Jaqynda zona.kz ınternet basylymynda azamattyq toptyń belsendisi Aıgúl Ótepovanyń «Almaty oblysy, Uıǵyr aýdanynyń atyn jedel aýystyrý kerek» (Ýıgýrskıı raıon Almatınskoı oblastı neobhodımo pereımenovat) atty kólemdi maqala jaryq kórgen bolatyn (https://zonakz.net/blogs/user/ajgul_utepova/37706.html).

Maqalada Qazaqstan jerine jer aýdaryp kele bastaǵan  uıǵyr dıasporalarynyń alǵashqy legi men Qytaı dúńgenderi týraly sóz qozǵalǵan. Aıgúl Ótepovanyń  aıtýynsha, qazaq jerine uıǵyrlar sonaý 19-ǵasyrdyń 60-jyldarynan bastap qonys aýdara bastaǵan.  «Tipti, 1924 jyly Keńes ókimetiniń jarlyǵymen jeke «Uıǵyr avtonomıasy» da qurylǵan. Alaıda 1939 jyly avtonımıa tarqatalǵan. Al qazirgi tańda burynǵy avtonomıanyń ornynda jekelegen ulttyń atymen atalatyn aýdan áli bar», deıdi Ótepova ( V 1924 godý ýıgýry toje polýchılı avtonomıý v  sostave SSSR. Byl provozglashen Ýıgýrskıı Avtonomnyı raıon, kotoryı prosýshestvoval do 1939 goda. S teh por na terrıtorıı nasheı strany net  ýıgýrskoı avtonomıı. No etnıcheskoe nazvanıe raıona, tem ne menee,  ostalos).

Sondaı-aq  avtor (red..A.Ótepova), «menińshe elimizdiń ákimshilik-terrıtorıaldyq birliginde qandaı da bir etnıkalyq ulttyń ataýy turmaýy tıis. Bul baıaý áreket etetin – bomba. Qazaqstan – qazaqtardyń mekeni. Al ózge dıasporalar soǵan beıimdelýi kerek. Beıimdelý degenimiz – ár ult óz dástúr-ǵurpynan bas tartý degen sóz emes. Bul memleketti qurýshy ultqa aınalý degen sóz»,-deıdi Aıgúl hanym.

Nelikten Almaty oblysynyń bildeı bir aýdany «etnıkalyq ulttyń» ataýymen atalatyny kóbimizge túsiniksiz ekeni ras-aq.  Bul týraly Aıgúl hanym, «Nege aýdan ataýy «etnıkalyq ulttyń» ataýymen atalýy tıis? Jaqsy, endeshe, SQO-nan  orys aýdanyn, OQO-dan ózbek aýdanyn t.b. ashyp bereıik. Bul teńsizdik. Nege memleketti qurýshy ózimizdiń «Qazaq» aýdany joq? Mysaly, Reseıde  de «qazaq» aýyly nemese aýdany joq. Bizde bar. Ultaralyq teńsizdikti boldyrmaý úshin jedel arada aýdan atyn aýystyrý kerek», deıdi Ótepova.

Esterińizde bolsa, 2007 jyldyń 1 naýryzy kúni tarıhshy Gúlmıra Toıboldınanyń «Pochemý molchat ýchenye?» atty maqalasynda  Qazaqstan Táýelsizdik alǵan jyldan keıingi 1992 jyly  uıǵyr ǵalymdary Kabırov pen Alıevterdiń «Birlesý» gazetine «Jetisý uıǵyrlarynyń quqyǵy zańmen qorqalýy tıis» (prava  ýıgýrov Semırechá doljny byt zashısheny zakonom) atty maqala jazǵandyǵyn, biraq maqalanyń mátindik mazmuny taqyrypqa saı emestigin, onda eshqandaı da jetisýlyq uıǵyrlardyń quqyǵy aıaqqa taptalmaǵanyn, tek avtonomıa qurý armandary týraly aıtylǵandyǵyn jazǵan bolatyn (gazeta «Qazaqstan» № 8 (148) ot 1 marta 2007).

Sondaı-aq Almaty oblysy, Uıǵyr aýdany, Tasqarasý aýylynda joq memlekettiń týy jelbiregenin, aýdanda ulttyq memlekettik máseleniń qordalanyp qalǵany týraly «Jas Alash» gazetinde kólemdi maqala jaryq kórgen bolatyn (№ 40 sany 20 mamyr 2010 jyl.). Onda belgili saıasatker, «Ult taǵdyry» qoǵamdyq berlestiginiń tóraǵasy Dos Kóshim myrza; «Negizi uıǵyr máselesimen Shyǵys Túrkistandy aralastyrmaý kerek. Bul uıǵyr ultshyldarynyń qateligi.Óıtkeni, Qytaı men Reseıdiń ortasynda táýelsiz Shyǵys Túrkistan memleketin qurý úshin kúresken – qazaqtar. Menińshe, bul jerde negizgi másele Uıǵyr aýdanynyń atyn ózgertýde jatyr.Ulttyń ataýyn aýdandarǵa bermeý týraly másele de kóterilip júr. Men buǵan da qarsymyn.  Qazaqtyń aty qazaq jerine beriledi. Biraq, ýnıtarly memlekette basqa ulttyń atyn eldimekenge berýge múlde bolmaıdy»,-degen bolatyn.

Al 2007 jyldyń 9 naýryzynda «Jas Qazaq» gazetinde «Qýyrdaqtyń kókesi» - Uıǵyr aýdanynda» atty maqala jaryq kórgen bolatyn. Onda QR Bilim jáne ǵylym mınıstriniń 24 qyrkúıektegi № 693 buıryǵymen bekitilgen jalpy orta bilim berýdiń memlekettik jalpyǵa mindetti standarty negizinde júzege asyrylady. Osy standatqa sáıkes jalpy bilim beretin mektepterde Qazaqstan tarıhy, Dúnıejúzi tarıhy pánderi oqytalady. Al «Uıǵyr halqynyń tarıhy» degen pán engizilmegendigi týraly jazǵan. Iaǵnı, «Qazaqstan» gazetinde aıtylǵandaı Uıǵyr aýdany Avat aýylyndaǵy orta mektepte oqytylyp kelgen «Uıǵyr halqynyń tarıhy» páni zańsyz ekendigin dáleldeıdi.

Al 2007 jylǵy 29 jeltoqsandaǵy sanynda «Jas Qazaq» gazeti «Uıǵyrlar uly joba jasaǵan ba?» atty maqala jaryq kórgen bolatyn. Onda da aýdan ataýyn ózgertý týraly máseleler keńinen kóterilgen.

Já, kezeń-kezeńimen oryn alyp otyrǵan Uıǵyr, Panfılov, Eńbekshiqazaq aýdandaryndaǵy Shelek, Malybaı aýyldaryndaǵy ultaralyq qaqtyǵystar týraly «Qazaqstan zaman» gazetinde 24 qańtar 2008 jyly, № 9, 26 aqpan 2009 jyly № 11-12, 19 naýryz 2009 № 19, 9 sáýir №14 sandarynda jáne «Jas Qazaq» gazetiniń 2009 jyldyń 9 naýryzyndaǵy sanynda elimizdiń birtutastyǵyna syna qaǵatyn jergilikti ult ókilderiniń shovınısik pıǵyldaǵy áreketine toqtaý qoıyp, kóptegen óreskel zań buzýshylyqtarǵa negiz bolyp otyrǵan aýdan ataýyn ózgertý usynǵan maqalalar jaryq kórip kelgen bolatyn. Tipti, aýdan turǵyndarynyń  aýdan ataýyn ózgertýdi surap QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń atyna jazǵan haty jáne 500 adamnyń qoly qoıylǵan ótinishteri de joq emes edi.

Bul usynysty Qazaqstannyń zıaly qaýymy quptap, aqyn, jazýshy, ǵalym, saıasatkerler qaýymy bas kótergen bolatyn.

Endi, mine azamattyq belsendi Aıgúl Ótepova Almaty oblysyndaǵy aýdan ataýyn ózgertý máselesin qaıta kóterip otyr. Maqalada jer jánnaty Jetisýdaǵy eń shuraıly mekendi ıemdenip otyrǵan uıǵyr dıasporasynyń jekelegen qundylyqtaryna qol suǵýshylyq emes, aýdan ataýyn jedel arada ózgertý máselesi kóterilgendikten, ýnıtarly memleket - Qazaqstandaǵy etnıkalyq ulttardyń teńdigin eskerý jón bolar.

Sondyqtan joǵarydaǵy aıtylǵandardy saraptaı kele, memleketti qurýshy ultty tuqyrtyp, mysyn basý saıasaty jolynda KSRO-nyń Uıǵyr aýdanyn qurýy, bul kerek kezinde Reseıdiń de, Qytaıdyń da Qazaqstanǵa qarsy iske qosa alatyn «uzaq merzimdi mınasy» emes pe?! Sondaı-aq, bizdiń eldi meken etýshi dıasporalardyń seperatıstik oqshaýlaný saıasattaryna buǵaý salý úshin – eldi-mekenderdiń ataýlaryn etnıkalyq ulttardyń atymen ataýdan bas tartatyn ýaqyt jetken joq pa? Aıtpaqshy, bıyl Uıǵyr aýdanynyń 80 jyldyǵy toılanatynyn jáne osy ýaqyt aralyǵynda aýdandy birde bir qazaq nemese ózge ult ókilinen shyqqan azamattardyń basqarmaǵanyn eskersek, egemendiktiń shırek ǵasyrynda el terıtorıasynda bildeı bir aýdannyń ózge bir ulttyń atymen atalýy bizdiń eldiń ýnıtarlyǵyna jáne toleranttylyǵyna syn bolary anyq.

Nurgeldi Ábdiǵanıuly