Qazaqtyń bir týar Alashshyl azamaty, Alash kósemderiniń izin jalǵastyrýshy, saıası qaıratker Hasan Oraltaıdyń týǵanyna bıil 90- jyl. Artyna óshpes iz qaldyrǵan ata taǵylymy men ǵıbaratty ómiri – bizge etene jaqyn, jarqyn úlgi.

Ultyn súıý bar da, sol súıispenshilikpen ulty úshin qyzmet etip, elin súıindirý taǵy bar.  Óz ultyn, búkil túrki qundylyqtaryn janyndaı súıgen Hasan Oraltaı týraly barsha zıaly qaýym ókilderi, rýhanıattaǵy áriptesteri únemi jaqsy pikirde. Sebebi ol kisi týraly jazylǵan jaǵymdy derekter men eńbegin baǵalaǵan jazbalardy kóptep kezdestirýge bolady. Solardyń biri AQSH-tyń 42-shi prezıdenti  Bıll Klınton: «Sizdiń adal qyzmetińiz ben azattyq jolynda shynaıy berilip qyzmet etýińiz qol jetkizgen jeńisti álem aldaǵy jyldar boıy este saqtaıdy»  - dep estelik jazba qaldyran edi.

H. Oraltaıdyń qazaq halqynyń tarıhyna, etnografıasyna, ádebıetine, saıasat máselelerine arnalǵan túrik tilinde jazylǵan «Qazaq túrikteri» (Izmır, 1961), «Uly túrikshi Maǵjan Jumabaıuly» (Izmır, 1965), «Shyǵys Túrkistan tarıhyndaǵy basty máseleler» (Stambýl, 1975), «Komýnızmmen shaıqas» (Izmır, 1965), «Elim-aılap ótken ómir» (Stambýl, 1999, 2005) kitaptary shyqqan. Májıt Aıtbaevtyń «Abylaı» dastanyn jáne óleńderin (1971), tuńǵysh ret «Qazaqsha-túrikshe sózdik» bastyrdy. Túrik halyqtarynyń tarıhı taǵdyryna arnalǵan materıaldar jarıalanatyn «Bıik Túrkeli» jýrnalyn óz qarjysyna shyǵaryp turdy (1962-1986). Stambýlda 1973 j. basylǵan «Alash» kitabynda qazaq halqynyń ǵasyrlarǵa sozylǵan ult azattyq qozǵalysyna sholý jasady, ásirese, Alash qozǵalysyna, Alash Orda partıasyna, Alash ókimetine durys baǵa berdi. Á. Bókeıhanov, A. Baıtursynov, M. Tynyshbaev, M. Dýlatov, J. Dosmuhamedov, X. Dosmuhamedov, M. Shoqaev, A. Birimjanov, Á. Ermekov, O. Qarashev, M. Jumabaev, R. Mársekov, T. Rysqulov, S. Asfendıarov, N. Tórequlov, O. Jandosov, S. Qojanovtyń eńbekterin urpaqqa úlgi ete bildi. Qazaq halqynyń tarıhyna, etnografıasyna, ádebıetine, saıasat máselelerine arnalǵan osyndaı túrli eńbekterin jaryqqa shyǵarý arqyly shet elde júrse de, óz ultynyń damýyna barynsha rýhanı úles qosty.

Bar ǵumyryn qazaqtyń azattyǵyna arnaǵan Hasan Oraltaı tarıhtyń talaı tálkeginen ótip, tar jol taıǵaq keshýde talmady. Aıaýly halqymyzdyń Táýelsizdik jolynda aıanbaı eńbek sińirgen tulǵa tól mádenıetimiz ben tilimizdiń túp tamyrynan alystamaýy jolynda eńbek etti. Joǵaryda atalǵan eńbekteri óz aldyna, ásirese óz ómirine negizdeı otyryp jazǵan «Elim-aılap ótken ómir» týyndysynyń alatyn orny erekshe. Bul kesek týyndyny Hasan Oraltaı ómiri men ǵylymı maqalamnyń kompasy retinde qarastyraýǵa bolady.

Avtor bul eńbeginde ákesi Hákim Qalıbekteı babamyzdyń beınesin sańylaq uldyń kózimen ǵumyrnamalyq sıpatta jan-jaqty ashyp kórsetedi. Jalpy ǵumyrnama janrynyń óskeleń urpaqqa bereri mol. Sebebi, birinshiden, bul janr qarapaıym úlgide túsinikti tilde jazyldy, ekinshiden, kórkem ádebıettegideı jasandy keıipkermen emes, basty keıipker ómirde bolǵan adam retinde shynaıylyǵymen baýrap alady. Týyndyny oqý barysynda baıqaǵanymyz, qazaq tarıhyndaǵy bir tulǵanyń júrip ótken joly arqyly jalpy qazaq tarıhynyń bir shıregin kórýge múmkindik beredi. Bul týyndy týraly jazýshy, Qazaqstannyń memlekettik syılyǵynyń ıegeri Dúkenbaı Dosjan: «Syndarly taza minezdi úlken prozamyzǵa Hasan Oraltaıdyń «Elim-aılap ótken ómir» atty ǵumyrnamalyq baıany qosylǵany – maqtanǵa turatyn qubylys. Aqylǵa azyq bolar tiri sózge jarydyq» - dep baǵa berdi. Rasynda, D. Dosjan aıtyp otyrǵandaı «tiri sóz», ıaǵnı búginde shynaıy oqıǵaǵa qurylǵan, eń bastysy, saıası astary bar, tarıhı shyǵarmalar joqtyń qasy. Ol týraly avtordyń ózi «Shynynda meniń ómirim elim-aılap ótti. Eger meniń júregimde saǵynysh bolmasa, zar bolmasa bekerden-bekerge 650 bettik kitap jazylmas edi...» deıdi. Kitap pishimi salmaqty, al ishinde jazylǵan aqparattar men derekter odan da aýyr júkti arqalaıdy. Sondyqtan da bolar, atasy qazaq, urany Alash bolǵan Hasan Oraltaıdyń bul eńbeginiń izdengen zertteýshige bereri mol. Tarıhı derekter men mańyzdy málimetterdiń sol oqıǵalardyń ortasynda júrgen adamnyń zertteý jazbalary boıynsha ǵylymı eńbek jazýda taptyrmaıtyn týyndy, ári túrkologıa, qazaq ádebıeti men mádenıeti, fólklortaný t.b. mamandyqtary boıynsha jazylatyn talaı ǵylymı eńbekterdiń saýatty jazylýyna túrtki bolary anyq.

Avtor taǵy bir jazbasynda: «Ómirim arpalyspen ótti. Bir tynysh otyrǵan kúnim joq. 20 jyl qytaıdyń qyrǵyny qorqytty. Odan Túrkıada jańa ómirge beıimdelemin dep biraz jylym ótti. Saharada emin-erkin ósken adamǵa, yǵy-jyǵy halqy bar, salty bólek, ádet-ǵurpy basqa elge kep kirigip ketý, sýdaı sińip, tastaı batý ońaıǵa túsken joq. Áýeli til úırendim, bir emes, eki til úırenýge týra keldi, túrik jáne aǵylshyn» - dep eske alady. Jańa jerge, bógde elge qonys aýdarǵandaǵy adaptasıa máselesi óz aldyna, ásirese til úırený praktıkasy qazirgi kóptegen jastarǵa úlgi ǵana emes, naǵyz motıvasıa bola alatyn osyndaı jazbalaryn da kezdestirýge bolady.

Týyndydaǵy «Úrimjide jasalǵan kelisim jáne keıin ulttyq qaharman retinde sıpattalǵan orys pen qytaı jaqtasty kisiler», «Qalıbek Hakimniń «Orys oıynshyǵy úsh aımaq úkimetine» qarsylyǵy», «Ospan batyrǵa Mońǵolıa arqyly jasalǵan sovettik qastandyqtar», «Qytaılardyń Tákiman batyrdy tutqyndaýy», «Shólge jiberilgen sholǵynshylar», «Dúńgenderdiń zombylyǵy», «Komýnıs qytaılardyń sońǵy shabýyly» syndy áńgimelerinde Qytaı Halyq Respýblıkasy saıasatynyń búrkemeli tustary men keltirgen kesapatyn áshkereleıdi. Bul jazbalardyń ózi Shyǵys Túrkistan jerin mekendegen qazaqtardyń júrip ótken jolynda jazylǵan tarıhtyń qandy betteri edi. «Sý ornyna qan ishý» atty oqıǵasynda kósh barysynda maldyń qanyna qatysty erekshe aqparattarmen bólisip ótedi. «Lop-nor ózeniniń jaǵasynan kóship, Taklamakan shóline kirgenimizge bes kúnnen asqan edi. Mal aıdaǵan jigitterdiń keıbireýleri shólge shydamaı, qoıdy baýyzdap qanyn iship jatyr degen úreıli habar tarady. Endi bireýleri maldyń qarynyndaǵy jynyn syǵyp, sý shyǵaryp ishý úshin sony súzýde desti. Qan ishkender keýip qurǵaǵan keńirdegin alǵashqyda jibitkenimen, keıin qannyń odan ári shóldetkenin aıtysyp júrdi» - deıdi. Týǵan jerinde qyspaqqa ushyryp, bolashaq urpaǵynyń amandyǵy úshin jan saýǵalaǵan shettegi qazaqtardyń ómirindegi eń azapty kúnder osylaı bolǵan edi.

Qazaqstandaǵy bolǵan saıası jaǵdaılar men osy jerdegi halyqtyń ál-aýqaty tarıhshylar men saıasattanýshylar tarapynan óz deńgeıinde jazylyp jatady. Al shettegi qazaqtardyń basynan ótkergen tarıhı dúrbeleńderi men oqıǵalary kóbinese negizgi tarıhtan syrt qalyp qoıatyny bar. Osy turǵyda H. Oraltaıdyń jaryqqa shyǵarǵan osy týyndysy talaı jyldarǵa azyq bolatyny sózsiz. Avtor bul eńbeginde bıografıalyq janrdy negizge ala otyryp, Shyǵys Túrkistan qazaqtarynyń 1930 jyldan bergi eldegi jáne shettegi ult-azattyq kórinister, sondaı-aq, Taklamakan shólinde, Gımalaı taýynda jáne Túrkıa men Germanıadaǵy qazaqtarǵa qatysty bolǵan oqıǵalardy qaz-qalpynda, saıası kózqaras tanyta otyryp, ádebı janrdyń bir pushpaǵyn ıleı otyryp jazyp shyqqan. Bir qaraǵanda jeke adamnyń basynan ótken oqıǵalar tizbegi sıaqty kóringenimen, baǵdarlaı bilgen adamǵa birtutas halyqtyń taǵdyry astarlanyp jatyr. Kitaptyń taǵy bir qundy paraqtary Táýelsiz Qazaqstanda bolǵan oqıǵalar tizbegi týraly baıandalýynda. Eńbekte olar «Qazaqsha bilmeıtin qazaq», «1991 jyly Qazaqstanǵa tuńǵysh barýym», «Egemen Qazaqstannyń prezıdenti N.Nazarbaıdyń Túrkıaǵa kelýi», «Dúnıejúzi qazaqtarynyń quryltaıy», «Quryltaıǵa men nege barmadym?», «Qazaqstannyń táýelsizdiginen keıingi jyldary este qalǵan qysqa-qysqa elesteri» syndy taqyryptarmen berilgen. Mundaǵy erekshelik – jany, qany qazaq bolǵanymen kózqarasy ózgesheleý pikir bildire otyryp jazylýynda. Sebebi týǵan elinde bolyp jatqan oqıǵalarǵa synı kózqaraspen qaraı otyryp, elimiz tezirek órkendese eken degen tilekpen jazylǵan oqıǵalardan quralǵan bolatyn. «Ushaq ishindegi daý» áńgimesinde ushaq ishinde akademık Ómirbek Joldasbekov Hasan Oraltaıdan: «Qaıdan qańǵyp júrgen qazaqsyń?» dep suraıdy. Sonda ol kisi: «...Komýnıser «qańǵyrtyp» jibergen qazaqpyn» dep, qıturqy suraǵyna qıturqy túrde jaýap beredi. Sonda Ó. Joldasbek: «Komýnıser eshkimdi qańǵyrtqan joq, eldi, jerdi tastap opasyzdyq etip, qashyp, qańǵyryp ketken qazaqpyn de»,- dep odan ári tilin tıgizedi. Oǵan jaýaby daıyn H. Oraltaı: «Komýnıster qańǵyrtyp, qyrǵyndamasa Á. Bókeıhan, A. Baıtursynuly, M. Dýlat, M. Jumabaı, M. Tynyshbaı sıaqty qazaqtyń myńdaǵan zıalylary qaıda ketti? Komýnısterdiń jasandy asharshylyǵynyń nátıjesinde qyrylmasa, búkil qazaq halqynyń teń jarymynan astamy 4 mıllıon qazaq qaıda ketti? Siz solardy qalaı bilmeı aıtyp otyrsyz?»,- dep utymdy jaýap beredi. Jalpy Ó. Joldasbekov aıtqan syn qazirgi otanyna oralǵan qandastardyń barlyǵyna qoıylyp jatady. Aıyptaıtyndary da joq emes. Óz tarıhyn jete biletin adamda bul suraqtyń bolmaıtyndyǵy belgili, al akademık Ó. Joldasbekovtyń jaǵdaıynda ózi Máskeýden kele jatqan ushaqta otyryp, sol kezdegi saıasattyń soıylyn soǵyp júrgen adam retinde, tarıhyn bile tura sondaı suraq qoıýǵa saıası turǵyda májbúr bolǵandaı kórinedi.

Kitaptyń birinshi basylymy 1999 jyly Ystambulda jarıalanǵan bolatyn. Bul týraly avtor: «Bul – estelik kitap. Estigenderim men kórgenderimniń, istegenderimniń este qalǵan jıyntyǵy. Ómirimniń alpystan asyp, jetpiske taıaǵan kezindegi qaǵaz betine túsirgenderim. Basqalarǵa unap-unamaıtynyna qaramastan, este qalǵandardy bolǵanyndaı kúıde jazdym. Elý jyldan beri shetelde ómir súrgen bir qazaqtyń qıyrda júrip jazyp, syrtta bastyrǵan ǵumyrnamasy» - degen bolatyn. Kitap 2005 jyly ekinshi ret qaıta basylyp shyqty. Munyń ózi eńbektiń qundylyǵyn arttyra túskendeı. Avtordyń bergen málimetteri boıynsha, kitapty shyǵarýdaǵy qıyndyqtyń bir parasy shetelde júrip oqıǵalardy aldymen qaǵazǵa jazyp, keıinnen kompúterde terip, ony qazaq tilin túsinbeıtin tıpografıada basyp shyǵarýdyń mashaqaty jetpiske qaraılaǵan shaǵynda ońaıǵa soqpaǵan anyq. Degenmen, bul kitapty jaryqqa shyǵarýdaǵy qıyndyqtardyń tek basy ǵana edi. Sebebi ony zaryǵa jetken elindegi taralymy túrli taraptan qarsylyqqa ushyrady. Shyndyqtyń jarıalanyp, ótiriktiń áshkerelenýi sol kitaptyń jaryqqa shyǵýyna arqaý bolǵan jergilikti bıliktegi keı qazaqtar tarapynan quptalmady. Negizgi sebep, kitapta aty atalǵan keı tulǵalardyń qyzmet babyndaǵy qatelikteriniń jarıalanyp ketýinen qorqý bolatyn. Bul kitaptyń eń úlken jetistikteriniń biri ǵumyrnamalyq bola tura, eshqandaı tulǵanyń jeke basyna tıisýshilik pen namysyn taptaýshylyqqa jol berilmegen. Avtor birneshe jerde óziniń namysyna tıetin sózder estı tura, týyndy barysynda eshkimniń ar-namys aýmaǵyna kirmegen. Kitaptyń alǵashqy 500 danasy Túrkistan jerinde taralǵanymen, Almatydaǵy taralymy biraz kedergilerge ushyrady. Tipti Qazaqstanǵa kirgizýge tıym da salǵan kezderi boldy. Biraq bılik kitaptyń negizgi jarnamasyn jarıalaýǵa tıym salǵanymen, antı jarnama jasap otyrǵandaryn ózderi túsinbedi. Sebebi «tıym salyndy» degen sóz halyqtyń qyzyǵýshylyǵyn odan saıyn oıatyp, oqyrmandardy odan saıyn yntyqtyra tústi. Bir jaǵynan kitaptaǵy oqıǵalardyń ádildigine kóz jetkizgen «Azat», «Halyq», «Tirshilik», «Jas alash», «Qazaq ádebıeti», «Almaty aqshamy», «Altyn orda», «Qazaq batyry» gazetteri kitaptyń úzindilerin ártúrli kólemde jarıalaı bastady. Odan bólek, týyndy týraly jazýshylar men ǵalymdardyń eńbekterinde de tilge tıek etildi. Mysaly, akademık Rymǵalı Nurǵalıev «Qazaqtyń 100 romany» degen kitabynda: bul kitap týraly, «1999 jyly jaryq kórgen 800 betke jýyq týyndy S.Seıfýllınniń «Tar jol taıǵaq keshý», S.Muqanovtyń «Ómir mektebi» romandary sıaqty avtordyń basynan keshken ómir jolynan mol maǵlumat beredi. Mundaı romandar qazirgi ádebıetimizde de bar - dep taldap ótti. Qazaq dramatýrgıasy men fılologıasynda ózindik orny bar úlken mamannan mundaı pikir estýdiń ózi romannyń kásibı turǵyda joǵary talǵammen, belgili bir tásilde qomaqty mısıany atqara otyryp jazylǵandyǵynan habar beredi. Sondaı-aq, jýrnalıs, jazýshy Batyrhan Dárimbettiń «Demokratıa men avtokratıa» eńbeginde «Elim-aılap ótken ómir» týyndysyn tanystyra kelip, kitaptyń Qazaqstanda taratylýyna kedergi bolǵandarǵa toqtalǵan. «Búginge deıin esh qazaq basynan keshpegen, keshse de batyly men bilimi jetpegen, týǵan elden bosqan týystarymyzdyń taǵdyry men taýqymetin shynaıy realdyqqa sýara otyryp, jazǵan kesek te keremet kitap» - dep baǵa berse, jazýshy Janat Ahmádıuly: «Kitap Hasan Oraltaıdyń ákesi, Shyǵys Túrkistan ult azattyq kóterilisiniń qaharmany Qalıbek Hákimniń atyn álemge pash etken rýdyń emes ulttyń namysy degen edi. Týǵan jerinen aýa kóship, shildeı tozyp bosqan qazaqtyń rýhanı jetimdiginiń ensıklopedıasy dese bolarlyq»,-dep kitaptyń mańyzdylyǵy týraly aqyn Talapbek Tynysbekuly jazǵan edi. Ǵasyr ótken saıyn qundylyǵy arta túsetin eńbekter bolady. Kóbine oǵan «Elim-aılap ótken ómir» syndy tarıhı týyndylar jatady. Qazaq halqynyń azattyǵy, qazaq ultynyń rýhanı bostandyǵy jolynda ómirin sarp etken Hasan Oraltaıdyń jıyrmaǵa jýyq shyǵarmalarynyń kópshiligi aǵylshyn, túrik tilinde jaryq kórdi. Kitaptarynyń birneshe tilge aýdarylýy qazaq órkenıeti terezesiniń sheteldermen teńesýine jol ashatyn altyn kópir bolmaq.

Qorytyndaı kele, týǵan eliniń táýelsizdigi jolynda alys shetelderde júrip te qolynan kelgen bar eńbegin arnaǵan alashshyl arda azamat, saıası qaıratker, jalyndy jýrnalıs-jazýshy Hasan Oraltaıulynyń bıil týǵanyna 90 jyldyǵyn týǵan eli men ony biletin barsha progresshyl jurtshylyq atap ótpekshi. Elin, jerin súıgen aıtýly tulǵanyń esimi ıisi qazaq halqymen birge jasaı bererine kámil senemiz! osyndaı ǵasyr týdyrǵan danalardyń eren eńbegi, Otan úshin qyzmet etýdiń máni men qundylyǵy keleshek urpaq jadynda saqtalatyny sózsiz.

Ádı Batıza Ónertaný magıstri
Á.Qasteev atyndaǵy óner murajaıynyń ǵylymı qyzmetkeri