteýir álgi sottaǵyshtardyń arasynan yrymǵa bireýi shyǵypty. Ol – Respýblıka prokýro­ry, Májilis tóraǵasy bolǵan Jarmahan Aıtbaıuly Tuıaqbaı. Jákeń azamat eken! QazMÝ-dyń fızıka fakúltetiniń birinshi kýrs stýdenti Qurmanǵazy Ábdenuly Rahmetovty 7 jylǵa sottaýǵa sheshim shyǵarǵan aǵattyq isi úshin, aqtalyp shyqqan soń jolyǵyp, keshirim surapty. Al qalǵandary ún-túnsiz. Bálkim, birazy baqılyq bolǵan shyǵar. Báribir eshqaısysyn eskerýsiz, jaýapsyz, jazasyz qaldyrmaýymyz kerek. Árıne, tirilerin ózderine uqsap túrme toryna qamaı almaspyz. Biraq sondaı soıqan is-áreketteri úshin balasy, balasynyń bala-shaǵasy atyn aıtýǵa arlanyp, namy­tanatyndaı shara jasaýǵa ábden bolatyn edi.

– Polshada da keńestik saıasattyń saldarynan osyndaı qýǵyn-súrgin, negizsiz jazalaý oryn alǵan. Solar jazyqsyz qurban bolǵandardyń aty-jónderin túgendep, olardy sot­tap, jazalaǵandardyń da eshqaısysyn qaldyrmaı kitap shyǵarǵanyn áleýmettik jeliden oqydym, – deıdi aqyn, Jeltoqsan oqıǵasyn zertteýshi jýrnalıs Bolat Sharahymbaı. – Onda Qazaqstanda qýdalaý kórip, naqaqtan kóz jumǵan poláktar jóninde de qamtylǵan. Biraq bul derekter tolyq emes dep jazypty.

Endeshe bizge de nege osy úlgini nusqa etpeske? Solaı jasasaq, Qazaqstandy bólip alý úshin ultshyl top qurmaǵan Alash arystaryn da, japonnyń da, germannyń da shpıony bolmaǵan, jalǵan ótirik-jalamen «halyq jaýy» atanǵan atalarymyz ben apalarymyzdyń aty-jónderin ulyqtar edik te, solardyń istemegen isterin oıdan shyǵaryp, qoldan qylmysker qylyp ólim jazasyna kesken, jappaı sottap, jer aıdatqan tergeýshi, sot, prokýrorlardyń kim ekendikterin ul-qyz, ulandarynyń nazaryna usynar edik. Nege deseńiz, bárin jappaı jazaly etken, Allanyń bir-aq ret beriletin erkin ómir súrý quqyǵynan aıyrǵan naǵyz «halyq jaýlary», qylmyskerler solar ǵoı! Al qylmysker qaı júıede de jasaǵan qylmys dárejesine qaraı áshkerelenip, jazalan­sa, sol – ádildik! Bul zańdylyq jazalaý organy adamdaryn da aınalyp ótpeýge tıis. Solaı etsek, búgingideı ózderiniń Atazańdaǵy quqyǵy taptalyp, 5-10 kúnge qamalyp, sottalyp jatqan oqıǵalar óz-ózinen tejeler edi. Qazaǵyn, halqyn, elin, jerin qanshalyqty súıse, sonshalyqty jazaly bolǵan Aron Atabek, Muhtar Jákishev, Maks Baqaev, Almat Jumaǵulov jáne bireý bilse, bireý bilmeıtin, týra 55 ja­synda 15 jylǵa sottalyp, 70-ke kelip keıýana bolǵanda bir-aq shyǵatyn Roza Buqarbaeva sıaqty Jeltoqsan qaharmany abaqtynyń arǵy jaǵynda azap shegip otyrmas edi...

Iá, aıaýly oqyrman, anany da, mynany da qozǵap kelgendegi aıtar túıindi oıymyz: sotqa táýelsizdik kerek! Bılikke baǵynbaı, zańǵa ǵana súıenetin, shyn mánindegi táýelsizdigi bolmaı – tergeýshiler de, sot, prokýrorlar da bıliktiń bıshigin úıirý qyzmetin ármen qaraı jalǵastyra beredi. Qazaq jeriniń tutastyǵy men qasıetti tilimizdiń mártebesi úshin dep, adamsha eńbek etip, ómir súrý erkimiz saqtalsyn dep, memlekettiń dúnıe-baılyǵyn tonaý toqtatylsyn dep ún shyǵarǵandardyń bári qamalady, qýdalanady, qasiret shegedi. Keshegi keńestik bıliktiń bılik júrgizý ádisinen arylmaı, odan da kúsheıtip jibergen avtorıtarlyq basqarý júıesi miz baqpaı turǵanda qýǵyn-súrgin tipti toqtamaı, súrgin – súrginge ulasady. Qyzylaǵashtaǵydaı qylmysker qytaılardy qorǵashtap, ultyn súıetin namysshyl qazaqtardy sottap azaptaıdy... Jańaózen qyrǵyny sekildi qasiret qaıtalana beredi. Buny Aıtbaıulynyń aıta salǵan sózi dep áste oılamańyz, búgingi júıe óstip tura berse, dál osylaı jalǵasa beretin aıdaı aqıqat – osy!

Talǵat AITBAIULY,

pýblısıs-jazýshy