Qazaqstannyń halyq ártisi
T. Temenovke

Qurmetti, Talǵat Dosymǵalıuly!

Sizdi qazaq kınosynda óz qoltańbasy bar rejıser, kórermenniń kózaıymy bolǵan birqatar dúnıelerdiń avtory, ónerde ózindik orny bar kórnekti tulǵa retinde qurmetteımiz. Oǵan qosa, kóp jyldan beri aǵaly-inili bolyp, pikiri men oı-múddesi ortaq jandar retinde aralasyp kelemiz.

«Feısbýkte» jarıalaǵan qazaq rýhanıatyndaǵy televıdenıe róli týraly jazbańyzben tanysyp shyqtym. Kúndelikti qarbalastan ýaqytynda qol tımeı, keshe ǵana oqýǵa múmkindik týdy. Sodan soń, sońǵy tórt jylda aqparat mınıstri retinde de, qazirgi qyzmetimde de osy máselemen tikeleı aınalysqandyqtan pikirińizge oı qosyp, keı tustarǵa túsinikteme berýdi ózime mindet sanadym.

Eń aldymen, osylaı ortaq iske alańdaýshylyq tanytyp, ózińiz baıqaǵan kemshilikter týrasynda oıyńyzdy aıtyp jatqanyńyzǵa alǵys aıtamyn.
Dese de, tól televıdenıemizdiń 60 jyldan astam tarıhynda onyń shyn túlep, damyǵan tusy egemendik alǵannan keıingi kezeń ekenine eshkimniń daýy joq. Muny moıyndaý kerek. Ózińizge málim, Keńes ýaqytynda tutas qazaq tilinde habar taratatyn telearna túgili, ana tilimizdegi qarapaıym baǵdarlamanyń ózi saýsaqpen sanarlyq edi. Aqparat alýdyń balama kózderi bolmaǵan soń jurtshylyq bar-joǵy eki – onyń bireýi Máskeýden taraıtyn telearnany kórýge májbúr bolatyn.

Ár qadamdy ańdap basatyn sol zamanda ult bolashaǵyna alańdaǵan zıalylar da az emes edi. Degenmen el aǵalary aqyldasa kele, jalǵyz telearnanyń jaýapkershiligin Sher-aǵańa senip tapsyrdy. Jalǵyz uly bar ata-ana balasyn qalaı aıalasa, búkil zıaly qaýym da jalǵyz telearnany solaı úkilep, mazmunynyń múltiksiz bolýyna atsalysty. Oǵan eldiń ár túkpirinen tek kásibı mamandar tańdap alyndy.
Al qazir, shúkir, memlekettik telearnalarmen birge jekemenshik arnalar da kóptep ashyldy.

Jýrnalıserdiń de sany artty. Osy qalyń aqparat nópiriniń ishinde keıde qatelik bolmaı turmaıtyny da belgili. Biraq, osyndaı kóptiń arasynan shyn júırikter mindetti túrde sýyrylyp shyǵady. Iaǵnı, sannan sapa týady. Bul – zańdylyq.

Ekinshi, ózińiz aıtqan reıtıń máselesine baılanysty qoǵamda ekiudaı pikir bar ekenin bilemin. Biraq, qazir kórermenniń qolynda púlt bar. Baǵdarlama, fılm nemese jańalyq tartymdy bolmasa, áp-sátte basqa arnaǵa aýystyra salady. Kıno ma, serıal ma, sport pa, múltfılm be – kórermen neni qalaıdy, sony kóredi. Barlyǵy kórermenniń talǵamy men qyzyǵýshylyǵyna baılanysty. Ázil-syqaq, mýzyka, taǵy da basqa habarlardyń da óz aýdıtorıasy bar.

Elimizde 2017 jyldan bastap sıfrlyq televıdenıege kóshý bastalǵanyn bilesiz. Ony 2022 jylǵa deıin bitirýdi josparlap otyrmyz. Sonyń nátıjesinde shalǵaı aýyldardaǵy aǵaıyn qazirgideı 2-3 emes, eń keminde 15 telearna kóretin bolady. Iaǵnı, naǵyz báseke sol kezde týyndaıdy.

Basqasha aıtqanda, qoǵam tynysyn dóp basyp, kópshilikke unaǵan baǵdarlamalar jalǵasa beredi, kóshke ilese almaǵany qalady.

Oǵan qosa, bul máseleniń ekinshi jaǵy bar. Jýrnalıs – qoǵamnyń aınasy. Onyń mindeti – ómirde bolyp jatqan oqıǵany kórermenge jetkizý. Árıne, keıde áserli etem dep ásirelep jiberetin sátter bolady. Biraq eshnárseni oıdan shyǵarmaıdy. Mysaly, Ózińiz toqtalǵan «Qalaýlym» nemese «Áıel baqytynda» aıtylǵan zorlyq-zombylyq pen nebir soraqy jaıttar qoǵamda bar. Kerisinshe, osyndaı baǵdarlamalardan soń biraz ata-ana balasynan «qaıda barasyń?», «kimmen júrsiń?» dep surap, tárbıesine jiti mán bere bastady. Osyny eskergenimiz jón.

Árıne, otandyq arnalar sapaly kontent usynýy kerek. Bul – daýsyz. Biraq kontent ártúrli bolýǵa tıis. Jurttyń barlyǵy Sizdiń tamashalaǵyńyz keletin dúnıeni kóre bermeıdi ǵoı. Bul talǵamnyń sharýasy. Sondyqtan, osy ártúrli kontentti ózimiz usynbasaq, aqparat keńistigin «ózgeler» toltyrady. Qazirgideı málimet tasqyny kezinde ol asa qıyn sharýa emes. Aıtalyq, «Tamasha» tartymdy bolmasa, kórermen reseılik «Kamedı klabty» kóredi. Odan kim utady? Kim utylady?

Úshinshi, barlyq telearnada kórkemdik keńester bar. Olar efırden beriletin materıaldy saralap, suryptap otyrady. Ásirese, memlekettik arnalardyń kórkemdik keńesiniń talaby aıryqsha qatal.

Árıne, jumys tártibiniń ereksheligine, ýaqyt tapshylyǵyna baılanysty beınematerıalda qatelikter bolyp turady. Keıde beınetýyndy sapasyna qatysty syn aıtylyp jatady. Biraq bul – jekelegen jaǵdaılar. Únemi qatelik ketedi degendi bildirmese kerek.

Ózińizge málim, kıno túsirý – jankeshti eńbek pen úlken qarjy qajet etetin uzaq proses. Táýelsizdik dáýirinde bul salaǵa kóp kóńil bólinip, mol qarajat quıyldy. Nátıjesinde edáýir dúnıeler jasaldy.
Mysaly retinde «Orbulaq shaıqasy», «Dýlatı», «Keıki Mergen», «Qustar áni», «Kelinjan», «Kórshiler», «Qazaq handyǵy. Altyn taq», «Qunanbaı», «Abaı», «Bekzat», «Qalamger», «Án aǵa», «Bóri», «Arman jolynda», «Abzal jan», sıaqty kóptegen fılmder men serıaldardy aıtýǵa bolady. Bul meniń dál qazir esime túskeni ǵana, negizi odan da basqa júzdegen medıatýyndy jasaldy.

Únemi este bolatyn taǵy bir nárse – bunyń bári shyǵarmashylyq dúnıeler. Sol úshin de bireýge unap, ekinshi adamǵa unamaýy zańdylyq. Biraq, bir anyǵy – osynyń barlyǵy da ÓZİMİZDİKİ. Otandyq týyndylar. Kezinde jylyna 1-2 fılm shyqqanyn jetistik sanasaq, qazir ondaǵan fılm men serıal shyǵyp jatqanyna tań qalmaımyz. Buǵan qýaný kerek dep sanaımyn.
Osy rette, mádenıet baǵytyndaǵy «Abaı» telearnasyn ashýdy bıylǵa josparlap otyrǵanymyzdy aıtqym keledi.

Jazbańyzda aıtylǵan «Súleımen Sultan» serıaly da tosynnan túsirilgen týyndy emes. Kóp jyldar boıy básekeniń qazanynda qaınap, kásibıliktiń kóriginde qyzǵan dúnıe. Sol úshin de tanymal. Buıyrsa, biz de ol deńgeıge jetemiz, tipti asyp túsemiz dep sendirgim keledi.

Tórtinshi, telearna basshylaryna kire almaý týraly aıtypsyz.
Táke, men mınıstr bolǵanda qabyldaýyma únemi esh kedergisiz, bir telefon qońyraýymen-aq kirip júrdińiz emes pe? Árdaıym erkin pikirlesip, máselelerdi ashyq talqylamap pa edik? Mınıstri osylaı bolǵanda, arna basshylary sizdi qalaı qabyldamaǵanyna jáne maǵan nege ony ýaqytynda eskertpegenińizge tańym bar.
Sondaı kezdesýdiń birinde men Sizge «El Arnadan» «Temenov aptalyǵyn» jasap, Ózińiz túsirgen kınolardy kórseteıik dep usynys jasaǵanda fılmderińizdiń avtorlyq quqyǵy rettelmegenin aıttyńyz. Sol kúıi osy sharýanyń oraıy kelmedi.

Al, jazbada kórsetilgen «Sýdaǵy iz» telehıkaıasyna, onyń sapasy men serıaldar sanyna qatysty telearnamen arańyzda týyndaǵan daý ózińizge aıan.
Bul serıaldy «Qazaqstan» arnasy 4 ret kórsetken. Sońǵy ret efırden byltyr qazan aıynda 65 jasqa tolýyńyzǵa oraı berilipti. Bul jerde másele sizdiń kásibıligińizde emes, serıaldyń reıtıńine baılanysty bolyp otyr. Jasyratyny joq, reıtıń telearna mamandaryn alańdatqany ras. Onyń ústine, kórermendi jalyqtyrmas úshin telearna bir serıaldy qaıta-qaıta kórsetpeıdi.

Siz aıtqan «Qasym» telehıkaıasyna qatysty másele de osyǵan uqsas – ol bir ǵana Ulttyq arnada sońǵy 6 jylda 8 ret kórsetilipti. Sondyqtan, telearnalarda Jeńis kúnine arnap «Mánshúk týraly dastan», «Mergender», «Anaǵa aparar jol», «Baýyrjan Momyshuly», «Dala qyrandary» sıaqty fılmder men serıaldar berildi.

Besinshi, jazbańyzda «Sherhan Murtazadan keıin «Qazaq televıdenıesy» bir basshyǵa jarymaı-aq qoıdy» degenińizdi emosıamen aıtylǵan oı dep qabyldadym. Shyn máninde, Sherhan aǵanyń aldynda, ol kisimen úzeńgiles bolǵan jáne izin basqan qanshama bilikti basshylar jumys istedi. Baıqaýsyzda umyt qaldyryp, renjitip almaıyn degen oımen eshkimniń atyn atamaýdy jón kórdim. Áıtpese, tól arnamyz kásibı basshylyqtyń arqasynda ǵana búgingi kúıge jetkeni anyq.
Taǵy bir máseleni basa aıtqym keledi. Hatyńyzda «Jáne bir aıta ketetin másele osy telearnadaǵy mamandar máselesin qarasańyzdar eken. Óıtkeni ondaǵy operatorlardyń kópshiligi ózderi úıde úırengender «samopal» operatorlar, rejıserlardyń da jetisip turǵany shamaly» dep baǵa beripsiz.
Árıne, bul úlken janashyrlyqpen aıtylǵan pikir. Alaıda, qazir arnalardaǵy rejıser, operator, tehnıkalyq qyzmetkerlerdiń deni kezinde Ózińiz biraz jyl basqarǵan T. Júrgenov atyndaǵy Óner akademıasy men búginde Ózińiz bilim berip júrgen Elordadaǵy «Shabyt» ýnıversıtetiniń talantty túlekteri, ıaǵnı Siz tárbıelegen shákirtter. Barlyǵy «ustazymyz Talǵat Temenov» dep, Sizden bilim alǵanyn maqtan tutady.

Olar kásibı bolmasa, kúndiz-túni jańalyq berilip, efır qazirgideı múltiksiz júrip turmas edi. Sondyqtan olardyń sheberligine min taǵyp, bárine birdeı kúıe jaqqan ábestik bolady.

Altynshy, ulttyq kod týraly alańdaýyńyz óte oryndy. Ulttyq kod óz aldyna jeke-dara ómir súrmeıtini de belgili. Ol tilimizde, ónerimizde, saltymyz ben dástúrimizde. Sonymen birge, Ózińiz sekildi ulttyq masshtabtaǵy dúnıeler jasap júrgen Tulǵalardyń boıynda.

Sondyqtan, sol ulttyq kodymyzdy saqtap, keıingi urpaqqa tabystaý maqsatynda elimizdegi biregeı oqý oryndarynda ustazdyq etip, shákirt tárbıelep júrgenińizdi óte joǵary baǵalaımyn.
Sondaı-aq, jigerli ári talapty jastardy izdeseńiz, Sizdi «Qazmedıa» ortalyǵyna shaqyramyn. Ol jerden kózinde oty bar, bilimdi, shynaıy otansúıgish talaı qyz-jigitterdi kóresiz. Mine, tap solar tól televıdenıemizdiń erteńi emes dep kim aıta alady?
Ómirde qyzmet te, laýazym da, barlyǵy ýaqytsha. Biraq, óshpeıtin bir nárse – mádenı mura, rýhanı qundylyq. Sonyń biri – teatr men kıno. Osy turǵydan alǵanda Siz tutas qazaqtyń shoqtyǵy bıik rejıserleriniń biri bolyp qala beresiz.

Aıtpaqshy, keshe ǵana «Feısbýk» paraqshańyzda shyqqan qazaq ánderi týraly jazbańyzdy kórdim. Ol jerdegi emosıańyzdyń nópiri myna jazbadaǵy emosıany on oraıtyndaı eken )))
Fólklortanýshylar mynadaı bir qyzyq derek keltiredi. Án – halyq jaǵdaıynyń aınasy. Ánge qarap, zamanyn tanýǵa bolady. Mysaly, Aqtaban shubyryndy kezinde halyq «Elim-aılap» jylasa, kámpeske, ashtyq, soǵys sıaqty zobalańnyń bárinen ótip, endi eńse tiktegen tusta úmit pen syrǵa, mahabbat pen sezimge toly lırıkalyq ánderdi týǵyzdy. Jerimizge qaýip tóngen sátte «Meniń Qazaqstanym» dep, tutas ulttyń nıeti bir ánge – bir únge toǵysty.
Sol sıaqty, qazir de maǵynasy men áýezi erekshe ánder jetkilikti. Ásirese, jastar arasynda úninen jańa lep seziletin áýezder kóp. Keıde dóreki sózder paıdalanatyn shyǵar. Biraq, jastarǵa bulqyný tán ǵoı. Oǵan aǵalyq bildirip, aqylymyzdy aıtyp, túsinistik tanytaıyq.

Cóz sońynda, Táke, osyndaı kúrdeli kezeńde ult taǵdyryna alańdaýshylyq tanytyp, óte ózekti másele kótergenińiz úshin Sizge taǵy da rızashylyǵymdy aıtamyn. Pikir almasyp, talqylap, kelisimmen ǵana ıgi nátıjege jetýge bolary anyq.
El ıgiligi jolyndaǵy eńbegińiz jemisti bolsyn!

Qurmetpen, Dáýren Abaev

P.S. Jazbańyzda erekshe ekpin túsirip, jıyrma retten asa qaıtalanǵan «ıdeologıa» túsinigi taza kúıde qazir tek Soltústik Koreıada saqtalǵan. Basqa elderdiń ózine tán ıdeologıasy bar. Bizdiń halyq ta túrli ıdeologıanyń kýási boldy. Bireýin ustandy (komýnızm), ekinshi bireýine qarsy kúresti (fashızm). Alaıda, tarıhtan alǵan taǵylym – bizdiń jalǵyz-aq ulttyq ıdeologıamyz bar. Ol – Otandy súıý, Táýelsizdikti saqtaý, qoǵamdy sapalyq turǵydan damytý úshin tynymsyz eńbek etý! Sonda ǵana memleket órkendeıdi. Árıne, synsyz, minsiz qoǵam bolmaıdy. Alaıda syn da, min de shyn bolýǵa tıis. Jazbańyzdy oqyǵanda osy qaǵıdany basa aıtar dep kútken edim. Ókinishke qaraı, ony kóre almadym.

Dáýren Abaev,

QR Prezıdent ákimshiligi basshysynyń birinshi orynbasary