1961 jyly Berlınde bir túnde ómir ózgerdi. 1961 jyly 13 tamyzda Berlın qabyrǵasy soǵyldy. Bir túnde berlındikter ǵana emes, búkil nemis halqy eki bólindi. Myńdaǵan, mıllıondaǵan otbasy eki jaqta qaldy. Berlın qabyrǵasy nemis otbasylaryn 28 jyl bólip turdy.
(Batys Berlın turǵyndary balalaryn qalanyń shyǵys jaǵynda turatyn ata-ájesine kórsetýde, 9 mamyr, 1961 jyl. )
Bir túnde kósheler, metro jelileri, avtobýstar, tramvaılar, kanaldar men ózender bólindi. Otbasy músheleri, dostar, ǵashyqtar, synyptastar, jumystaǵy áriptester jáne basqalar tań atqanda eki jaqta qalǵanyn bildi. Keıbir jaǵdaılarda shekaranyń arǵy jaǵyndaǵy ata-ájelerine qonaqqa barǵan balalar kenetten ata-anasynan aıyrylyp qalǵan.
Berlın qabyrǵasy komýnıstik Keńes odaǵy men demokratıalyq batys elderiniń arasyndaǵy qyrǵı-qabaq soǵys pen temir shekaranyń sımvoly boldy.
1989 jyly 9 qarashada Berlın qabyrǵasy qulaǵan kezde ony búkil álem atap ótti.
(Batys berlındikter 1989 jyly 11 qarashada Berlın qabyrǵasynyń aldyna jınaldy. Shyǵys Germanıa shekarashylary Potsdamer alańynyń janyndaǵy qabyrǵany bólip jatqanda arǵy jaǵynan batys nemisterin kórdi.)
Adamzat tarıhy úshin sabaq bolatyn Berlın qabyrǵasynyń tarıhy qalaı boldy?
Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń sońynda odaqtas derjavalar Germanıany jeńgen soń, olar nemis elin tórt aımaqqa bóldi. Potsdam konferensıasynda kelisilgendeı, Germanıany AQSH, Ulybrıtanıa, Fransıa jáne Keńes Odaǵy bólip alyp basqardy.
Germanıanyń astanasy Berlınde de solaı boldy.
Alaıda, Keńes Odaǵy men basqa úsh odaqtas derjava (AQSH, Ulybrıtanıa, Fransıa) arasyndaǵy qarym-qatynas tez arada ýshyǵyp ketti.
Aradaǵy qatynas shıelenisken soń 1949 jyly resmı Batys Germanıa jáne Shyǵys Germanıa qurylady da, nemisterdi resmı ekige bólý prosesi bastalady.
Degenmen, soǵystan keıingi qysqa merzim ishinde Batys Germanıa men Shyǵys Germanıanyń ómir súrý jaǵdaılary múlde basqasha boldy.
Batys Germanıa AQSH, Ulybrıtanıa, Fransıanyń kómegimen jáne qoldaýymen kapıtalısik qoǵam qurdy. Batys Germanıada ekonomıkanyń tez óskeni sonsha, ol "ekonomıkalyq ǵajaıyp" degen atqa ıe boldy. Batys Germanıada turatyn adamdar jaqsy ómir súre aldy, gadjetter men turmystyq tehnıka satyp aldy jáne qalaǵansha saıahattady.
Shyǵys Germanıada múlde kerisinshe boldy. Keńes Odaǵy Shyǵys nemisterdi soǵystan túsken olja retinde qarastyrdy. Olar Shyǵys Germanıadan zaýyt jabdyqtary men basqa da qundy zattardy urlap, Keńes Odaǵyna jóneltti.
Shyǵys Germanıa Keńes Odaǵynyń tikeleı yqpalynda boldy, komýnıstik qoǵam ornady. Shyǵys Germanıanyń ekonomıkasy artta qalyp, halyqtyń jeke bas bostandyǵy qatty shekteldi.
1950 jyldardyń aıaǵynda Shyǵys Berlınde turatyn kóptegen adamdar repressıalyq ómir jaǵdaıyna shydamaı, Batys Berlınge qashyp óte bastady. Sol kezderde júz myńdaǵan adam shekaradan qashyp ótti.
Batys Germanıaǵa tabysty qashyp ótken bosqyndar aldymen qoımalarǵa ornalastyryldy, sodan keıin Batys Germanıaǵa qabyldanyp otyrdy. Qashyp ketkenderdiń kóbi jas, bilikti mamandar. 1960 jyldardyń basynda Shyǵys Germanıa jumys kúshin de, halqyn da tez joǵaltty.
1949 jáne 1961 jyldar aralyǵynda Shyǵys Germanıadan 2,7 mıllıonǵa jýyq adam qashyp ótken. Bul búkil Shyǵys Germanıa halqynyń shamamen 20% qurady. Olardyń deni kásibı mamandar, ınjenerler, tehnıkter, dárigerler, muǵalimder, zańgerler jáne bilikti jumysshylar boldy. Úkimet bul jappaı kóshýdi toqtatýǵa tyrysty. Shyǵys nemister Batys Berlınge kete bergen soń, Keńes Odaǵynyń qoldaýymen Batys Berlındi basyp alýǵa birneshe áreket jasaldy.
Osy máselege baılanysty Keńes Odaǵy tipti AQSH-qa ıadrolyq qarýdy qoldanatynyn aıtyp ses kórsetti. Amerıka Qurama Shtattary men basqa da Batys elderi Batys Berlındi qorǵaýdy mindet dep sheshti. Berlınde Keńes odaǵy men Batys elderdiń tankteri úsh kún boıy betpe-bet turdy. Úshinshi dúnıejúzilik soǵys qaýpi týdy.
Nemister batysqa qasha bergen soń, óz azamattaryn saqtap qalýǵa tyrysqan Shyǵys Germanıa birdeńe isteý kerek ekenin bildi. 1961 jyldyń kelesi eki aıynda 20 000-ǵa jýyq adam Batysqa qashty.
Shyǵys pen Batys Berlınniń shekarasyn qataıtý úshin birdeńe bolýy múmkin degen qaýeset nemister arasynda tarady. Berlın qabyrǵasynyń jyldamdyǵyn da, absolúttiligin de eshkim kútken joq. 1961 jyly 12 tamyzdan 13 tamyzǵa qaraǵan túni tún ortasynda Shyǵys Berlınde soldattar men qurylysshylar mingen júk kólikteri gúrildep qalada kóbeıe tústi.
Berlındikter uıyqtap jatqanda, olar Batys Berlınge kiretin kóshelerdi buza bastady. Olar Shyǵys pen Batys Berlınniń shekarasyna beton tirekterdi ornatý úshin shuńqyrlar qazyp, tikenek symdardy bekitti. Shyǵys pen Batys Berlın arasyndaǵy telefon symdary da úzilip, temirjol jelileri jabyldy.
Berlındikter tańerteń oıanǵanda shoshyp ketti. Bir kezderi ashyq shekara endi múlde jabyq. Endi shyǵys berlındikter opera, spektákl, fýtbol oıyndary nemese kez kelgen basqa is-sharalar úshin shekaradan óte almaıdy.
60 000-ǵa jýyq jolaýshy budan bylaı Batys Berlınge jaqsy jalaqy alatyn jumysqa bara almaıdy. Endi jaqyndarymen kezdesý úshin otbasylar, dostar men ǵashyqtar shekaradan óte almaıdy. 12 tamyzǵa qaraǵan túni shekaranyń qaı jaǵynda qonýǵa barsa, olar ondaǵan jyldar boıy sol jaqta qalyp qoıdy.
Berlın qabyrǵasynyń jalpy uzyndyǵy 155 shaqyrym boldy. Qabyrǵanyń 28 jyldyq tarıhynda tórt negizgi ózgeris boldy. Ol beton tirekteri bar tikendi sym qorshaýdan bastaldy.
Birneshe kúnnen keıin ıaǵnı 15 tamyzda berik, sym qorshaýlar turaqty qurylymǵa aýystyryldy: beton bloktardan jasalǵan jáne tikendi symmen jabyldy.
Qabyrǵa 1965 jyly úshinshi ret beriktele tústi. Ol bolat arqalyqtarmen bekitilgen beton qabyrǵadan turdy. 1975 jyldan 1980 jylǵa deıin salynǵan Berlın qabyrǵasynyń tórtinshi nusqasy eń kúrdeli boldy. Adam ǵana emes, ushqan qus, júgirgen ań ótýge de tyıym salyndy.
Shekarada ıtterin ertken soldattar júrdi. Shyǵys nemister sonymen qatar kólikke qarsy transheıalardy, elektr qorshaýlaryn, úlken jaryq júıelerin, 302 baqylaý munarasyn, 20 býnkerdi, tipti mınalanǵan alańdardy ornatty.
Shyǵys Germanıa úkimetiniń propagandasy jyldar boıy "Shyǵys Germanıa halqy qabyrǵany qýana qarsy aldy" dep aıtatyn edi.
Berlın qabyrǵasy salynǵan soń da Shyǵys Germanıadan Batys Germanıaǵa qashatyndar toqtamady. Arqanmen asyp, avtobýspen, kóliktermen soǵyp nemese jerden týnel qazyp ótkender boldy, bıikten qulap ólgender de, Shyǵys Germanıa soldattary jaǵynan atylyp ólgender de óte kóp boldy.
Shyǵys Germanıa 1960 jyly qashyp ketýge tyrysqan kez kelgen adamdy atyp tastaý týraly buıryq shyǵardy. Birinshi jyldyń ishinde jıyrma toǵyz adam atylǵan. Berlın qabyrǵasy kúsheıip, ulǵaıǵan saıyn qashý áreketteri muqıat josparlandy.
Keıbir adamdar Shyǵys Berlındegi ǵımarattardyń jertólelerinen, Berlın qabyrǵasynyń astynan jáne Batys Berlınge týnel qazdy. Taǵy bir top aýa sharyn jasap, qabyrǵanyń ústinen ushyp ótti.
Ókinishke oraı, barlyq qashý áreketteri sátti bolmady. Shyǵys nemis gvardıasynyń baqylaýyndaǵy qabyrǵaǵa jaqyndaǵan kez kelgen adamdy eskertýsiz atýǵa ruqsat etilgendikten, kez kelgen qashý josparlarynda árqashan ólý qaýpi boldy. Berlın qabyrǵasynda shamamen 239 deıin adam qaza tapty dep esepteledi.
Sátsiz qashý operasıalarynyń eń qorqynyshty jaǵdaılarynyń biri 1962 jyly 17 tamyzda boldy. Sol kúni tústen keıin 18 jastaǵy eki jigit qabyrǵaǵa qaraı júgirdi. Oǵan birinshi jetken jigit sátti qashyp ótti. Ókinishtisi, Pıter Fehter degen ekinshi nemis jigitiniń áreketi olaı bolmady.
Ol qabyrǵaǵa shyqpaq bolǵan kezde shekarashy oq jaýdyrdy. Fehter qabyrǵaǵa órmeleýdi jalǵastyrdy, biraq qabyrǵanyń tóbesine jetkende áli qurydy. Sodan keıin ol qabyrǵanyń Shyǵys Germanıa jaǵyna qulady. Eń aıanyshtysy, Fehter sol jerde qaldy. Shyǵys nemis gvardıasy ony qaıtadan atpady, kómekke de barmady.
Fehter bir saǵatqa jýyq azaptana aıqaılady. Ol qansyrap ólgennen keıin shyǵys nemis saqshylary onyń denesin alyp ketti.
Fehter Berlın qabyrǵasynda qaza tapqan 50-shi adam jáne bostandyq úshin kúrestiń máńgilik sımvoly boldy.
(1962 jylǵy 17 tamyz. Batys Germanıaǵa qashyp ótpek bolǵanda atylǵan Pıter Fehterdiń denesin shyǵys nemis shekarashylary alyp ketip barady. Fehter aýrýhanaǵa jetkizilgenge deıin 50 mınýt boıy jerde jatty. Ol aýrýhanaǵa jetkizilgennen keıin kóp uzamaı kóz jumdy.)
Berlın qabyrǵasynyń qulaýy onyń salynýy sıaqty kenetten boldy. 20 ǵasyrdyń sońyna qaraı komýnıstik Keńes odaǵy álsireı bastady, biraq Shyǵys Germanıa komýnıstik jetekshileri Shyǵys Germanıaǵa túbegeıli tóńkeris emes, qalypty ózgeris qajet dep sendirdi. Shyǵys Germanıa azamattary kelispedi.
Mıhaıl Gorbachev (1985–1991) kezinde komýnıstik Keńes odaǵy álsiredi. 1988 jáne 1989 jyldary Polshada, Vengrıada jáne Chehoslovakıada komýnızm quldyraı bastady. Sol kezde Batys Germanıaǵa qashqysy kelgen shyǵys nemister úshin jańa qonys aýdarý oryndary ashyldy.
Shyǵys Germanıada komýnıstik basshy Erıh Honekkerdiń zorlyq-zombylyq saıasattaryna qarsy narazylyqtar boldy. 1989 jyly qazanda Honekker Gorbachevtiń qoldaýynan aıyrylyp, otstavkaǵa ketýge májbúr boldy.
Onyń ornyna Egon Krens keldi, ol zorlyq-zombylyq eldiń problemalaryn sheshpeıdi dep bildi. Krens sonymen qatar Shyǵys Germanıadan syrtqa saıahattaý shekteýlerin alyp tastady.
Kenetten, 1989 jyly 9 qarashada keshke Shyǵys Germanıa úkimetiniń qyzmetkeri Gúnter Shabovskıı málimdemede jasady: "Shyǵys Germanıadan Batys Germanıaǵa turaqty qonys aýdarý barlyq shekaralyq baqylaý beketteri arqyly júzege asyrylýy múmkin" dedi ol.
"Shekara shynymen ashyldy ma?" dep adamdar eseńgirep qaldy. Shyǵys nemister shekaraǵa jaqyndap, shekarashylardyń adamdardy ótkizip jatqanyn kórdi.
(Shyǵys jáne Batys berlındikter 1989 jyly 10 qarashada Brandenbýrg qaqpasy janynda bir-birine kómektesip, qoldaryn sozýda.)
Óte az ýaqyttyń ishinde Berlın qabyrǵasyna eki jaqtan da qaraqurym halyq jınaldy.
Keıbireýler Berlın qabyrǵasyn balǵamen jáne qashaýmen qırata bastady.
Berlın qabyrǵasynyń boıynda adamdar qushaqtasyp, súıisip, án aıtyp, qýanyp, jylap jatty, jappaı mereke boldy.
Berlın qabyrǵasy qulaǵannan keıin Shyǵys jáne Batys Germanıa 1990 jyly 3 qazanda birtutas nemis memleketine qaıta biriktirildi.
(1989 jyly 10 qarasha. Shyǵys jáne Batys berlındikter Shyǵys Berlın aýmaǵyndaǵy baqylaý stansıasynyń aldynda merekeledi)
