Arıshıma Takeo
(1878-1923)
japon jazýshysy
1
Bala kezimde sýret salǵandy jaqsy kórýshi edim. Men oqıtyn mektep Iokohamanyń Iamanote degen jerindegi batystyqtar shoǵyrlanǵan qalashyqta, muǵalimder de kileń batystan kelgender. Mektepke qatynar jolda qonaqúıler men batys fırmalary qaz-qatar ornalasqan, men sol teńiz jaǵasyndaǵy jolmen júretinmin. Teńiz jaǵasynda turyp qarasań, kókpeńbek teńiz betinde áskerı keme, saýda kemeleri tolyp ketetin, kıserýden (temeki tartýǵa arnalǵan tútikshe) tútinniń shyqqany, dińgekterde ilinip turǵan týlar, kózdiń jaýyn alardaı kórkem kórinis. Men jıi-jıi jaǵada turyp, sol kóriniske kóz jiberetinmin. Al úıge qaıqtan soń sanamda qalǵanyn sýretteýge tyrysatynmyn. Biraq sol tunyq teńizdiń kókshil túsi men aq jelkendi keme sý shetine taqalǵan kezdegi qyzǵylt reńk meniń boıaýlarymmen sheber sýrettelmeýshi edi. Bar ónerimdi salsam da tabıǵı kórinistegi boıaýdy esh beıneleı almadym.
Birde meniń esime mekteptegi dosymnyń eýropalyq boıaýlary tústi. Ol dosymnyń ózi de eýropalyq edi, oǵan qosa menen eki jas úlkendigi bar, irileý bala. Djım esimdi sol balanyń boıaýlary shet eldik taýardyń sapalysy bolatyn, jeńil aǵash qoraptyń ishinde on eki túrli boıaý kishkentaı týsh tárizdi tórt buryshty pishinde, qos qatar etip salynǵan. Qaısysynyń da túsi ádemi, ásirese kók pen qyzǵylty tipten tamasha. Djım menen úlken bolsa da sýretti nashar salatyn. Biraq álgi boıaýdy jaqqanda nashar degen sýrettiń ózi qulpyryp ketetin. Men soǵan ylǵı qyzyǵýshy edim. «Mende sondaı boıaý bolsa ǵoı shirkin, teńiz kórinisin sol teńizdiń ózindeı etip salyp berer edim» dep oılap, ózimniń nashar boıaýlaryma yzalana qarap qoıatynmyn. Sol sátten bastap Djımniń boıaýlaryna qatty qyzyǵatyn boldym, tipten shydamym ketti. Biraq men nege ekeni jasyqtyǵymnan ne ákeme, ne shesheme «satyp áper» degen tilegimdi jetkize almaǵan kúıi, kúnderim qıaldaýmen ótti.
Qashan ekeni esimde joq, shamasy kúz bolar. Óıtkeni, júzim pisken shaq bolatyn. Kún raıy qysqa taıaý kúzdiń kúnindeı, tuńǵıyq aspan ashyq. Biz muǵalimmen birge bentoý (qorapqa salynǵan taǵam jıyntyǵy) jep otyrmyz, alaıda kóńildi tamaqtaný sátinde de meniń janym jaı tappady. Kóńilim ashyq kúndeı emes, kúńgirt edi. Óz oıymmen ózim áýremin. Bireý kóz toqtatyp qarasa óńim de kókpeńbek-aý, sirá. Djımniń boıaýlaryna qol jetkizgim kelip, degbirsizdenip baramyn. Ózegim órtenýde. Djım meniń kóńilimdegini bilip qoıady-aý degen oımen betine urlana qarasam ol túk sezbegendeı máz-meıram, qasyndaǵy oqýshymen jaıbaraqat áńgimelesip otyr. Biraq ol meni mazaq etip kúletin sıaqty, «qazir kór de tur, anaý japon meniń boıaýlarymdy alady» dep turǵandaı. Men birtúrli bop kettim. Alaıda Djım menen seziktengendeı bop kóringen saıyn boıaýlarǵa degen qyzyǵýshylyǵym artyp barady.
2
Meniń túrim súıkimdi bolǵanmen tánim de, jan-dúnıem de álsiz bala boldym. Onyń ústine qorqaqpyn, oılaǵanymdy aıta almaıtyn minezim bar. Sondyqtan jurtqa onsha unaı qoımaıtynmyn, dosym da joq. Túski astan soń, basqa balalar asyr salyp, stadıonda aınala júgirip, oınaı bastady, men bolsam kóńilim odan beter qulazyp, jalǵyz ózim synypqa kirdim. Syrt jaryq bolǵanmen synyp bólmesi kúńgirt, meniń kóńilimniń túkpiri tárizdi. Óz ornymda otyrmyn, kózim Djımniń partasy jaqta. Beti bákimen aıqush-uıqysh syzylǵan, kir qol qap-qara etip tastaǵan anaý qaqpaqty ashsa ishinde kitap, qoıyn dápter, lıtografıamen birge mámpásı sıaqty boıaýlardyń qońyrqaı tústi qorapshasy bar. Sol qorapshada tıtteı týshtyń tańbasy tárizdi kók, qyzǵylt boıaýlar...
Qyzaryp kettim-aý shamasy, kózimdi birden taıdyryp ákettim. Biraq Djımniń partasy jaqqa kóz tastamaý múmkin emes. Júregim dúr-dúrs soǵyp, mazam ketti. Tyrp etpeı otyrsam da, túsimde saıtan qýǵandaı jantalas kúı keshtim. Synyp bólmege kirýdi bildiretin qońyraý soǵyldy. Men ornymnan atyp turdym. Oqýshylardyń aıǵaılasyp, kúlisip, tazalyq bólmesine qol jýýǵa bara jatqany terezeden kórinedi. Kenet basymnyń ishi sup-sýyq bop ketkendeı, teńsele basyp, Djımniń partasyna taıadym da uıqyly oıaý keıipte qaqpaqty ashtym. Oılaǵanymdaı-aq, qoıyn dáptermen, qaryndash qorapshasymen aralasyp, men kórgen boıaýlardyń qorapshasy jınaýly tur. Tóńirekke kóz júgirtip, eshkim qarap turǵan joq pa dep oıladym da, jyldamdata qoraptyń aýzyn ashyp, kók, qyzǵylt tústi boıaýlardy qaltama súńgitip jiberdim. Sodan soń jyldam basyp, ádette sapqa turyp, muǵalimdi kútetin orynǵa júgirip jettim.
Biz jas muǵalımanyń sońynan synypqa kirip, jeke-jeke otyrdyq. Djımniń júzin kórgim kelgenmen, ol jaqqa qaraı almadym. Biraq meniń ne istegenimdi eshkim baıqamaǵan syńaıly, birese ózegim órtengendeı, birese kóńilim jaılanǵandaı sezimde boldym. Meniń súıikti jas muǵalımamnyń aıtqandary qulaǵymnan kirgenmen mánin esh uqpadym. Muǵalim maǵan tańdana qaraıtyn sıaqty.
Men biraq muǵalimniń janaryna qaraı almadym. Osylaısha bir saǵat ótti. Bári sybyrlasyp otyr-aý degen oımen ótti bir saǵat. Synyp bólmeden shyǵýdy bildiretin qońyraý soǵylǵanda kóńilim ornyna túsip, «ýf» dep demimdi aldym. Alaıda muǵalim ketip qalǵan soń, synyptaǵy eń iri ári úzdik oqýshy «munda kel» dep, bilegimnen ustaı aldy. Meniń júregim úı tapsyrmasyna jalqaýlyq tanytqan sátte muǵalim atymdy ataǵandaı, óz-ózimnen dirildep kettim. Biraq shamam kelgenshe túk bilmegendeı túr kórsetýim kerek, ádeıi jaıbaraqat keıipte, selqos qana stadıonnyń buryshyna erip bardym.
- Sende Djımniń boıaýy bar ǵoı. Qane, shyǵar!
Álgi oqýshy meniń aldyma jalpaq alaqanyn tosty. Men sabyrly túrde «Ondaı zat mende joq» dep, ótirikti soǵa saldym. Sol sátte úsh-tórt dosymen qasyma taıaǵan Djım «Men túski úziliske deıin boıaýlarymdy muqıat teksergenmin. Buryn joǵalǵan emes. Túski úzilisten soń ekeýi ǵaıyp boldy. Úzilis kezinde synyp bólmesinde sen ǵana bolmadyń ba?» dep, zirkildedi.
«Bári bitti» dep oılaǵanym sol edi, basym meń-zeń bop, eki betim dý ete qaldy. Sol sátte, sol jerde turǵan bireý meniń qaltama dereý qolyn suqpaq boldy. Qaltamnan bıdamamen (oıynshyq shar) birge eki ılektengen boıaý shyqty. «Qaraı gór ózin» degendeı, balalar maǵan jek kóre qarady.
Denem dirildep, kózim qaraýytyp ketkendeı. Kún ashyq, bári demalys sátinde oıyn qyzyǵyna berilgenmen, meniń ǵana eńsem túsken. «Anandaı iske nege bardym eken? Túzetilmes qatelik jasadym. Bári bitti». Osylaı oılaýym muń eken, onsyz da áljýaz basym, eńsem ezilip ketti, óksip-óksip jylap jiberdim. «Kóz jasyńmen qorqytpaqsyń ǵoı?» dedi, jaqsy oqıtyn iri bala, keketkendeı, jek kórgendeı sespen. Tapjylmaı turǵan meni bári jabylyp ekinshi qabatqa súırep aparmaq boldy. Men qarsylassam da kúshim jetpedi, olar baspaldaqpen kóterip áketti. Onda meniń súıikti jetekshi muǵalimimniń bólmesi bar edi.
Bólmeniń esigin Djım tarsyldatty. Esikti tarsyldatý «kirýge bola ma?» dep esikti qaǵý degen sóz ǵoı. İshten bıazy ǵana «kirińiz» degen muǵalim úni estildi. Men sol bólmege kirgen sátte keshken sumdyq kúı ómirimde bolǵan emes.
Birdeńe jazyp otyrǵan muǵalim shý-shý etip kirip kelgen bizdi kórgende tańdanyp qaldy. Biraq erkektikindeı jelkesinen qıǵan shashyn oń qolymen sıpap, ádettegideı jyly júzin bizge burylyp, sál basyn ıip, «qandaı jumyspen keldińiz» degendeı túr kórsetti. Sol sátte jaqsy oqıtyn iri bala aldyǵa shyǵyp, men Djımniń boıaýlaryn alǵanymdy bıpazdap turyp aıtyp berdi. Muǵalimniń óńi sál buzylyp, salmaqty túrde bárine bir-bir qarap, jylamsyraǵan meniń túrimdi sholyp shyqty da, «Ras pa?» dedi maǵan. Ras bolǵanmen «jaman bala» ekenimdi qalaı bolǵanda da eń jaqsy kóretin muǵalimniń bilýi sumdyq edi. Sondyqtan jaýap qatýdyń ornyna jylap jiberdim.
Muǵalim maǵan biraz qarap turdy da, oqýshylarǵa burylyp, baıaý ǵana «Bara berińder» dep, qaıtaryp jiberdi. Oqýshylar onsha rıza bolmaǵan keıipte shý-shý etip tómenge túsip ketti.
Muǵalim birazǵa deıin ún qatpaı, maǵan nazar salmastan, óziniń tyrnaǵyna qarap otyrdy. Sodan soń ornynan baıaý kóterilip, meni ıyǵymnan qushaqtap:
— Boıaýyn qaıtaryp pa ediń? — dedi, názik daýyspen. Men qaıtarǵanymdy muǵalimge bildirgim kelip, únsiz bas ızedim.
- Sen ózińniń bul qylyǵyńdy durys emes dep oılaısyń ba?
Muǵalim báseń únmen taǵy bir ret suraǵan sátte men shydaı almadym. Ernimdi qansha tistesem de eńiregen daýsym eriksiz shyǵyp, solqyldap jylap otyrmyn. Endi muǵalimniń qushaǵynda ólgim kelgendeı kúı keshtim.
— Boldy jylama. Uqsań boldy, jylaýdy qoıaıyq, jaraı ma? Kelesi saǵatta synyp bólmesine barmaı-aq qoı. Demalyp otyra tur. Men synyp bólmesinen kelgenshe osynda bol, al jaqsy» dep, meni dıvanǵa otyrǵyzdy. Sol sátte sabaq qońyraýy soǵyldy. Ol ústel ústindegi qaǵazdaryn jınady da ekinshi qabattyń terezesine deıin shyrmala ósken batystyq júzimnen bir sabaǵyn úzip alyp, óksip otyrǵan meniń tizeme qoıyp, aqyryn ǵana bólmeden shyǵyp ketti.
3
Bir saǵat boıy ýlap-shýlaǵan oqýshylar túgel synypqa kirdi, aınala tym-tyrys. Meniń kóńilim qulazyp, óte muńly kúıge tústim. Súıikti ustazyma qıyndyq ákelgenimdi oılaǵanda shynymen de jamandyq jasaǵanymdy túsindim. Júzimdi múldem jegim kelmedi, úzdiksiz jylap otyrmyn.
Kenet ıyǵymdy bireý aqyryn túrtkendeı boldy, kózimdi ashtym. Muǵalimniń bólmesinde biraz ýaqyt jylaǵan kúıi uıyqtap ketippin. Aryqtaý kelgen, uzyn boıly muǵalim kúlimsiregen júzben maǵan qarap tur.
Uıyqtap turǵan soń tyńaıyp qalyppyn, álgi oqıǵa umyt bolǵan. Tizemniń ústinen syrǵyp túsip bara jatqan júzim sabaǵyn uıań ǵana jymıyp alǵan sátte kóńilsiz oqıǵa esime tústi, jymıys ta ǵaıyp boldy.
— Sonshalyqty qapalanba. Bári ketip qaldy, sen de qaıt. Erteń qandaı jaǵdaı bolsa da, mektepke kelýiń kerek. Seni kórmesem, men de kóńilsiz bolamyn. Iá, solaı.
Osyny aıtyp muǵalim meniń sómkeme bir sabaq júzim salyp berdi. Men ádettegideı jaǵalaýdaǵy jolmen teńizdi tamashalap, kemege qaraǵan kúıi úıge qaıttym. Júzimdi súısine jedim.
Biraq kelesi kúni mektepke barýǵa zaýqym soqpady. İshim aýyrsa eken, basym aýyrar ma edi dep oıladym, biraq sol kúni tisim de qaqsaǵan joq. Amalsyz selqos qana úıden shyqtym, ári-sári kúıde ketip baramyn. Qaıtkende mekteptiń qaqpasynan kirmeýdi oılap baramyn. Biraq muǵalimniń qoshtasarda aıtqan sózi esime túskende ustazymnyń júzin kórgim kelip ketti. Eger men barmasam muǵalimniń kóńili qulazıdy ǵoı. Ustazym taǵy bir ret meıirimdi kózimen maǵan qarasynshy. Osyndaı jalǵyz tilekpen mektep qaqpasynan ishke endim.
Dáp bir uzaq kútip turǵandaı-aq Djım júgirip kelip qolymdy qysty. Keshegi oqıǵany umytyp ketkendeı, jumsaq qana qolymnan tartyp, júregi dúrsildep turǵan meni muǵalimniń bólmesine apardy. Bunysy nesi? Mektepke barǵanda bári anadaıdan «qarańdar, ótirikshi, ury japon kele jatyr» dep, keleke eter dep, oılaǵan edim, bulaı bolaryn kútpeppin.
Ekeýmizdiń aıaq dybysymyzdy estidi me eken, muǵalim Djım tarsyldatpaı jatyp esikti ashty. Ekeýmiz ishke endik.
— Djım, sen jaqsy balasyń, meniń aıtqanymdy uqtyń ǵoı. Djım «sen keshirim suramasań da bolady» deıdi. Ekeýiń qazirden jaqsy dos bolsańdar, durysy sol. Qane, bir birińniń qoldaryńdy qysyńdar», — dep, muǵalim kúlimsirep, ekeýmizdi jaqyndastyrdy. Men ózimshildeý keıipte uıalyp turǵan edim. Djım shapshań qımyldap, meniń qolymdy alyp, qatty qysty. Rızashylyǵymdy qalaı bildirýdi bilmeı, uıań ǵana jymıyp qoıdym. Djım qýanǵandaı yrjıdy. Muǵalim maǵan kúlimsirep:
— Keshegi júzim tátti me? — dep surady.
Men qyzaraqtap, «Iá» deýden basqa amalym bolmady.
- Onda taǵy alaıyq.
Muǵalim appaq mataly kımonoǵa oralǵan denesin terezeden syrtqa sozyp, júzimniń bir sabaǵyn úzip alyp, appaq sol qolynyń ústine aq tozańdy, kúlgin tústi júzim sabaǵyn qoıdy da, kúmis tústi jińishke qaıshymen qaq ortasynan ekige bólip, Djım ekeýmizge usyndy. Appaq alaqanda kúlgin tústi júzimniń túıiri shoǵyrlanyp jatty, bul ádemi kórinis áli kúnge esimde.
Men sodan bastap burynǵydan sál de bolsa jaqsyraq balaǵa aınalyp, uıalshaq minezden sál de bolsa aryldym.
Iá, degenmen, sol súıikti ustazym qaıda ketti eken? Endigári kezdespeıtinimdi bilsem de, qazir sol muǵalim qasymda bolsa ǵoı dep qıaldaımyn. Kúz túskende butaqty júzim aq tozańdy kúlgin túske boıalǵanmen, kezinde sony úzip alǵan mármárdaı appaq qoldy esh jerden tappadym.
1920 jyldyń tamyz aıy
Japon tilinen aýdarǵan Sharafat Jylqybaeva
Pikir qaldyrý