Osy apta, al biz onyń jartysyna keldik, Qazaqstan úshin óte mańyzdy bolyp otyr. Bul aptadaǵy kezdesýler bolashaq geosaıası jáne ekonomıkalyq baılanystarǵa áser beretin bolady. Tek jeksenbisi ǵana – Túrkimen kósemi Serdar Berdimuhamedovti shyǵaryp salyp, ózimiz otyryp sháı iship, aptanyń nátıjesin saralaıtyn kún bolmaq, dep jazady BAQ.KZ portaly.
Keshe Katar Ámiri sheıh Támım ben Hamad Ál Tanıdyń Qazaqstanǵa memlekettik sapary bastaldy. Asa qurmetti Ámirdi Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev áýejaıdan kútip aldy. Qazir osy sapar aıasynda Astanada «Qazaqstan-Katar» ınvestısıalyq forýmy ashylady. Onyń tusaýyn eki el basshylary kespek.
Katar – arab álemindegi Qazaqstan úshin asa mańyzdy elderdiń biri. Birinshiden – ol baı memleket. İshki jalpy ónimi 203 mıllıard dollardan asady. Reseı gazyna shekteý salyna bastaǵan qazirgi ýaqytta Katar búkil Eýropanyń úmiti bolyp otyr. Tıisinshe, Katar syǵymdalǵan gaz naryǵynda eń yqpaldy oıynshyǵa aınala bastady, bul degenimiz – Katar odan saıyn baıyp ketedi degen sóz.
Jaqynda Qytaı syǵymdalǵan gaz satatyn «Szánsý-Bınhaı» teńiz termınalyn ashqan bolatyn. Onyń alǵashqy uzaqmerzimdi kontraktyn Katardyń «Qatargas» kompanıasy alyp, syıymdylyǵy 216 000 tekshe metr gaz bolatyn tankermen alǵashqy partıany ákelip úlgerdi. Solaı Katar Eýropada ǵana emes, álemniń shyǵys bóliginde de jańa gaz naryǵyn ashyp otyr. Sondyqtan Katar gaz naryǵynda Reseıdiń ornyn basatyn birden-bir murager retinde qarastyrylady.
Qazaqstan jáne Katar. Bizge bir-birimizden ne kerek?
Qazaqstannyń Katarmen aradaǵy taýar aınalymy jyl sanap qulap keledi. 2020 jyly taýar aınalymy 8,5 mıllıon dollar bolsa, 2021 jyly ol 6,3 mıllıon dollar bolyp qaldy. Taýar aınalymynyń qulaýy Katardan bizge keletin ımporttyń azaıýynan bolyp otyr. Al bizdiń Katarǵa jiberetin eksportymyz sol qalpynda qalǵan. 2020 jyly – 5,7 mıllıon dollar, 2021 jyly – 5,9 mıllıon dollar. Sebebi, Katar bizden turaqty túrde koks pen bıtým alady.
Biz Katardan ne ımporttaımyz? Olardan alatynymyz kóbinese myryshtan jasalǵan túrli buıymdar. Boldy. Shynyn aıtqanda, bizge Katardan kóp taýar qajet te emes. Katardan bizge bir nárse ǵana kerek – aqsha.
Investforým osy aqsha máselesin, ıaǵnı Katardan Qazaqstanǵa tikeleı ınvestısıa tartý úshin ótkizilip otyr. Onda biz ınvestısıa quıýǵa bolatyn jobalardy tanystyramyz. Al Katar jaǵy osy jobalarmen tanysyp, oılanyp, sosyn sheshim qabyldaýy tıis. Aldyn ala biletinim, Katardy Qazaqstanda aýyl sharýashylyǵymen aınalysý perspektıvalary qyzyqtyrady. Olar jańa tehnologıalardy qoldanyp, qoı ósirý ıdeıasyn ushtap otyr. Katar qoı men eshkini jaqsy tutynatyn memleket.
Katardyń ózi 2021 jyly eline 1,34 mıllıard dollar tikeleı ınvestısıa tartqan bolatyn. Dál sol jyly Qazaqstan ózine 23,7 mıllıard dollar tikeleı ınvestısıa bura bildi. Osydan biz Katardyń kóbine syrtqa ınvestısıa quıýmen, al Qazaqstannyń ózine ınvestısıa tartýmen aınalysatynyn baıqaımyz. Demek, ınvestforýmda ınvestısıa quıýshy jaq pen ınvestısıa tartýshy jaq kezdesetin bolyp otyr.
Basqa eldiń memlekettiń basshylary nege keledi, ınvestforýmdar nege kerek dep suraq qoıyp jatsańyzdar, negizgi jaýaby mine – osy.
Erdoǵan. Bir aptadaǵy ekinshi memlekettik sapar
Qasym-Jomart Kemeluly Katar Ámiri sheıh Támım ben Hamad Ál Tanıdy búgin keshke áýejaıdan shyǵaryp sala salsymen, Nursultan Nazarbaev aeroportyna taǵy bir ushaq kelip qonady. Onda Túrkıa Prezıdenti Rejep Taıyp Erdoǵan bar. Katar basshysynyń bizge degen memlekettik sapary aıaqtala salsymen, Túrkıa prezıdentiniń memlekettik sapary bastalmaq.
Erdoǵan – Qazaqstan úshin strategıalyq mańyzy bar adam. Bizdiń álemdegi ornymyz, qaýipsizdigimiz ben ekonomıkamyz Túrkıaǵa tikeleı baılanysty. Ony jasyrýdyń esh qajeti joq. Jalpy, jalǵan namysty qoıý kerek.
Erdoǵannyń Qazaqstanmen ekonomıkalyq baılanysqa degen josparlary qandaı? Meni osy másele qatty qyzyqtyrady. Sebebi, Reseı bizdiń tranzıtpen oınap otyrǵany jasyryn emes. Odan bólek, Reseıden teńiz arqyly shyǵatyn munaı Eýropanyń segizinshi sanksıasymen lımıtteledi. Ol KTK qubyrynan Novorossıısk portynda tankerlerge quıylatyn qazaq munaıyna da tikeleı baılanysty. Treıderler mundaı jaǵdaıda sanksıa salqynynan qorqyp, Reseıden shyǵatyn kez-kelgen munaıdy satyp alýdan bas tarta bastaıdy. Ol qazaqtiki me, basqaniki me, eshkim bas qatyrǵysy kelmeıdi. Sol sebepten, KTK qubyry biz úshin bolashaq qaýip pen qaterdiń oshaǵy bolyp otyr. Investorlar, ásirese Shevron ketip qala ma dep ýaıymdaımyz.
Túrkıa ózi jáne Ázirbaıjan arqyly Qazaqstanǵa Eýropaǵa jańa esik ashyp bere alady. Túrkıa men Ázirbaıjan arasyndaǵy Zangezýr korıdory rettelse, onda Ázirbaıjan qurlyq arqyly Eýropaǵa shyǵa alady, al biz Kaspıı arqyly Ázirbaıjanǵa shyǵamyz. Túrkıamen tankerlik flot, konteıner tasıtyn sýhogrýz kemeler, jáne eń bastysy – Kaspıı teńiziniń tabanymen Teńiz kenishinen Ázirbaıjanǵa munaı qubyryn júrgizý perspektıvasy talqylanatyny anyq.
Qazaq-Túrik alys-berisi
2021 jyly Qazaqstan men Túrkıa arasyndaǵy taýar aınalymy 4,1 mıllıard dollar boldy. Onyń ishinde 3 mıllıard dollary Qazaqstannyń Túrkıaǵa eksporty. 1,1 mıllıard dollar – Túrkıanyń bizge jóneltken ımporty. Túrkıamen saýda baılanysy Reseıge qaraǵanda bizge jaǵymdy saldo beredi. Iaǵnı, satyp alǵanymyzdan satqanymyz kóp. Sonyń arqasynda oń tólem balansyn jasap otyrmyz. Onyń ústine, Túrkıa Qazaqstanǵa tikeleı ınvestısıa salyp júrgen memleket, túrik kásipkerleri elimizde 5,5 mıllıard dollardyń ınvestısıalyq jobalaryn júzege asyryp jatyr.
Bıyl Túrkıanyń úlesi byltyrǵydan da ósedi. Mysaly, 2022 jyldyń birinshi toqsanynda Qazaqstan men Túrkıa arasyndaǵy taýar aınalymy 1,5 mıllıard dollarǵa jetti. Osy qarqyn saqtalatyn bolsa (úshinshi toqsannyń statısıkasyn kútip otyrmyz) biz Túrkıamen taýar aınalymyn osy jyly 5 mıllıard dollardan asyrýymyz múmkin.
Túrkıaǵa ne satamyz jáne ne alamyz?
Túrkıaǵa biz otyn-energetıka sektorynyń ónimderin (munaı, gaz, kómir, mazýt), metal, mal men hımıa (fosfor, azot) jáne mal satamyz. Al Túrkıadan arnaıy tehnıka, qurylǵylar men apparattar, onymen birge kıim (kýrtka, aıaq kıim, ish kıim) men tekstıl (mata, oramal) aldyramyz.
SICA nemese SVMDA. Biz bir-birimizge senemiz be?
Men kezdesýlerdiń ekonomıkalyq aspektilerine kóp mán beremin. Biraq keıde ekonomıkalyq kartınanyń saıası sheshimderdiń saldarynan ne týyndaıtynyn, ne ózgerip jatatynyn kórip júrmiz. Sondyqtan ekonomıkadan saıasatty bólip tastaı almaısyz. Erdoǵan kelgen ekinshi kúni, ıaǵnı erteń Astanada Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary keńesiniń otyrysy bastalady. Túrkıa Prezıdenti Rejep Taıyp Erdoǵan ol otyrysqa qatyspaq.
Shyny kerek, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń CICA-ny (SVMDA) dál osy ýaqytta qaıta jańǵyrtyp, ótkizip jibergeni, jáne oǵan barlyq qatysýshy memleketterdiń basshylary keleıin dep turǵany myqty dıplomatıalyq manevr bolyp otyr. Ia, naqty eshteńe sheshilmes, biraq bir-birin kóredi, sóılesedi, ishtegi tońdary erı bastaıdy. Bizge de keregi sol.
Pýtın
Reseı Prezıdenti Vladımır Vladımıruly. Ia, ol da Astanaǵa kele jatyr. Qasym-Jomart Toqaevtyń shaqyrýymen Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary keńesiniń otyrysyna qatysady. Reseı – SVMDA múshesi. Sondyqtan Pýtınniń Astanaǵa kelýi zańdy.
Kóp sarapshylar, Pýtın men Erdoǵannyń Astanadaǵy kezdesýinen úlken jańalyqtar kútip otyr. Áńgime, Ýkraına týraly júretini sózsiz. Túrkıa NATO múshesi bolsa da, Erdoǵannyń Eýropa men AQSH atynan sóıleýge mandaty bar ma, ol jaǵy belgisiz. Ýkraına Prezıdenti Zelenskıı Pýtınmen eshqandaı kelissózder júrgizbeıtinin tipti ishki zańmen bekitip tastady. Sondyqtan bul kezdesýlerinen nátıje shyǵa ma, ony eshkim naqty aıta almaıdy. Astananyń mindeti qonaqtaryn qarsy alý, sháılaryn quıyp berý. Biz sony atqarsaq boldy.
Kez-kelgen túsiniksiz jaǵdaıda kartaǵa qaraý kerek. Qazaqstan geografıalyq jaǵynan Reseıge baılanyp otyrǵany ótirik emes. Alyp kórshini aınalyp ótý óte qıyn. Keıde qymbat, keıde tipti múmkin emes. «Ata-anań jyndy bolsa, baılap baq» degen qazaq maqaly týra osy jaǵdaıǵa dál aıtylǵan sıaqty. Sondyqtan, ıa, qandaı ospadar, tentek bolsa da, biz sabyrmen jýasytýǵa tyrysyp júrmiz. Reseıdiń kóptegen sheshimderdi emosıamen qabyldaıtynyn baıqadyq. Sondyqtan Reseımen arada emosıonaldy kópshik qoıyp otyrý - jaqsy jumys isteıtin tehnologıa.
Osy tehnologıa boıynsha Qazaqstan eki kúnnen keıin «Ortalyq Azıa - Reseı» samıtin ótkizedi. Pýtın SVMDA-ǵa da, jáne osy samıtke de qatysady. Negizi sol úshin kelip otyr. Ortalyq Azıa, ıaǵnı Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Túrkimenstan, Tájikstan basshylary bir tarap, al Pýtın ekinshi tarap bolyp, naqty problemalarymyzdy sheshýge tyrysamyz. Bizde problemalar kóp. Onyń eń bastysy - Reseıdiń revanshısik saıasaty.
Dál sol kúni Astanada Túrkimenstan Prezıdenti Serdar Berdimuhamedovtiń memlekettik sapary bastalady. Demek, Berdimýhamedov memlekettik saparyn «Ortalyq Azıa - Reseı» samıtine kelýmen ushtastyryp otyr. Biz úshin Serdar Gýrbangýlyulynyń mańyzy artyp keledi. Serdarmen dos bolý kerek. Nege?
Serdar faktory. Oǵyzdar men qypshaqtar
Túrkimenstan bizge eki másele boıynsha qatty kerek.
Birinshisi – Reseı arqyly júretin soltústik korıdordyń jabyla bastaýy. Qazaqstan endi ońtústik korıdorǵa kóz tigip otyr. Al ol Túrkimenstan arqyly ótedi. Bizdiń tranzıttik áleýetimiz ben logıstıkamyzdyń bir ushy Serdar Berdimuhamedovtyń qolynda.
Ekinshisi. Bul qazaqtyń bolashaǵyna tikeleı baılanysty. Kaspııdiń quqyqtyq statýsy 2020 jyly aıqyndaldy. Sol boıynsha, bizge Kaspıı tabanymen Ázirbaıjanǵa baratyn munaı qubyryn salý úshin, teńiz boıynsha sol jáne oń jaqtaǵy kórshilerdiń, ıaǵnı Túrkimenstan men Reseıdiń kelisimi kerek. Birdeńe qylyp Reseıdi kóndiretin bolsaq, bizge Serdar Gýrbangýlyulynyń myrza kóńili asa qajet bolady.
Berdimuhamedovty shyǵaryp salyp, biz osy aptany bitiretin bolamyz. Qasym-Jomart Toqaev tek jeksenbi kúni demalýǵa múmkindik almaq. Bir aptada 3 memlekettik sapar, 2 samıtti atqaryp shyǵamyz. Olar jemisti bolýǵa, naqty nátıje berýge tyrysatynymyz anyq.
«Qazaqtyń úmitin arqalaǵan 7 kún» degen taqyryp qoıǵanda, men osyny meńzegen bolatynmyn. Bárin jáı sózben túsindirýge tyrystym.
Aıbar Oljaev
Pıar jáne komýnıkasıa mamany
Facebook paraqshasynan
Pikir qaldyrý