Qazaqstannyń akademıalyq jáne sarapshylar qaýymynyń ókilderi, jýrnalıser men mádenıet qaıratkerleri prezıdent Q.Toqaevtyń saıası reformalarǵa qatysty jarıalaǵaly otyrǵan úndeýi qarsańynda Qazaqstanda saıası reforma júrgizýge baılanysty birneshe usynystar paketin jarıalady. Bılikke úndeý túrinde joldanǵan baǵdarlamaǵa 46 sarapshy qosylǵan. Úndeýdiń tolyq nusqasy tómende usynylyp otyr.

Qurmetti qazaqstandyqtar!

Qandy qańtar oqıǵasy Qazaqstanda 1995 jylǵy Konstıtýsıa qabyldanǵannan keıin ornaǵan avtorıtar rejımniń zańdy nátıjesi boldy. Dál sol kezde Qazaqstannyń saıası júıesinde tepe-teńdik jáne tejemelik prınsıpi qasaqana joıylyp, bılikti asyra paıdalanýǵa jol ashyldy.

Atqarýshy bılikti tejeýi tıis bıliktiń qalǵan eki tarmaǵyn – parlament pen sot bıligin prezıdenttik vertıkal janshyp tastady. Osylaısha, Qazaqstanda prezıdenttiń absolút bıligine negizdelgen jabyq saıası júıe qalyptasyp, azamattar memlekettik basqarýǵa qatysý múmkindiginen aıyryldy.

Saıası qurylymdaǵy mundaı keleńsiz ózgerister el ekonomıkasyna áser etpeı qoımady. N.Nazarbaevtyń jeke bıliginiń nátıjesinde el resýrstarynyń basym bóligi tek prezıdent pen onyń aınalasyndaǵy adamdar úshin qyzmet etti. Sybaılas jemqorlyq memleket sóziniń sınonımine aınalyp, búkil qoǵamdy búldire bastady. El azamattarynyń basym kópshiligi teń ekonomıkalyq múmkindikterden qaıta-qaıta shektetilip, qoǵamda orasan zor áleýmettik-ekonomıkalyq teńsizdik paıda boldy.

Osynyń bári bıylǵy qańtardaǵy elde buryn-sońdy bolmaǵan jappaı narazylyqtarǵa ákep soǵyp, jer-jerdegi tolqýlar polısıa jáne ózge de áskerı qurylymdarmen tikeleı jáne arandatý arqyly jasalǵan qaqtyǵystarǵa ulasty. Prezıdent Q.Toqaev eskertýsiz oq atýǵa buıryq berdi. Júzdegen adam qaza tapty. Olardyń ishinde narazylyqtarǵa esh qatysy joq azamattar da bar. Myńdaǵan adam qamaýǵa alynyp, júzdegen adam azaptaldy. Bizge áli Qandy qańtar týraly tolyq shyndyqty ashý qajet.

Dese de Qazaqstandaǵy saıası júıeniń Qandy qańtardan soń ózgermegeni qatty alańdatady. Saıası júıe áli de jabyq jáne prezıdent Q.Toqaevtyń jeke bıligin qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan. Eger saıası júıeni qazir reformalamasaq, azamattardyń ál-aýqaty men jarqyn bolashaǵy osy júıeniń basynda otyrǵan, «turaqtylyqty» saqtaımyz degen jeleýmen óziniń ústemdigin qorǵaý úshin azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn shektep kelgenderdiń jeke bas múddesi jolynda taǵy da qurban bolady.

Memleket barlyq azamattyń múddesi úshin qyzmet etýi kerek. Bılik ádil saılaý arqyly qalyptasatyn ári bıliktiń úsh tarmaǵy arasynda balans saqtalatyn saıası júıe ǵana búkil qoǵamnyń progresıvti damýyna negiz bola alady. Turaqty da ádil saılaý, sonyń ishinde ákimder saılaýy, damyǵan ózin-ózi basqarý, esep beretin polısıa, alqabılerden turatyn ádil sot – qaýip emes, turaqtylyqtyń kepili. Osy atalǵandardyń bárin júzege asyrsaq, egemendigimizdi joǵaltyp, separatızm jáne jershildikti qozdyramyz deý – negizsiz manıpýlásıa.

Biz, Qazaqstannyń akademıalyq jáne sarapshylar qaýymynyń ókilderi, jýrnalıser men mádenıet qaıratkerleri prezıdent Q.Toqaevtyń saıası reformalarǵa qatysty jarıalaǵaly otyrǵan úndeýi qarsańynda elimizdiń árbir azamatynyń nazaryn kelesi faktiler men usynystarǵa aýdarýdy mindetimiz dep sanaımyz:

1. Qańtar oqıǵasyn týdyrǵan prezıdenttiń jeke bıligine negizdelgen saıası júıe ózgergen joq. Sondyqtan daǵdarystan shyǵý jáne N.Nazarbaevtyń ýytty saıası murasynan bas tartý úshin elimizge keń aýqymdy konstıtýsıalyq reforma qajet, sonyń nátıjesinde bıliktiń táýelsiz ókildik tarmaǵy retinde parlament aıtarlyqtaı nyǵaıýy tıis. Úkimet parlament arqyly tolyq jasaqtalyp, tek parlament aldynda ǵana esep berýi kerek. Prezıdent Q.Toqaev óziniń prezıdenttik ókilettigin aıtarlyqtaı qysqartýǵa kelisýi kerek. Bul onyń memleket qaıratkeri retinde tarıhı múmkindigi ári tarıhı jaýapkershiligi.

2. Májilis pen Senatqa prezıdent taǵaıyndaıtyn (Qazaqstan halqy Assambleıasynan – QHA) depýtattary bar qos palataly parlament shyn máninde táýelsiz bolýǵa qaýqarsyz. Senat ýnıtarlyq memleketke jat jáne taǵaıyndalǵan depýtattardyń prezıdenttik kvotasyn konstıtýsıalyq túrde bekitý úshin qurylǵan. Sondyqtan Senatty taratý kerek. Osy rette Májilistiń quramyn 265 depýtatqa deıin kóbeıtý mańyzdy (bul san halyqtyń jalpy sanyna qaraı qajetti depýtattar sanyn anyqtaý úshin ǵylymda qoldanylatyn jalpy qabyldanǵan formýla negizinde tıimdi sanalady). Parlamentte neǵurlym kóp azamattyń ókilderi bolsa, soǵurlym parlament pen qoǵam arasyndaǵy baılanys pen ózara qarym-qatynastyń turaqty arnalaryn qurý múmkindigi joǵary bolady. Depýtattar sanynyń azdyǵy prezıdenttiń parlamentti baqylaýyna qolaıly jaǵdaı týǵyzady. Ulttyq azshylyqtardyń qoǵamdyq-saıası ómirge tıimdi qatysýy týraly Lýnd usynystaryna, sondaı-aq EQYU-nyń basqa da usynystaryna sáıkes saıası jáne qoǵamdyq ómirde etnıkalyq azshylyqtardyń ókildigi qamtamasyz etilýi tıis. İs júzinde prezıdent taǵaıyndaıtyn toǵyz depýtat úshin ǵana qyzmet etetin QHA-ny da taratý kerek.

3. Parlamenttiń tıimdi jumys isteýi úshin proporsıonaldyq júıeni saqtaý kerek, biraq birtutas ulttyq okrýgti ákimshilik birlikterdiń shekarasy boıynsha 17 okrýgke bólý kerek. Bul tásil árbir oblysqa jáne respýblıkalyq mańyzy bar qalaǵa óz okrýgterinen parlamentke ádiletti jolmen depýtattardyń tıisti sanyn saılaýǵa múmkindik beredi. Osylaısha jergilikti saıası kún tártibin jalpyulttyq kún tártibimen baılanystyrý múmkin bolady. Osy júıeniń taǵy bir artyqshylyǵy – táýelsiz kandıdattar tizimi arqyly azamattardyń ózin-ózi usyný múmkindiginiń bolýy. Qazirgideı birtutas saılaý okrýgin jáne parlamenttegi depýtattardyń az sanyn saqtaı otyryp, aralas júıege (proporsıonaldy-majorıtarlyq) kóshý durys emes jáne bılik partıasy – «Amanattyń» («Nur Otan») óz basymdyǵyn saqtap qalýyna qolaıly. Onyń ústine ótpeli elderdegi aralas júıe qýatty partıalardyń qurylýyna kedergi jasap, prezıdenttiń majorıtarlyq júıemen saılanǵan depýtattarmen jeke-jeke kelissóz júrgizýine, sol arqyly parlamentti baqylaýda ustaýyna jol ashady. Jaqynda Qyrǵyzstanda aralas saılaý júıesi synaqtan ótti. Ol prezıdentke opozısıalyq partıalardyń yqpalyn azaıtyp, parlamentke qatań baqylaýdy qamtamasyz etýge múmkindik berdi. Dál osyndaı júıe qazir Grýzıada jumys istep, bılikti beıbit jolmen aýystyrýǵa kedergi bolyp otyr.

4. Saılaýdy tolyq baqylaý úshin qoldanystaǵy saılaý júıesi, saılaý zańnamasy, sondaı-aq Ortalyq saılaý komısıasy (OSK) quryldy. Sondyqtan jańa saılaýdy ótkizbes buryn saılaý júıesin jáne OSK men tómengi komısıalardy qurý tártibin tolyǵymen reformalaý qajet. OSK tek táýelsiz jáne eshqandaı saıası partıaǵa qatysy joq zańgerler (advokattar, quqyq qorǵaýshylar), joǵary oqý oryndarynyń oqytýshylary arasynan parlament quratyn tolyq táýelsiz jáne kásibı organ bolýy kerek. Tómengi saılaý komısıalarynyń quramyna da táýelsiz zańgerler kirýi kerek jáne olar eshbir saıası partıanyń múshesi bolmaýy tıis.

5. Saıası partıalardy tirkeýdiń kúrdeli tártibi myqty partıalardyń qalyptasýyna basty kedergi bolyp tur. Rejımge táýelsiz saıası partıalarsyz kópshiliktiń múddesin qamtıtyn saıası pikirtalas ta, beıbit jolmen júretin uıymdasqan ári básekege toly bılikke kúres te bolmaıdy. Sondyqtan 3000 (múshe emes) qol jınaǵan partıalardy tirkeýge ruqsat beretin jáne aımaqtyq partıalardyń qyzmetin zańdastyratyn saıası partıalar týraly jańa zań qajet. Joǵaryda kórsetilgen qajetti qoldar sany, qarapaıym jáne túsinikti tirkeý erejeleri jáne saıası partıalarǵa ulttyq jáne aımaqtyq deńgeıde jumys isteý múmkindigin berý – Qazaqstanda ashyq saıası prosesti bastaýdyń mańyzdy sharttary. Saıası partıalar neǵurlym damyǵan bolsa, soǵurlym saıası balama men demokratıanyń múmkindigi joǵary bolady.

6. Prezıdent taǵaıyndaıtyn ákimderge negizdelgen ortalyqtandyrylǵan basqarý modeli bar jerde memleket pen qoǵam arasyndaǵy alshaqtyq joıylmaıdy. Osyǵan oraı, respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń (Almaty, Astana, Shymkent qalalary) ákimderin tikeleı saılaý aldyńǵy kezektegi reformalardyń biri bolýy tıis. Osy oraıda qalalyq máslıhattardyń saılanǵan ákimderdiń qyzmetin baqylaýdaǵy róli men ókilettikterin kúsheıtý mańyzdy. Bolashaqta jergilikti ózin-ózi basqarýdyń zamanaýı birlikteri – mýnısıpalıtetter (qalalar, eldi-mekender jáne aýyldyq okrýgterdi qosa alǵanda aýmaqtyq qoǵamdastyqtar) qurylǵannan keıin olarda da tikeleı saılaý ótýi tıis. Bılikti saıası jáne fıskaldy desentralızasıalamaı, sondaı-aq ákimshilik-aýmaqtyq reformasyz azamattardyń múddesine qyzmet etetin tıimdi jergilikti ózin-ózi basqarý júıesin qurý múmkin emes.

7. Prezıdent adam jáne azamat quqyqtary men bostandyqtarynyń, sondaı-aq Konstıtýsıanyń myzǵymastyǵynyń kepili bola almaıdy. Ol kepil kezinde N.Nazarbaev óz bıligin kúsheıtý úshin taratyp jibergen Konstıtýsıalyq sot bolýy kerek. Sondyqtan konstıtýsıalyq reforma barysynda Konstıtýsıalyq sotty qalpyna keltirý qajet. Sondaı-aq Joǵarǵy sot keńesi táýelsiz, sot júıesin qalyptastyratyn tolyq derbes organ bolýy kerek. Odan keıin prokýratýrany reformalaý kerek. Prokýratýra prezıdenttiń qolyndaǵy jazalaý quralynan tergeý prosesindegi barlyq prosesýaldy qadaǵalaýdy jáne sotta qylmystyq qýdalaýdy qamtamasyz etýdi óz qolyna alatyn derbes organǵa aınalýy kerek. Prokýratýranyń ekonomıkaǵa aralasýyn toqtatý qajet. Prokýratýranyń jalpy qadaǵalaý ókilettigi nemese soǵan uqsas sovettik kezden kele jatqan ózge ókilettikteri joıylýy qajet. Osy eskirgen ókilettikterdiń ornyna ákimshilik ádilet, memlekettik tegin zań kómegin, ombýdsmen ınstıtýtyn jáne arnaıy baqylaý-qadaǵalaý organdaryn, onyń ishinde Esep palatasyn damytý kerek. Jalpy, parlamenttik tergeý jáne baqylaý ınstıtýtyn, ásirese qaýipsizdik salasynda damytý kerek. Bizge zamanaýı qylmystyq proses, klasıkalyq alqabıler soty, jergilikti deńgeıdegi magıstrat soty qajet.

8. Atys qarýyn qoldaný jáne ustalǵan azamattardy júıeli túrde azaptaý arqyly İshki ister mınıstrligi óz abyroıyn aırandaı tókti. Sondyqtan birinshi kezekte İshki ister mınıstrligi qyzmetkerlerin lústrasıalaý jáne Ulttyq polısıanyń jańa qyzmetin qurý – basty mindet. İshki ister mınıstrligin basqaratyn azamattyq (áskerı emes) mınıstrdi parlament taǵaıyndap qana qoımaı, ony polısıany jedel basqarý ókilettiginen aıyrý kerek. İshki ister mınıstrligindegi kez kelgen túbegeıli reforma memlekettilik pen polısıanyń memleketke adaldyǵyna nuqsan keltiredi dep aıtý – manıpýlásıadan basqa eshteńe emes. Bizge azamattardyń áleýmettik jaǵdaıyna, dinine, saıası senimine jáne etnıkalyq tegine qaramastan olardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etetin polısıa kerek. Bizge azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaıtyn polısıa kerek. Bizge azamattar qorqatyn emes, qurmetteıtin polıseıler kerek.

Bul usynystar tizimi tek birinshi kezekte júzege asyrylýy qajet reformalardy qamtıdy. Sonymen qatar, ózgerister adam quqyqtarynyń halyqaralyq standarttaryna jáne demokratıa qaǵıdattaryna sáıkes bolýy úshin reformalardy ázirleýge EQYU/DIAQB jáne Eýropa Keńesiniń Venesıa komısıasynyń sarapshylary tartylýy kerek.

Qol qoıǵandar:
1. Dımash Aljanov, saıasattanýshy
2. Shalqar Nurseıitov, saıasattanýshy
3. Serik Beısembaev, áleýmettanýshy
4. Malıka Tokmadı, saıasattanýshy
5. Alıa Tlegenova, saıasattanýshy
6. Karlygash Kabatova, zertteýshi
7. Arman Ámir, saıasattanýshy
8. Vıktorıa Nem, zertteýshi
9. Nýrseıt Nıazbekov, saıasattanýshy
10. Aıgerim Qusaıynqyzy, zertteýshi
11. Aıda Alımbetova, shyǵystanýshy
12. Janar Sekerbaeva, quqyq qorǵaýshy
13. Gúlzada Serjan, quqyq qorǵaýshy
14. Dılda Ramazan, óner synshysy
15. Aızada Arystanbek, gender boıynsha sarapshy
16. Bolatbek Mýhtarov, jýrnalıs
17. Arman Saın, ekonomıs, fılosof
18. Medına Bazargalı, zertteýshi
19. Danıar Moldabekov, jýrnalıs
20. Tımýr Nýsımbekov, jýrnalıs
21. Dınara Egeýbaeva, jýrnalıs
22. Roman Zaharov, sýretshi
23. Jar Zardyhan, saıasattanýshy
24. Leıla Zýleıha Mahmýdova, gender boıynsha sarapshy 25. Andreı Grıshın, jýrnalıs
26. Galym Ageleýov, quqyq qorǵaýshy, tarıhshy
27. Fatıma Djandosova, áleýmettanýshy
28. Indıra Kakımova, jýrnalıs
29. Arsen Aýbakırov, quqyq qorǵaýshy
30. Kýdabaev Arsen, quqyq qorǵaýshy
31. Altynaı Tanasheva, zańger
32. Sergeı Marının, saıasattanýshy
33. Anar Bekbasova, jýrnalıs
34. Kamıla Smagýlova, saıasattanýshy
35. Anastasıa Reshetnák, zertteýshi
36. Bahytjan Toregojına, quqyq qorǵaýshy
37. Anna Klımchenko, zertteýshi
38. Alıa Jolboldına, zańger
39. Irına Petrýshova, jýrnalıs jáne redaktor
40. Olga Shıan, táýelsiz zertteýshi
41. Aıan Sharıpbaev, jýrnalıs
42. Asylbek Bısenbaev, saıasattanýshy
43. Saltanat Orazbekova, áleýmettanýshy
44. Mahabbat Boranbaı, zertteýshi
45. Merýert Mahmýtova, ekonomıs
46. Damesh Satova, zertteýshi