Qazaqstanda, halyqaralyq zertteýler boıynsha, jyl saıyn temeki shegýmen baılanysty aýrýlardan shamamen 23 myń adam qaıtys bolady. Al álem boıynsha bul kórsetkish shamamen 8 mıllıon adamǵa jetedi eken. Dúnıe júzinde temekige aksız salyǵyn, sondaı-aq, olardyń qunyn kóterý arqyly temekige qarsy kúresti júrgizýge tyrysady.

Temekige qarsy kúres memlekettik deńgeıde belsendi túrde júrgizilip jatqany belgili. Byltyrǵy jyly Qazaqstan temeki shegýge qarsy kúresti burynǵydan da kúsheıtetini habarlanǵan bolatyn. Temekige qarsy qozǵalys «Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqtaý júıesi týraly» kodekske túzetýler engizýde usyndy, onda dúkenderdegi temeki ónimderiniń jarnamasyn shekteý kerek delingen. Qoǵam qaıratkerleriniń aıtýynsha, keıbir qazaqstandyqtar 12 jastan bastap temekini tarta bastaıdy. Saýda oryndarynyń 56 paıyzy satylymdy arttyrý úshin temekini kámpıtter men oıynshyqtardyń qasyna ornalastyrady eken. Mamandardyń pikirinshe, temeki ónimderin jalpy kórsetýge tyıym salýdyń ózi jaǵdaıdy ózgertedi.

Belsendiler ıdeıasyn Májilistegi «Nur Otan» fraksıasynyń depýtattary men Densaýlyq saqtaý mınıstrligi qoldady.

«Esepteýlerge tyıym salý jańa adamdarǵa, jasóspirimder men jastarǵa temeki shegýge jol bermeýge baǵyttalǵan. Al temeki shegetinder báribir óz ónimderin alýǵa keledi. Bul jarnama olar úshin mańyzdy emes, baǵasy olar úshin mańyzdy. Biz ol taýardyń baǵasyna, ne qoljetimdiligine tıispeımiz, biz jaı ǵana jarnamany jaýyp tastaımyz. Bizdiń is-áreketimiz temeki shegýshilerge qarsy emes, óıtkeni olar táýeldi naýqastar. ICD-10, ıaǵnı halyqaralyq aýrýlardy klassıfıkasıalaýǵa sáıkes, nıkotınge táýeldilik emdelýge tıisti aýrý dep tanylǵan» dedi «Temeki tútininen azat Qazaqstan úshin» ulttyq koalısıasynyń jetekshisi Jamılá Sadyqova.

Bıyl Qazaqstannyń Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń (DDSU) 2003 jyly qabyldanǵan temekige qarsy kúres týraly negizdemelik konvensıasyna qosylǵanyna 17 jyl. Keıin, 2006 jyldyń kúzinde ony ratıfıkasıalaý týraly Qazaqstan Respýblıkasynyń zańyn parlament maquldap, memleket basshysy qol qoıdy.

Bul konvensıa temeki indetiniń jahandanýy saldarynan týyndaǵan qaterlerge jaýap boldy. Ol bul adamdardyń densaýlyǵyna teris áser etetin temeki shegýmen kúresý boıynsha sharalar keshenin usynady, sonymen qatar, temeki shegýshilerdiń densaýlyǵyna ǵana teris áser berip qoımaı, ólim sebepteriniń arasynda jetekshi oryn alatyn aýrýlardyń órbýine ákeldi.

Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy usynǵan jáne Qazaqstan qoldaıtyn sharalardyń ishinde ekonomıkalyq sharalar da bar. Olar temeki ónimderine halyqtyń suranysyn tómendetýdi jáne sáıkesinshe olardy óndirýdi azaıtýdy usynady. Ádette mundaı sharalar tóńireginde pikirtalastar qyza túsedi. Bizdiń elimizde bul naryqtyń kólemi (eger biz tek zańdy aınalymdy alǵan bolsaq) jylyna 400-500 mıllıard teńgege baǵalanady. Bul aıtarlyqtaı úlken kólem. Al óndiris qysqarǵan jaǵdaıda, búdjetke salyqtyq aýdarymdardyń azaıatyny túsinikti, temeki óndirýshileri jumys oryndarynyń bir bóligin jabýǵa májbúr bolady, al temeki satýmen aınalysatyn shaǵyn bıznes ıeleri kiristerin joǵaltady. Iaǵnı, ekonomıkalyq turǵydan jáne halyqty jumyspen qamtamasyz etý turǵysynan bul tıimsiz. Biraq teńgerimniń ekinshi jaǵynda – Qazaqstan halqynyń densaýlyǵy. Al densaýlyqqa memleketimiz basty nazar aýdarady.

Temekige degen suranysty azaıtý úshin DDU temekiniń baǵasyn kezeń-kezeńimen kóterýdi usynǵan bolatyn. Al 2007 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti «Fıltrli, fıltrsiz sıgaretterge jáne papırostarǵa arnalǵan eń tómen bólshek saýda baǵasyn belgileý týraly» qaýly qabyldady. Ol 2018 jylǵa deıingi merzimge eseptelgen jáne fıltri bar temeki qorapshasynyń (20 dana) eń tómengi bólshek saýda baǵasyn 300 teńgege deıin kóterýge negizdelgen. Keıinnen bul sheshimdi uzartý júzege asyryldy. Sonymen, ótken jyldyń qarashasynda kelesi bes jylǵa eń tómengi baǵalar belgilendi jáne olar ár alty aıda kóterilip otyrady. Nátıjesinde, 2022 jyldyń ortasyna qaraı bólshek saýdadaǵy bir qorapshanyń baǵasy keminde 520 teńgege jetýi kerek.

Álbette, bul sharalar óz jemisin berýde. Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń Statısıka komıtetiniń resmı málimetterine sáıkes, eger 2013 jyly Qazaqstanda 25,7 mıllıard temeki, papıros jáne basqa da temeki ónimi óndirilgen bolsa (qorapsha sany boıynsha shamamen 1,3 mlrd.), onda 2018 jyly 18,1 mıllıard (900 mıllıon qorapsha) boldy. Basqasha aıtqanda, sońǵy bes jyl ishinde óndiris bir jarym esege derlik azaıdy. Sonymen, temeki shegýshilerdiń sany shamamen birdeı mólsherde azaıdy deýge bolady.

DDU-nyń taǵy bir alǵa tartqan mańyzdy keńesi – halyqty temeki tútininiń áserinen qorǵaý. Al 2009 jyly qabyldanǵan «Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqtaý júıesi týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Kodeksinde temeki shegýge tyıym salynǵan jerler alǵash ret naqty jáne anyq jazylyp kórsetildi. Iaǵnı olar bilim berý oryndary jáne mádenı mekemeler, sporttyq ǵımarattar, kóp qabatty ǵımarattardyń kireberisteri, áýejaılar men vokzaldar, qoǵamdyq demalýǵa arnalǵan barlyq jabyq nysandar, sonyń ishinde, túngi klýbtar jáne t.b. «Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly» QR Kodeksine osy tyıymnyń saqtalmaǵany, ıaǵnı qoǵamdyq oryndarda temeki tartqany úshin aıyppul salý qarastyrylǵan erejeler engizildi: alǵash ret – úsh AEK mólsherinde (búginde 7953 teńge), birneshe ret buzylǵan jaǵdaıda – alty AEK mólsherinde aıyppul.

Búgin, qoǵam arasynda pikirtalas kezeńinde, «Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqtaý júıesi týraly» QR jańa kodeksiniń jobasy bar, ol keıinnen parlamenttiń qaraýyna jiberiledi. Onda temeki ónimderin satýdy azaıtý jáne turǵyndardy temeki shegýshilerdiń zıandy áserinen qorǵaý boıynsha qosymsha sharalar qarastyrylǵan. Atap aıtqanda, temeki, papıros jáne t.b. osy tıptes ónimderdi oqý oryndaryna 100 metrden jaqyn ornalasqan jerlerde, stasıonarlyq emes jáne kishigirim (aýdany 10 sharshy metrden kem) saýda úı-jaılarynda satýǵa tyıym salý usynylady. Sonymen qatar, Densaýlyq saqtaý mınıstrligi zań jobasyn jasaýshylar temeki ónimderin vıtrınalar men sórelerge qoıýǵa tyıym salýdyń qajettiligin alǵa tartady, óıtkeni bul jarnama bolyp sanalady jáne satylymǵa oń áser etedi. Olardyń aıtýynsha, mundaı tyıymnyń engizilýi DDU sheńberindegi konvensıanyń rýhy men hatynan týyndaıdy jáne osy sharanyń arqasynda temeki ónimderine degen suranys edáýir qysqarǵan birqatar elderde tıimdi áser etkeni belgili boldy, ásirese jasóspirimder men jastar arasynda.

Sonymen qatar, jańa kodekstiń jobasynda meıramhanalarda (kafelerde, barlarda) jáne áýejaıda temeki shegetinderge arnalǵan arnaıy oryndardy jabý týraly ereje bar. Mundaı oryndar 2009 jyly qoldanystaǵy kodeks qabyldanǵannan keıin paıda boldy, endi Densaýlyq saqtaý mınıstrligi osy mekemeler men áýejaılarda temeki shegýge tolyǵymen tyıym salýdy usynady. Aıtpaqshy, qazirgi ýaqytta Qazaqstanda jolaýshylar poıyzdarynda temeki shegýge tolyq tyıym salyndy. Eger buǵan deıin osy maqsattar úshin tambýrlardy qoldanýǵa ruqsat etilgen bolsa, budan bylaı olar jalpy qoldanystaǵy oryndar retinde, ıaǵnı kópshilik oryn retinde qarastyrylady, demek, bul oryndarda temeki tútininen bosatylýy kerek.

Mundaı bastamalar, bylaı qaraǵanda, satyp alýshylar men klıentterden aıyrylǵysy kelmeıtin saýda núkteleri, kafeler men meıramhanalar ıeleriniń kóńilinen shyqpaıtyny túsinikti. Sondyqtan jańa kodekstiń jobasy boıynsha qoǵamdyq tyńdaýlar barysynda olar mundaı usynystardyń iske asýy bızneske zıan tıgizedi, jumys oryndarynyń qysqartylýyna jáne basqa da jaǵymsyz áleýmettik-ekonomıkalyq saldarǵa ákeledi degen oı týǵyzady. Biraq Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń ókilderi olardy dúrbeleń salmaýǵa shaqyrady. Olar 2009 jylǵy kodeksti qabyldaǵan ýaqytta da osyndaı kúdikterdiń aıtylǵanyn eske alady, biraq ýaqyt kórsetkendeı, oǵan eshqandaı da sebep bolmaǵan. Sonymen qatar, mysaly, kafe sıaqty oryndarda temeki shegýge shekteýler engizilýi nátıjesinde, mundaı mekemelerge adamdar otbasylarymen birge kele bastaǵanyn baıqaýǵa bolady.

Árıne, Qazaqstanda temekige táýeldilikpen kúres tek tyıym salý jáne shekteý sharalarymen shektelmeıdi. Temeki shegýdiń zıany týraly azamattardy aqparattandyrý dárejesin kóterý úshin kóptegen jumystar atqarylýda. Oǵan barlyq oblystar men respýblıkalyq mańyzy bar qalalarda jumys jasaıtyn salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý ortalyqtary atsalysýda. Atap aıtqanda, júzden astam temekige qarsy ortalyqtar ashylǵan. Úkimettik emes uıymdar da belsendi qatysady. Memleket óz kezeginde túrli jobalardy júzege asyratyn ǵylymı-óndiristik birlestikter arasynda memlekettik tapsyrystardy ornalastyrý arqyly osy maqsattarǵa qajetti qarjy bólip otyr. Sonymen qatar, jyl saıyn mamyr aıynda búkil respýblıka boıynsha «Biz temekisiz Qazaqstan úshin!» ulttyq aksıasy ótkiziledi. Jasóspirimder men jastarǵa arnalǵan túrli is-sharalar da atqarylyp jatyr: sporttyq jáne shyǵarmashylyq saıystar, salaýatty ómir saltyn ustaný boıynsha arnaıy tárbıe saǵattary, oqý baǵdarlamasy aıasynda da temekiniń zıany týraly aqparattandyrý jumystary júrgizilip turady.

Memlekettik organdardyń qalyń buqaramen birlesip júzege asyratyn osyndaı sharalar kesheni elimizdegi temeki shegýshilerdiń sanyn edáýir azaıtýǵa múmkindik beredi, bul jalpy qazaqstandyqtardyń densaýlyǵyna aıtarlyqtaı oń áser etetini sózsiz.