Qamaýda otyrǵan saıası belsendi, tirkelmegen Demokratıalyq partıanyń jetekshisi Janbolat Mamaıdyń abaqtydan jazǵan kezekti haty jarıalandy. Ol qańtar oqıǵasynyń shyndyǵyn ashý, oqıǵaǵa tarıhı baǵa berý men Qazaqstanda shynaıy saıası reformany jyldamdatyp júzege asyrý qajettigi týraly jazǵan.
Opozısıalyq saıasatker abaqtyda otyrýyna baılanysty qańtar qasireti týraly tyńdaýǵa qatysa almaıtydyqtan, oıyn hat arqyly jetkizgisi keletinin aıtady.
Ol qańtar oqıǵasy Qazaqstannyń ǵana emes, álem tarıhyndaǵy óte sırek kezdesetin qandy oqıǵa degen pikirde.
"Bárinen de aýyr tıetini, eldi qanǵa boıaǵan, beıkúná sábılerdi qyryp salǵan jendetter jaýapkershilikke tartylmaq túgili, bıliktiń joǵarǵy satysynda otyr. Salystyrmaly túrde aıtsaq, bundaı qyrǵynǵa 1986 jyly KSRO basshylary da barǵan joq. Beıresmı derekterge qaraǵanda, Almatydaǵy Jeltoqsan bas kóterýi kezinde 168 adam qaza bolǵan. Al 2022 jylǵy Qańtar qasiretinde tek resmı derekterge sáıkes, 238 adam opat boldy. Júzdegen adam azaptaldy. Qanshama adam naqaq jalamen áli kúnge deıin abaqtyda otyr. Almatydaǵy jaǵdaıdy endi 2020 jyly bolǵan Belarýs bas kóterýimen salystyryńyz. Lýkashenko qazir álemdegi eń qatty sanksıalanǵan basshylardyń biri. Onymen Batystyń birde-bir memleket jetekshisi qol alyspaıtyn jaǵdaıda. Ol da óz saıası qarsylastaryn túrmege otyrǵyzyp, keıbirin óltirdi, narazylardy uryp-soqty. Biraq, bir mańyzdy nársege nazar aýdaryńyz: Lýkashenko halyqty tutas atqan joq. Adamdardyń ómiri alańda úzilgen joq. Osy mysaldardan-aq, Qańtar qasiretiniń qanshalyqty qandy qyrǵyn bolǵanyn baǵamdaı berińiz.
Desek te, Qańtar oqıǵasyna biz qazaq tarıhynda joǵary baǵa berýimiz tıis. Qazaqtyń tarıhy – sońǵy úsh ǵasyrdaǵy jeńilis pen qurbandyqtyń tarıhy bolmaýy tıis. Qańtar oqıǵasy – revolúsıalyq prosestiń mańyzdy mejesi. Ony qazir túsindiremin. Al qazir aıtatynym, 4 qańtar kúni tek qana qurbandardy eske alý, taǵzym etý kúni ǵana emes, Ulttyq revolúsıa kúni bolyp bekitilýi tıis dep sanaımyn. Revolúsıa degen bılikti kúshpen basyp alý, qyrǵyn jasaý emes. Bul birinshi kezekte Sanadaǵy ózgeris, Sana Revolúsıasy 4 Qańtarda jeńiske jetti. Birinshiden, bılikke 30 jyl boıy jabysyp, eldi tonaǵan Nazarbaevtar bıligi qulady. Bir adamnyń jeke bıligi qurdymǵa ketti. Eger Qańtar oqıǵasy bolmaǵanda, Nazarbaev áli de «kún kósemi» bolyp, onyń áýletiniń qara qurym músheleri Qazaqstandy bılep-tóstep otyrar edi. Ekinshiden, Qańtar qasiretine deıingi ezgi endi Qazaqstanda bolmaıdy. Oǵan halyqtyń tózbeıtini ári kóndikpeıtini sózsiz" deıdi Janbolat Mamaı.
Saıası belsendi qańtardaǵy halyq tolqýy revolúsıalyq prosestiń bir kórinisi ǵana, eger bılik kúrdeli ózgeristerdi júzege asyrmasa, mundaı jaǵdaı qaıtalanýy múmkin dep sanaıdy.
"Qazirgi bılik "ornymyzdy saqtap qaldyq, endi eshteńe bolmaıdy" dep oılasa qatty qatelesedi. Sebebi, Qańtar – revolúsıalyq prosestiń bir mejesi ǵana. HH ǵasyrdaǵy Reseıdegi revolúsıalyq ózgeristerdi eske alyńyz. Bul proses sonaý HİH ǵasyrdaǵy dekabrıster qozǵalysynan bastaý aldy. Olardy qýdalady, aıdaýǵa jiberdi, tunshyqtyrdy. Aqyrynda bul 1905 jylǵy "Qandy jeksenbi" oqıǵasyna ákeledi. Eldi qanǵa bóktirgen Nıkolaı patsha ne istedi artynsha? Halyqty aldaımyn degen oımen Memlekettik Dýma ınstıtýtyn qalyptastyrdy, azdaǵan reformalarǵa jol ashty. Biraq, bul Reseı halqynyń ómirin ózgertýge túbegeıli bastaý salmady. Qazirgi tilmen aıtqanda, Reseı patshasy saıası reformalardyń ornyna saıası tehnologıalardy paıdalanyp, bárin san soqtyramyn dep sheshti. Alǵashqy ýaqytta, azdaǵan ózgerister qoǵamǵa jaǵymdy bolyp kórindi. Ultshyldyqty, dinshildi qozdyryp, birshama ýaqyt Nıkolaı patsha Reseı dalasynda edáýir bedel de jınady. Biraq, elde bastalǵan revolúsıalyq ózgeristerdi toqtatý onyń qolynan kelmedi. Iá, 1917-jylǵy Reseıdegi Aqpan tóńkerisine negizgi sebepter İ Dúnıejúzilik soǵys bolǵany ras. Biraq, ol soǵys bolmasa, halyqtyń kóterilýine basqa da sebep tabylar edi. Onyń ústine, 1917 jylǵy Peterbordaǵy tóńkeris neden bastaldy? Nannyń jetispeýshiliginen. Biraq, nan Reseıde molynan bar edi. Nannyń azdyǵy bar bolǵany, sheneýnikterdiń salǵyrttyǵynan týyndaǵan problema edi. Alaıda, Peterbordaǵy órtti basý patsha bıliginiń qolynan kelmeı, aqyrynda ol qulap tyndy. Bılikke jalǵyz legıtımdi ınstıtýttyń basshysy Kerenskıı ıe bolyp qaldy. Biraq, bul da uzaqqa sozylmaǵanyn biz tarıhtan jaqsy bilemiz. Bılikke kelgen bólshevıkter de óz tuǵyrynda asa uzaq otyra alǵan joq. Sebebi, Reseı ımperıasy bir ǵana Orys memleketinen turǵan joq. Táýelsizdikke umtylǵan, memlekettigin qurýdy ańsaǵan ulttar aqyrynda jeńiske jetip, 90-jyldyń basynda egemendikke qol jetkizdi.
Qańtar qasireti de bizdiń tarıhymyzdaǵy revolúsıalyq prosestiń bir kórinisi. Eger tarıhtan tereń habary bolsa, jappaı psıhologıany, ishki saıasatty túsinse, Toqaev bıligi dál qazir kúrdeli ózgeristerdi júzege asyrýy tıis. Sebebi bul bılik revolúsıalyq ótpeli shaqta turǵan top" deıdi ol.
Oppozısıoner prezıdent Toqaevtyń aldynda eki tańdaý turǵanyn aıtady.
"Qazirgi áreketterine qaraǵanda, bul bılik te saıası reformalardyń ornyna saıası tehnologıalardy paıdalanýda. Toqaevtyń aınalasyna jınalǵan ıdeolog-symaqtardy jaqsy bilemiz. Bir kezderi Nazarbaevtyń saıası quıtyrqy qyzyna jaqyn bolyp, onyń aınalasynda júrgen, "Asar" partıasynyń ıdeology, saıasattanýshy "Jańa Qazaqstan" dep eldiń basyn qatyramyn dep tyrashtanýda. Bul adamdar 19 mln. halyqty aldaımyn, tarıhı prosesti san soqtyramyn dep oılaıdy. Memlekettik apparattaǵy ıntrıga arqyly mıllıondaǵan qazaqty baǵyndyramyz dep dámelense kerek. Osy aralyqta ábden baıyp alsaq, tonasaq dep armandaıdy. Biraq, bul túbi opatqa alyp keletin qate túsinik. Elde eshqandaı ózgeris bolmasa, halyqtyń ómiri jaqsarmasa, aq ıttiń ornyn kók ıt bassa, buǵan kim kóndikpek? Rıtorıkalyq suraq. Demek, revolúsıalyq proses toqtamaıdy degen sóz. Onyń aqyry ne bolatyny, qandaı ózgeris ákeletini beımálim. Sebebi, Revolúsıa – jer silkinisi sıaqty jaǵdaı. Onyń qashan bolatynyn eshkim bilmeıdi. Qaıda, qalaı bastalatyny da beımálim. Onyń aldyn alýdyń bir ǵana joly bar. Halyqqa ne kerek ekenin, revolúsıalyq prosestiń qozǵaýshy kúshi ne ekenin túsiný kerek.
Birinshiden, barlyq ózgeristi saıası reformalardan bastaý kerek. Táýelsiz aqparat quraldary, myqty saıası partıalar, ashyq, ádil saılaý arqyly iriktelgen parlament bolýy tıis. Onsyz baıaǵy jartas – sol jartas kúıinde bola bermek. Ekonomıkalyq ósim, bıznestiń órkendeýi, jemqorlyqpen kúresti saıası reformalarsyz bastaımyn deý jaı ǵana eldi aqymaq sanaý ne naqurystyń naq ózi bolýmen teń. Saıası reformalar júzege assa ǵana jańa ıdeıalar, jańa tolqyndar shyǵady. Saıası básekelestikte qazirgi bılik sózsiz jeńiledi. Sol sebepti Aqorda saıası reformany júzege asyrmaı, saıası ımmıtasıamen ýaqyt soza túskisi keledi. Biraq, Toqaevtyń aldynda eki jol bar: ne saıası reformalardy bastap, bılikti óz erkimen tapsyrǵan basshy bolyp qalý, ne abyroısyz, qanipezer dıktator retinde tarıh jazasyna tartylý. Onyń janynda júrgen qazirgi saıası tehnologtar mundaı kezde Toqaevtan bir sátte teris aınalyp, ózderine jańa qojaıyn izdeıtini anyq. Sondyqtan, olardyń saıası oıyndaryna senim artsa, bul tarıhı qatelik bolary aıqyn.
Ekinshiden, qoǵamda ádildik ornaýy tıis. Ol ne degen sóz? Ádiletti sot, prokýratýra, halyqtyń qaýipsizdigin qorǵaıtyn kúshtik qurylymdar qajet. Polısıa adamdy azaptap, prokýratýra buǵan kóz jumyp, sottar ádiletsiz sheshim shyǵarsa, qoǵamda memlekettik organdarǵa senim esh ýaqytta ornamaıdy.
Úshinshiden, áleýmettik reforma qajet. Tabıǵı resýrs baılyǵy jóninde álemde 11-oryn alatyn Qazaqstanda halyqtyń kedeıshilikte ómir súrýi – nonsens. Kedeıshiliktiń sheginde ómir súrip jatqan 2,5 mln. halyqty elemeý, olardyń máselesin sheshpeý múmkin emes. Ony sheshýdiń birden-bir joly Nazarbaevtardyń bar urlaǵanyn elge qaıtarý.
Tórtinshiden, Toqaev bıligi Qańtardyń tarıhı, saıası mánin moıyndaýy kerek. Qaza bolǵan bozdaqtardyń otbasyna kóńil aıtyp, olardan keshirim suraýy tıis. Adam ólimine qatysy joq barsha azamattarǵa amnıstıa jarıalap, túrmelerden bosatýy kerek. Budan bólek, shetelde saıası sebeppen qýdalaýǵa túsken barlyq saıası emmıgranttarǵa amnıstıa jarıalap, olardy elge qaıtarýymyz tıis.
Qańtardaǵy sana revolúsıasynyń negizgi talaby osy. Ony kórmegen bolyp, túsinbegendeı keıip tanytýǵa bolady bılikke. Dál sony jasap ta júrgeni anyq. Biraq, bul máńgilikke jalǵasatyn dúnıe emes ekeni sózsiz" delingen Janbolat Mamaıdyń hatynda.
Janbolat Mamaı ózin saıası kúres jolynda júrmin dep sanaıtyn azamattarǵa da úndeý jasap, olardy qańtar oqıǵasynyń shyndyǵyn ashý jolynda jumylýǵa shaqyrdy.
"Osy kezeńde opozısıaǵa da oılanatyn tus keldi dep sanaımyn. Opozısıa degende bıliktiń astaýynan jem jep júrgen toptardy aıtyp turǵanym joq. Shynaıy ulttyq múddeni qorǵaıtyn, Qańtarda buǵyp qalmaǵan naǵyz ultjandy azamattardy aıtamyn. Olardyń kim ekenin halyq jaqsy biledi. Mysaly, 4 qańtarda osy qoǵamdyq tyńdaýda otyrǵan azamattardyń qaısysy alańda halyqpen boldy? Mine, sol azamattar birigip, birlesip qımyldaýy tıis. Endigári, nazarbaevtyq arandatýshylarǵa jol bermeı, eldiń ermeýine jaýapkershilik alýǵa daıyn bolýymyz kerek. Budan bylaı, shynaıy ultjandy azamattardy qaralaıtyn toptardy halyqqa qarsy adam retinde tanýymyz tıis.
Qazirgi tańda partıa quramyz degen toptar kóbeıdi. Qursyn. Olardyń qaısysy shynaıy ult múddesi úshin júrgenin anyqtaı alamyz? Eń negizgi belgi – Qańtar qyrǵyny shyndyǵyn ashýǵa degen kúresi. Sonymen birge, Qańtar oqıǵasynan keıin abaqtyǵa qamalǵan azamattardyń bostandyǵy úshin kúresti umytpaıyq. Bir ǵana Almatyda qanshama jastar naqaq jalamen túrmede otyr. Olardyń bolashaǵy ne bolmaq? Ýaqyty kelgende bul azamattar Qańtar qaharmany bolyp tanylady.
Biraq, ol ýaqytty biz kútip otyrmaýymyz kerek. Olardyń batyr, qaharman ekenin qazir moıyndap, tanýymyz kerek. Osy sebepti mynadaı bastama kóteremin: barlyq táýelsiz qoǵamdyq uıymdar, quqyq qorǵaýshylar, jýrnalıser men saıası partıalar birlesip, "Qańtar qaharmany" arnaıy ataǵyn taǵaıyndaýy tıis. Ol jaı ǵana ataq bolyp qalmaı, múmkindiginshe qarjylaı syıy da bolǵany durys. Óz basym bul ataqty qańtarda kók tútinniń ishinde kók týdy kókke kótergen, óz janynan artyq kórgen Berik Ábishevke berýden bastaýdy usynamyn. Biz óz batyrlarymyzdy qazirden bastap tanyp, moıyndaýǵa tıispiz.
Osy oraıda taǵy bir máselege toqtalýymyz kerek. Ábir oqıǵanyń batyrlary bolatyny tárizdi, onyń satqyndary da shyǵady. 1986 jyly Jeltoqsanda jastardy qaralaǵandardy biz lústrasıaǵa ushyratyp, áshkere etpedik. Nazarbaev, Mámı sekildiler bılik basynda boldy. Birqatar zıalysymaqtar da jastarǵa qarsy shyqqany belgili. Qańtar tusynda da halyqty qaralaǵan ońbaǵandar az bolmady. Arasynda depýtattar, advokattar, jazýshysymaqtar boldy. Olardyń da atyn atap, túsin tústeý kerek. Ol tizimniń kósh basynda «qoǵam qaıratkerlerin inderinen sýyryp alyp, sottaý kerek» degen depýtat-symaq Aıdos Sarym turýy tıis dep oılaımyn. Ary qaraı da tizimdi jalǵastyrý ońaı. Onyń qazirgi serikterin de mindetti túrde áshkere etemiz. Túrmede eldegi jańalyqtardy teledıdardan kóremiz. Bılikshil, dálirek aıtsaq, Karınshil saıasattanýshylar eldegi "reformalardy" aýyzdarynyń sýy quryp maqtap jatady. Biraq, munyń ótirik ekenin dál osy túrmeden shyqpaı-aq kórip, bilip otyrmyn" deıdi belsendi.
Hatynyń sońynda Janbolat Mamaı saıası reformany jedeldetip júzege asyrý men reformany bılikten talap etýdiń mańyzy týraly aıtty.
"Bir nárseni jaqsy túsiný kerek: reformany birtindep, tasbaqanyń adymymen jasaý múmkin emes. Reformany tez, qarqyndy jasamasa, ol reforma bolmaıdy. Grýzıadaǵy Saakashvılı reformasy – sonyń mysaly. Bir ǵana salany reformalaımyn, qalǵanyna keıin kóshemin deý de ótirik. Sondyqtan, bılikten jyldam ózgeristerdi talap etý qajet. Eń aldymen, bostandyq, erkindik bolmaı, elde esh ózgeris bolýy múmkin emes. Ekige bólingen bir ǵana Koreıany alyńyz. Biri – demokratıalyq, erkin, sonyń nátıjesinde damyǵan memleket. Ekinshisi – totalıtarly, dıktatorlyq, onyń kesirinen damymaǵan, kedeı el.
"Qazaq demokratıany túsinbeıdi, bul bizge jat" degen nazarbaevshylardyń sózi bastan aıaq ótirik. Bizdiń aldymyzda eki jol bar: biri – demokratıa, damý, qýatty bolý, ekinshisi – avtorıtarızm, kedeıshilik, artta qalý. Tańdaý jasaıtyn kez keldi dep sanaımyn. Belgili sebeptermen dál qazir sizderdiń arańyzda joqpyn. Biraq, oıym, rýhym sizdermen birge. Eger 4-qańtar aınalyp kelse, sol kúni beıbit mıtıńige shyǵýǵa qalaı úndesem, qazir de sol qadamǵa qaıta barar edim. Nazarbaevtyń jeke-dara bıligin topalań asyrǵan halyqtyń bastamashysynyń biri bolǵanyma esh ókinishim joq. Árıne, aldaǵy birneshe jyldy abaqtyda ótkizýim ábden múmkin. Biraq, buǵan da daıynmyn. Meniń ómirim qańtarda oqqa ushqan, qamalǵan, azaptalǵan qazaqtikinen artyq ta emes, kem de emes. Júregimde Qudaıǵa degen senim bar. Qazaqtyń jarqyn, azat bolashaǵyna da senimim mol. Túbinde jeńiske jetetinimizge kózim jetti. Qoǵamnyń, Halyqaralyq uıymdardyń qoldaýy da qýat berýde. Aldaǵy sotta basymdy ıip, aıypty bolyp turmaımyn. Maǵan qarsy qozǵalǵan qylmystyq istiń artynda kimderdiń turǵanyn, olardyń qylmysy týraly ashyq aıtamyn. Qańtarda qan tókkenderdiń attaryn da ashyq aıtamyn. Sizderdi de bul sotqa shaqyramyn. Kimniń kim ekenin bilesizder( deıdi ol.
Opozısıalyq saıasatker, tirkelmegen Demokratıalyq partıanyń lıderi Janbolat Mamaı aqpan aıynan beri qamaýda otyr. Ol aldymen qańtar oqıǵasy qurbandaryna arnalǵan qaraly mıtıńti uıymdastyrǵany úshin 15 táýlikke, artynsha eki qylmystyq is boıynsha eki aıǵa qamaýǵa alynǵan. 2022 jylǵy 10 maýsymda ýaqytsha qamaý merzimi 2022 jylǵy 9 shildege deıin uzartylǵan. Oǵan "qarabet" degeni úshin quqyqqorǵaý organy qyzmetkerin qorlady, nesıe amnıstıasyna baılanysty "jalǵan aqparat" taratty degen aıyp taǵylǵan. Jaqynda ǵana Janbolat Mamaıǵa qylmystyq kodekstiń taǵy 2 baby – 272-baptyń 1-tarmaǵy (jappaı tártipsizdikti uıymdastyrý) jáne 274-baptyń 4-tarmaǵy (kórineý jalǵan aqparat taratý) boıynsha aıyp taǵylǵany belgili boldy. Janbolat Mamaıdyń jaqtastary men adam quqyǵy salasyndaǵy bedeldi halyqaralyq Human Rights Watch jáne Amnesty International uıymdary belsendini qýdalaýdyń saıası astary bar ekenin aıtady.
Pikir qaldyrý