"Iis" óleńinen ne ańǵardyń?
( Máden Muhametqanuylynyń bir óleńine taldaý)
Já, aqynnyń óleńin aldymen oqyp, sanaǵa toqyp, aqylmen ekshep, sabyrmen teńshep, oı qortyp, týǵan jerdiń jupar aýasy men kıiz týrlyqtyń ıisimen biraz tynysap alaıyq. Aqyn "Iis" týraly qalaı - qalaı tolǵady eken. Qalaı - qalaı tolǵandy eken tyńdap kóreıik:

Jaılaý kezi jannattaı qulpyrǵan taý ishi,
Jasyl kilem túlejip qara jerdiń qyrtysy.
Ákem kelip jetetin,aqboz atpen entelep,
Kıiz úıdiń syrtynan dúbirletip júrisi.
Kúlimsirep kirgende Alataýdaı tulǵamen,
Tasýshy edi úıdiń qut ,baǵy janǵan yrysy,
Tańbozynan kúıbińdep júriýshi edi jan anam,
Qamyn jasap bizderdiń , bitpeýshi edi jumysy.
Meıizdeı kepken súriniń qaınaǵany qazanda,
Tábetińdi ashýshy ed(i), muryn jarǵan ıisi.
Syrtta jańbyr sirkirep , tyrsyldaǵan tamshylar,
Mama bulttan tógilgen quty tamǵan nur osy.
Asyq atyp tór aldy ápkem jáne inimmen,
Balalyqtyń bal dáýren oıny qanǵan bir dosy .
Qatar tikken aǵamnyń otaýynyń ishinen ,
Syńǵyr-syńǵyr estilip jeńgemizdiń kúlkisi .
Týyrlyqtyń ústinde úzilip shyqqan dybystar,
Ǵalamat bir jupar-aý jańbyr qyzdyń ıisi!
Kıiz úıge tosylmaı aýyq-aýyq úzdigip,
Qońyr leppen urady ızen , jýsan ıisi.
Qozy , bota , qulynnyń ıisi de tym kúshti,
Dala tósi eken ǵoı ıis, túıis súıisi.

Úshburyshtap kúngeılep tirep qoıǵan túńligi,
Aq baqannyń mindeti - tamshy tambaý úkimi.
Ot bıshigin úıirip naızaǵaıdyń jarqyly,
Kóz aldyńda aqyryp jasyl jaıdyń kúrkiri.
Táýbe úıirip eriksiz, tıasyń aıdyn kúlkini.
Iisine teń kelmes Fransýzdyń átiri,
Shyǵýshy edi buralyp qońyr qıdyń tútini.

İrge jaqta dáý saba irkit ıisi ańqyǵan,
Qurt pen irimshik jaıylǵan qaby maıly matadan.
Qyzyl aǵash tósekte ákem shertip dombyra,
Tátti kúıin tógiltip , jatýshy edi shalqadan,
Qonaq kelse qyzýshy ed(i) keń jaıylǵan dastarqan,
Soıyp tastap semirgen qysta týǵan marqadan.

Kórinedi esikten kúngeı jaqtyń adyry,
Bilinbepti, bilmeptik keń sahara qadyry.
Topyraqtyń ıisin, ıiskep jatyp júdeımin,
Shúlentaýda qaldyń-aý, jan ákemniń qabyry.

Kókek, sáýir, artynan sary altyndaı kúz jetti.
Aqqý qaıtyp tústikke
Jyljı-jyljı tez ótti.
Jyldar jylym zý etip, jylmaǵaılap bilgizbeı,
Qyzyǵy mol balalyq, jastyqty ylǵı kúzepti.
Alysta qalǵan bala kez, meni bylaı júdetti.
Sary jurt ta sarǵaıyp, shaqyrady ár tań da,
Ar keýde de typyrlap, janǵan ottaı júrekti.

Barǵym kep júr minip ap, qara óleńniń tulparyn,
Ushyraıyn jetsin bir, seri sezim suńqaryn .
Ákemmenen anamnyń, ıisi sińgen sol jurtta
Jambastap jatyp shaı ishsem,
Basylama ıapyr-aı, bala kezgi qumarym ?!

Jaılaýymnyń shyń quzy basyn bultqa tirepti,
Qut yrysy tasyǵan bizdiń jurtqa tirekti.
Saǵynyshyma jaralǵan baıtaq dala mekenim,
Barǵym kep júr men saǵan biraq sermep bilekti,
Topyraǵyna bir aýnap , juparyn jutyp shaı ishsem,
Jaǵyp qoıyp hosh ıisti kókteı kepken tezekti.
(Máden Muhamethan)

Búgingi Anatomıa ǵylymynda ıis sezýdiń otyzdaı mehanızmi anyqtalǵan . Iis sezýdiń keremetin osydan eki myń jyl buryn rımdik fılosof Gıt Lýkreskıı Kır anyqtaǵan bolatyn. Ol adam men janýardyń ıis sezý múshelerinde arnaıy sezgish oıyqtar , ár ıistiń ózine sáıkes oıyǵy bolatynyn ǵylymı jolmen dáleldegen edi...

Jer sharynda aýanyń bir kýb metrinde bir molekýla ıisti seze alatyn janýar da bar. Jibek qurtynyń atalyǵy analyǵynan bólinip shyǵatyn on myńnan ajyraǵan , bir mellıgram ıisti on kılometr jerden seze alady. Akýla sýǵa tamǵan bir tamshy qan ıisin tórt jarym kılometr aralyqtan sezedi. Biraq janýarlardyń sezetin ıisteri shekteýli bolady.

Al, adamnyń ıis sezýi qandaı da bir zatpen nemese áserli oqıǵamen, emosıalyq kúımen baılanysty bolady. Sezimtal aqyndar tánimen emes, janymen, názik sezimmen tipti sharqurǵan oımen, qanatty qıalmen óte alys shalǵaıdaǵy ıisti seze alady. Bul adam balasynyń aqyl - oı qýatynyń kúshi. Qarym qabletiniń, sana sapasynyń joǵary shegi.

Já, áz oqyrmanym, kózqaraqty qalamdastarym, men ıis týraly zerteý júrgizeıin, maqtanyp marqaıyp maqala jazaıyn, dilgirsip keńes bereıin dep tálimsip otyrǵam joq...
Iisti jazýǵa, ıisti aıtýǵa sebep bolǵan oqıǵa bar. Ol qasymyzda qabyrǵalas bolyp, qalam terbep , jemisti óleń jazyp júrgen, qadaqty qalamger, ǵalamat aqyn Máden Muhamethandyń "Iis" degen óleńi osy jazbany jazýǵa túrtki boldy

Já, aqynnyń ıis sezý túısigi tipten keremet. Keremet bolǵanda da, bala kezindegi, eski jurtta , kóne qystaýda, bala tanaýda qalǵan hosh ıis, eseıgende, erjetkende, araǵa qyryq jyl, jarty ǵasyr salyp, óleń bolyp, sana túbinen túrlenip túlep aqyndy saǵynysh besiginde terbep oıatqan hosh ıis eken - aý!?
Bul ıis kúnúde tanaýǵa kele bermeıdi. Jel jelpip jetkize almaıdy. Kóp jyldardyń kóleńkesinde, bala kóńildiń túkpirinde kómilip jatqan kóne ıis. Sonaý sonar kóktem ómirdiń, kórikti kóńildiń kókjıeginde kómýli jatqan ıis. Bala kezde ata - ananyń baqyt qushaǵynda, qara shańyraq tórinde asyq atyp, asyr salyp , ýaımyz , qamsyz , qapersiz ómir keship júrgen bala kez, bal dıdar dáýrende, kinásiz tanaýǵa ýyzdaı uıyp uıalap qalǵan hosh ıis.

Iá, ıis, ıis bolǵanda da, qara qazanda býy burqyrap, saryq - saryq qaınaǵan sary meıizdeı kepken sary jambastyń ıisi, sabadaǵy sary altyndaı tolqyp pisip, sapyryp alǵan sary maıdyń ıisi, órede kún qaqtap, saýmal samal qaqqan, aq shaǵaladaı qurt pen sarǵysh tartqan tátti irimshiktiń ıisi. Tórde tóselgen, tekemet pen oıýly syrmaqtyń ıisi, keregeden jel úrlegen shym shıdiń ıisi, ákeniń teri sińgen qara kúpiniń ısi, alty taspa buzaý tis soryla qamshynyń ıisi, qas tulpardyń noqta men júgenniń ısi, jarqyn júzdi, jany túnyq perızat anasynyń aq shylaýyshynyń ıisi, esik ashylsa, kerege túrilse samán daladan ańqyp kirgen boz jýsan men kıeli ermenniń ısi, irgede irkildep aqpen tolqyp jatqan teri sabanyń ıisi, jańbyr sińgen qońyr týrlyqtyń ıisi, aq qaıyńnan shaýyp jasaǵan aq bosaǵa men tabaldyryqtyń ıisi...

Já, oqyrmanym, qazaq úıi toqsan toǵyz ıiske tolyp tur. Aqyn onyń bárin tizbektep tirkep aıtyp jatpaıdy. Osy qazaqy ıis, búgingi fransýzdyń átirinen de kúshti ıis dep bir aýyz sózben túıe sólep, nyq túımelep turyp aıtady. Sol arqyly ult rýhynyń sónbes altyn shamshyraǵyn shyradaı jaǵady. Qarańǵy tartyp qalǵan kóńilderge óz júreginiń altyn nurdaı sáýlesin túsire jyrlaıdy. Bala kezdegi ózi ósken januıasynyń mártebesin ıis uǵymyna syzǵyza syzyp , urpaqtarǵa ulanǵaıyr uly oı salady. Ótken kúnniń ónegeli ómir izderin óleńine úzilmes arqaý etedi. Bir ǵana ıisti ózek etip, ult rýhyn tý etip kóteredi. Bul keremet oı, ǵajap sezim ǵoı.

Senim qamshysyn sezim tulparyna basyp, óleń pyraǵyna minip alyp, alysta qalǵan , atta jurtta túnep qalǵan balalyqtyń izin qýyp saıahattap keledi. Sondan ǵajap oı túıedi...
Ol oıdy aıtý úshin, óleń etip jazý úshin kúrdeli kúdirge, shytyrman shıyrǵa súırep áýire - sarsańǵa túspeıdi. Aq boz at minip munarly jańbyrly dalany dúbirletip, úı irgesine taqap kelip qalǵan áke beınesi, tór alda ápeke - ini jáne ózi asyq atyp oınap júr. Otbasynda qazanǵa sary jambas salyp, ıisin burqyratyp asyp qoıyp kúıbińmen júrgen anasy, úlken úı irgesindegi aq otaýdan estilgen jeńgesiniń kúmisteı syńǵyr kúlkisi mine, osy detaldarmen ǵana ǵajaıyp qazaq saharasynyń, baǵy zaman kelbetin kelisti beıneleı bilgen. Sodan ary qaraı qansha jyldar ótse de, ýaqyt syrǵyp ketse de, bala tanaýda qalǵan sol bir hosh ıis. Sary saǵynyshqa aınalyp, týǵan ólkesinen aýlaqtap, alystap júrgen azamat shaǵynda, armanyna ar emizedi. Saǵynysh tolyp qalǵan keýdesinen azamat jyr týǵyzady.
Iá, bul aqyn sheberligi, Máden Muhametqan sheberligi dep aıtýǵa bolady.
Oılańyzshy araǵa shırek ǵasyr salyp, bala kókirek dana kókireke aınalǵanda, aqyldy oıdan bas qurap, sanadan sapaly oı tolǵap, toq sezimmen seri óleń jazyp oılanyp oıanypty. Ol óleńdi aq qaǵazǵa, aq marjandaı tizip órip ónege men úlgige aınaldyryp bizge usynypty.
Alystaǵy aýylyn, aýylda qalǵan balalyǵyn , kókteı kepken tezek otynan izdeıdi, ottan shyqqan ıisten izdeıdi. Ǵalamat aýylyn, ǵajap aýylyn jannatqa balaıdy. Teńdesiz teberenispen jyrlaıdy.

Ras - aý, óleń sýretkerlik óner. Sózben kestelep, obrazben beınelep has sulý sýret sadady. Ondaı sulý kártınany salý, has sheber qalamgerdiń ǵana qolynan keledi. Bul óner Máden Muhametqanulynyń qolynan keldi. Aqedil aqyn júreginen aǵyl - tegil jyr bolyp týdy.

Mine, aqyn jyrǵa qosqan qosh "Iis" óleńniń ár tarmaǵy ómirdiń ár sýretin tasqa basqan tańbaıdaı tanyttyp tur. Bárinen keremeti ulttyq dúnıe tanymda jazylǵan. Qazaqtyń umyt bolyp bara jatqan kóshpendi turmysyn jaqsy aıshyqtap, oıyn oramdy, aıtaryn aıshyqty, senimin seri sezimge bólep jetkizgen.

Al, óleń tili óte qarapaıym, biraq aıtar oıy aıǵaqty ári myqty. Idıa ıriminen ulttyq dúnıe tanymnyń ıisi keremetteı múńkip tur. Uıqas qýyp, yrǵaq sanap, tarmaq tarap, shýmaq shubyrtyp otyrǵan ol joq. Ózi oılaǵan oıyn oısyl qaradaı paıdalanyp, ózi týǵan sulý ólkesiniń bar júgin arqalatyp , tkǵan jeri men eline arqalana jyr arnap, azamat oıyn , arda qıalmen aq jaýyndaı biraq sar etkizip tóge salǵan.

Men, Máden Muhametqandy asyra maqtap, ótirik jaqtap, óleń ónerdiń haq tóbesine shyǵaryp, kıeli tórine tóre etip otyrǵyzaıyn dep , maqala jazyp otyrǵam joq.
Shabytty aqynnyń keler kúndende shalqar - shalqar oılarmen, tyń, sony taqyryptarǵa qalam tartaryna senim artyp, ıis óleńin shyrpyp aıtyp, shyndyǵyn jazyp áz oqyrmannyń ádil baǵasyna usyndym. Halyq - qazy, oqyrman - tarazy?!

Bolat Bopaıuly