Bıyl álem boıynsha ıadrolyq qarýdy taratpaý shartyna 50 jyl tolyp otyr. Qazaqstannyń osy shartqa engenine búginde 26 jyl toldy. Osy aralyqta Qazaqstan shart negizinde ne bitirdi?! Osy oraıda birqatar mamandarǵa habarlasyp, ıadrolyq qarýdy taratpaý máselesindegi Qazaqstannyń rólin bildik.

Aldymen, atalmysh sharttyń tarıhyna úńilsek, 1970 jyly 5 naýryzda Iadrolyq qarýdy taratpaý týraly shart kúshine endi. Al bizdiń elimiz 1994 jyly 14 aqpanda osy shartqa ený úshin qujattardy tapsyrdy. Elbasy Nursultan Nazarbaev AQSH-qa resmı sapary barysynda osyndaı tarıhı qujatqa qol qoıyp, dál sol sátten bastap Qazaqstan ıadrolyq qarýsyz memleket atandy.

Al osydan keıin artynsha, elde halyqtyń kóńilin kúpti etken saýaldarǵa jaýap ta tabyla bastady. Iadrolyq qarýdan azat el ataný maqsatynda Qazaqstan munyń aldynda Semeı polıgonyn jabý týraly sheshim qabyldasa, artynsha shartqa qol qoıǵannan keıin KSRO-dan qalǵan ıadrolyq qarýdy Qazaqstan aýmaǵynan shyǵarýǵa baılanysty aýqymdy jumystar atqaryla bastady.

Máselen, bul rette Belarýs jáne Ýkraınamen birge «Strategıalyq shabýyl qarýlaryn azaıtý jáne shekteý» týraly KSRO men AQSH arasyndaǵy shartqa Lıssabon hattamasyna qol qoıyldy. Qazaqstannyń aýmaǵynda kontınentaralyq balıstıkalyq raketalar úshin 1216 ıadrolyq oqtyq pen aýyr bombalaýshy úshin ıadrolyq zarádti qamtıtyn jappaı qyryp-joıatyn qarýdyń iri arsenaly ornalasqan bolatyn. Iadrolyq qarýdy taratpaý sharty aıasynda  osy polıgon aımaqtary zalalsyzdandyryldy. 2018 BUU Qaýipsizdik Keńesiniń «Jappaı qyryp-joıý qarýdy taratpaý: senimdi nyǵaıtý sharalary» atty taqyryptyq brıfıńinde Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev birqatar bastamalardy, atap aıtqanda, IaQTSH-tan shyǵýdy qıyndatý boıynsha sharalar ázirleýdi jáne shart erejelerin buzatyn elderge qatysty jazalaý sharalaryn qoldanýdy usyndy.

Bul oqıǵa, ıadrolyq qarýdan azat álemge qol jetkizýdiń izgilikti umtylystaryna negizdelgen, elimizdiń syrtqy saıası baǵytyn iske asyrýda mańyzdy kezeń boldy.

Jalpy, ıadrolyq qarýdan azat bolýǵa qatysty mamandardyń pikirinshe, búginde ǵylym men tehnıkasy damyǵan zamanda, aqparattyq tehnologıalyq damý ǵasyry atanǵan HHİ ǵasyrda ıadrolyq qarýǵa ıe bolý faktisi álemdik saıasatqa keri áser etetin basty quraldardyń biri.

Iadrolyq qarý máselesi kún tártibinen alynyp tastalmaıdy. Bul rette mamandardyń paıymynsha, búkil álem qazirde ıadrolyq energetıkany beıbit maqsatta paıdalaýdy kózdep otyr.

Tehnıka ǵylymynyń doktory, profesor Nasýrlla Bórtebaevtyń aıtýynsha, aldaǵy ýaqytta Qazaqstan da osy kóshten qalmaý úshin tyndyrymdy ister atqaryp jatyr. Bul rette maman «Iadrolyq qarýsyzdaný máselesi ózekti bolyp otyr. Iadrolyq energıany beıbit maqsatta uqsatý úshin qazir álem elderi AES salý máselesine nazar aýdara bastady. Sondaı-aq ıadrolyq otyn bankterin qurý arqyly ıadrolyq otyndy uqsatý, energıa kózderin alý jaıttary da iske asyp otyr» dedi.

Rasymen de, maman alǵa tartyp otyrǵandaı, AES salý máselesi, ıadrolyq otyn bankin qurý jaıttary da elimizde jıi-jıi qozǵalyp júr. Tipti bul rette ıadrolyq otyndy uqsatý maqsatynda 2018  jyly Óskemen qalasynda tómen baıytylǵan ýrandy kádege jaratatyn ıadrolyq banktiń ashylǵanyny bizge belgili. Bul joba aıasynda Atom energıasy jónindegi halyqaralyq agenttik (AEJHA) 90 tonna tómen baıytylǵan ýran ónimin Qazaqstanǵa ákeldi. Negizgi shyǵyndardy atalmysh agenttik kóterdi.

Sarapshylarymyz buǵan qatysty Qazaqstanǵa ıadrolyq otyn jaǵýdy, ony beıbit maqsatta paıdalanýdy áldeqashan úırenetin kezeń jetkenin alǵa tartyp otyr. Bul rette ǵalym Nasýrlla Bórtebaevtyń aıtýynsha, boljam boıynsha 2022 jyly álemdik turǵyda energıanyń barlyq túrlerine degen suranys joǵarylap, ony qoldaný eki esege artady. «Sol kezderde energıa óndirýdegi atom energıasynyń úlesi búgingi kúngi 14-17 paıyzdan 35 paıyzǵa deıin ósedi» deıdi ǵalym.

Jalpy sala mamandarynyń paıymdaýynsha, qazaq eli resýrsqa baı, ken qory aýqymdy memleketterdiń qataryna jatady. Bul rette bizde óndiristiń qýatyn arttyratyn munaı, ýran, kómir, gaz tárizdi elementter qory jetip-artylady. Sondyqtan osy qazba kózderin uqsata otyryp tabysqa jetý biz úshin ózekti bolyp otyr.

Mamandardyń baıyptaýynsha, ıadrolyq otyn banki tek Qazaqstan úshin ǵana emes, álem boıynsha qajet nárse. Qazir osy ıadrolyq otyn bankiniń múmkinshilikteri de erekshelikteri týraly jıi aıtylyp júr. Bul naǵyz komersıalyq joba. Iadrolyq otyn bankin qurýdy atom óndirisi salasyndaǵy paıda tabýdyń kózi dep bilýge bolady. Eger biz ıadrolyq otyn banki jobasyn iske asyra alsaq, ózderinde ıadrolyq otyn resýrstary joq shet memleketter bizge kiriptar bolyp, óz taraptarynan tıimdi usynystar aıtatyny aıdan anyq. Jalpy, ıadrolyq otyn bankterin qurý, osy maqsatta polıgon aımaqtaryn qoldanysqa berý, atom ónerkásibin damytý máselesi sóz bolǵanda biraz qaýymnyń bul jańashyldyqty jatsynatyny da ras. Desek te qazirde Keńes ókimetinen qalǵan polıgon aımaqtarynyń jaǵdaıyn, deńgeıin, bolashaǵyn zertteý jumystary jalǵasyn tabýda. Tipti qaısybir zertteýler ol aımaqtarda sharýashylyq isin júrgizýge múmkinshilik baryn da dáleldeıdi. Osy rette mamandardyń deni «atom ónerkásibi ataýynan at úrketin nárse emes, tereńine úńilsek, bul salada biz ózindik brend jınap, shetelge qymbat baǵamen ıadrolyq otyndy satýdy da, ony jaǵýdy da meńgere alamyz» desedi.

Bul rette mamandar «atom reaktorlaryndaǵy ıadrolyq materıal ýran men plýtonıı bolyp tabylady. Bir tonnalyq baıytylǵan ýrannyń bólinetin jylý 1 mıllıon 350 tonna munaı janǵan kezde bólinetin jylýǵa teń. Mine, osyny paıdalanyp, durys uqsata alsaq biz eldegi óndiris oryndaryn arzan energıamen ǵana qamtyp qoımaımyz, bizde ol energıany syrtqa satýǵa úlken múmkinshilik te týatyn edi» deıdi.

Negizinen Qazaqstan álemdik ýran ónirý boıynsha 2-shi orynǵa ıe. Bizdiń elde Keńes derjavasynyń ydyraýynan keıin paıdaly qazbalardyń baı qorlary bar. Bizde Sary-SHaǵan, Embi, Baıqońyr jáne Semeı polıgony sıaqty ǵaryshtyq jáne ıadrolyq synaq alańdary ornalasqan. Biraq olardy beıbit maqsatta paıdalanýdyń tehnıkalyq múmkindikteri bolǵan joq. Qazaq dalalary Keńes Odaǵynyń synaq polıgonyna aınaldy, al osy aýdandardyń turǵyndary densaýlyǵyna orny tolmas zor zıan keltirdi jáne másele óz shegine jetti, bul jalpy álemniń  nazaryn aýdarǵan máselege aınaldy.

Al Táýelsizdik alǵan tusta Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń eńbegimen Semeı ıadrolyq polıgony jabylyp,  atom qarýynan bas tartyp, biz jetekshi ıadrolyq derjavalardan – AQSH, Reseı, Ulybrıtanıa, Fransıa jáne QHR-dan bizdiń qaýipsizdigimizge berik halyqaralyq kepildik aldyq. Semeı polıgonyn jabý ıadrolyq qarýsyz álem qurýdaǵy mańyzdy qadam boldy. Ásirese, atom qarýynan bas tartý Qazaqstanǵa qaýipsizdikti ǵana emes, sondaı-aq el ekonomıkasyna mol ınvestısıa tartý úshin mańyzdy qadam edi.

1994 jyly Qazaqstan ıadrolyq qarýdy taratpaý týraly shartqa, al 1996 jyly Iadrolyq synaqtarǵa jan-jaqty tyıym salý týraly shartqa qosyldy. Barlyq elder úshin úlgi bolyp tabylatyn osy bastamalardyń arqasynda qazirgi álem Qazaqstandy Ortalyq Azıadaǵy turaqtylyqtyń kepili retinde qarastyrady. Elge ınvestorlar da qoryqpastan kele bastady.

Qazir ıadrolyq qarýdan bas tartý, ıadrolyq energıany beıbit maqsatta paıdalaný HHİ ǵasyrdyń negizgi problemasyna aınalýda. Álemdik qaýymdastyq ıadrolyq qarýy bar elderdi ıadrolyq qarýdy taratpaý týraly shartqa qosylýǵa mindetteıdi. Qazirgi álemniń barlyq elderi tek ıadrolyq qarýdy qaýipsizdik kepili dep sanaıdy. Iadrolyq (atomdyq) qarýy bar elder «ıadrolyq klýb» dep atalady. Qazirgi ýaqytta oǵan AQSH, Reseı, Ulybrıtanıa, Fransıa, Qytaı, Úndistan, Pákistan, KHDR kiredi jáne klýb quramyn keńeıtý usynylady. Iadrolyq qarýdy ıelenýshi elderdiń resmı tizimin qurý olardyń osy saladaǵy qyzmetin olarǵa qoıylatyn talaptarǵa sáıkes baqylaýǵa múmkindik beredi jáne kútpegen ıadrolyq janjaldarǵa jol bermeıdi.

Iadrolyq qaýipsizdik sharttaryn oryndaý úshin halyqaralyq ınstıtýt retinde Birikken Ulttar Uıymy elder arasyndaǵy yntymaqtastyqqa óz úlesin qosyp otyr. Qazir osy baǵytta eki jylda bir ret ótkiziletin halyqaralyq samıtte ıadrolyq qaýipsizdikti nyǵaıtý boıynsha jumystar júrgizilýde.

Bul baǵytta Qazaqstannyń da ózindik usynystary eskerilip, qoldaý taýyp, BUU aıasynda jetkilikti deńgeıde óz baǵasyn alyp keledi.

Qaıyrbek Ánýar