Dintaný ǵylymynda dinderdi álemdik, ulttyq, sınkrettik dep qarastyrady. Álemdik dinderdiń qataryna jer sharynyń barlyq memleketine keńinen taralǵan Býddızm, Hrıstıandyq, Islam dinin atap aıtýǵa bolady. Ulttyq dinderdiń qataryna Iýdaızm (evreı ultynyń dini), Sıntoızm (japon halqynyń dini), Indýızm dinderin jatqyzýǵa bolady. Atalǵan dinderdiń barlyǵy belgili ulttar men qaýymdardyń dástúrli dinderine aınalyp, mádenıeti men tarıhyna yqpal etip ulttyq bolmystaryn qalyptastyrǵan.

Qazaq halqynyń dástúrli dini bolyp Islam dini sanalatyny belgili. Islam dini qazaq dalasyna Vİİİ ǵasyrda taralyp, ulttyq mádenıetimiz ben bolmysymyzǵa, ádet-ǵuryptarymyzǵa, turmystirshilik, ádebıet, óner syndy kóptegen salalarǵa engen. Osy oraıda «Din men mádenıettiń ulasqany qanshalyqty tıimdi?» degen suraqqa jaýap izdep kóreıik. Orta Azıada klasıkalyq musylman ǵylymy men mádenıetiniń damýyna ortaǵasyrlyq shyǵys fılosofıasy tyń serpin berdi. Ál-Farabı, Júsip Balasaǵun, Mahmud Qashqarı jáne Muhammed Haıdar Dýlatı atty uly oıshyldar ǵylym men fılosofıanyń kórnekti ókilderine aınaldy. Ońtústik Qazaqstandaǵy kóshpendi túrki halqynyń arasynda ıslamdy taratýda Iasaýı tarıqatynyń negizin qalaýshy Qoja Ahmet Iasaýı zor úles qosty. Ámir Temirdiń Iasaýıge degen qurmetiniń belgisi retinde XIV-XV ǵasyrlarda Qoja Ahmet Iasaýı kesenesi salyndy. Qazirgi tańda bul tarıhı jádiger tek Qazaqstandaǵy iri musylmandyq sáýlet eskertkishi ǵana emes, sonymen qatar, álemdik ozyq úlgilerdiń biri bolyp sanalady.

XVI-XVII ǵasyrlarda Orta Azıalyq eldermen birge qazaqtardyń ekonomıkalyq jáne mádenı damý baılanystary Qazaqstandaǵy ıslamnyń qarqyndy taralýyna jáne áser etýdiń kúsheıýine jaǵdaı týǵyzdy. Qazaq handyǵynyń turǵyndary ıslamnyń hanafıttik-sýnıttik baǵytyn ustandy. Sonymen qatar halyq ómirinde ıslam dini men shamanızmniń, táńirshildiktiń keıbir elementteriniń baılanysy baıqalyp turdy. Qazaq memleketi qurylǵan ýaqyttan bastap musylman quqyqtyq normasyna súıendi. Kereı men Jánibekten bastap, qazaqtyń sońǵy hany Kenesaryǵa deıin barlyq qazaq handary sharıǵat zańdaryn berik ustandy. Táýke hannyń bekitken «Jeti jarǵy» zańdar jınaǵy ıslamnyń qoǵamdyq ómir men quqyqtyq tájirıbege dendep enýine aıtarlyqtaı yqpalyn tıgizdi.

Islam dininiń qundylyqtary men senimdik kózqarastardy qazaq halqyna nasıhattaý jáne aǵartýshylyq jolynda qazaqtyń ataqty tulǵalary, aqyn-jazýshylary, aǵartýshy ǵalymdary men Alash zıalylary eleýli úles qosqan. Aǵartýshy ǵalym Ybyraı Altynsarın «Musylmandyq tutqasy» eńbeginde mektep jastaǵy oqýshylardyń zeıinin ıslamnyń ǵylym sáýlesinen úırenýge shaqyrǵan. Etnograf ǵalym Shoqan Ýalıhanov ta musylmandyq dástúrlerdiń qazaq dalasyna túsindirýde birneshe eńbek jazǵan. Shákárim Qudaıberdiuly «Musylmandyq sharty» eńbeginde qarapaıym halyqtyń dinı saýatyn kóterý maqsatynda ıman, ıslam, ıhsan, ǵıbadat, dinı qulshylyqtardyń máni men maqsatyn nasıhattaǵan uly tulǵalardyń biri bolǵan. Abaı Qunanbaıuly óziniń shyǵarmalarynda dinı aǵartýshylyq, paıdaly bilim, ǵylym, ónerdiń mańyzdyly týraly eńbekter jazyp, musylman jurtyna dinniń negizderin keńinen nasıhattaǵan.

Búgingi tańda, Qazaqstandaǵy dinı ahýal turaqty. Memlekettik organdar men zańdy tirkeýden ótken dinı birlestikterdiń qarym-qatynasy zań aıasynda rettelgen. Konstıtýsıalyq jáne saıası turǵyda Qazaqstan zaıyrly memleket bolǵanymen, bizdiń qoǵamda dindarlyqtyń ósý úrdisi bar ekeni barshaǵa belgili. Ártúrli áleýmettanýlyq ólshemderdi jınaqtaǵanda búgingi kúni el turǵyndarynyń 85 paıyzdan astamy ózderin dinge senýshiler qataryna jatqyzady, 20 paıyzyn dinı rásimderdi oryndaıtyn azamattar quraıdy. Qazaqstandyqtardyń qalǵan bóligi – dinge senbeıtinder nemese ateıser men agnostıkter.

Resmı aqparattarǵa súıensek, Qazaqstan aýmaǵynda jıyrma myńǵa jýyq destrýktıvti aǵymdardyń múshesi bar ekeni týraly jarıalanǵan bolatyn. Atalǵan destrýktıvti dinı aǵymdarmen turaqty túrde aqparattyq-túsindirý sharalary, aldyn alý máseleleri dintanýshy, teolog mamandar tarapynan júrgizilýde. Qazaqstannyń barlyq óńirinde ákimdikter quramynda Din problemalaryn zertteý ortalyqtary qurylǵan jáne de destrýktıvti aǵymdardyń múshelerin ońaltýǵa, dástúrli qundylyqtarǵa beıimdeýge baǵyttalǵan jumystaryn júrgizip keledi. Jastardyń arasynda elimizdiń dástúrli qundylyqtary men mádenıetine tolyǵymen boıusyný, túsiný, iske asyrý joldary tolyǵymen qalyptaspaǵany anyq. «Qańtar oqıǵasynda» oryn alǵan qoǵamdyq oryndardaǵy tártipsizdik saldarynda mádenıet pen qundylyqtarymyzdy tolyǵymen túsinbegen keıbir jastardyń bar bolǵany anyq kórindi. Osyǵan oraı, elimizdiń aýyl aımaqtarynda, óńirlerinde mektep jastaǵy oqýshylar arasynda dástúrli qundylyqtar men mádenıetimizdi nasıhattap, jastar arasynda tarıhı sanany qalyptastyrý mańyzdy qadam bolar edi.

Qazirgi tańda, álemdik jahandaný zamanynda ulttyq qundylyqtar men rýhanı izdenisterdiń ornyn – jasandy oılar, bilim, ǵylym, adal eńbektiń ornyn – tutynýshy psıhologıasy arqyly adamdy globaldy komersıalyq korporasıalar, aqparattyq tasqynnyń yqpalymen tereń oılaý, synı pikir, rýhanı qundylyqtardyń ornyn – vırtýaldy senimder men jalǵan ıllúzıalar arqyly tárbıeleıtin medıa quraldarynyń shyraqtaǵan zamany toltyrýda. Jastardyń tárbıesi «Instagram», «Tık tok», «Iýtýbtan» basqa dástúrli qundylyqtar sheńberinde HHİ ǵasyrdaǵy Qazaqstannyń jańa býynynda rýhanıat pen mádenıettiń rólin arttyrý kerek ekeni sózsiz. Osy oraıda, zıaly qaýym ókilderi, aqyn-jazýshylarymyz, ǵalymdarymyz jastardy zamannyń jańa tehnologıalary arqyly halyqtyń tarıhyn, mádenıetin, ónege alatyn uly tulǵalardyń, Alash zıalylarynyń eńbekteri arqyly tárbıelik mańyzy úlken týyndylardy júzege asyrýdyń qajettiligi orasan zor.

Shaǵyrbaı ALMASBEK,

QR BǴM Ǵylym komıteti

fılosofıa, saıasattaný

jáne dintaný ınstıtýty

dintaný ortalyǵynyń

dırektory, PhD doktor