Bıyl elimizde 23-shi ret ótkeli otyrǵan halyqaralyq qazaqstandyq munaı jáne gaz kórme-konferensıasy jyldaǵydaı alty júzge jýyq otandyq jáne sheteldik munaı-gaz kompanıalarynyń basyn qosyp, salanyń damý joldaryn kásibı turǵyda jan-jaqty talqylap, tájirıbelerimen bólisedi. Atalǵan kórme-konferensıaǵa Qazaqstan munaı ónerkásibi kóshbasshylarynyń biri «Teńizshevroıl» kásiporny da qatysady. Osyǵan oraı, kásiporyn bas dırektorynyń orynbasary 
Á.Jakıevpen suhbat oqyrmandar nazaryna usynylyp otyr.

– Ánýarbek Sabanbaıuly, álbette kór­mege óndiristik kórsetkishi órlegen, tabysyn elimen bólisken kásiporyn ǵana qatysady. Olaı bolsa, áńgimeni «Teńizshevroıldyń» bú­gingi tabysynan bastasaq...
– «Teńizshevroıl» ózi qurylǵan 1993 jyl­dan bastap atalǵan kórmege turaqty túrde qatysyp keledi. Osydan-aq ká­siporynnyń óndiristik kórsetkishiniń udaıy damý ústinde ekendigin kórýge bolady. Qabyldanǵan mindettemeler men bıznestiń áleýmettik jaýapkershiliginiń joǵary prınsıpterine berik kásiporyn óndiristiń ekologıalyq qaýipsizdigin, Qazaqstan Respýblıkasynyń tabıǵat qorǵaý zańdylyqtaryn, ónerkásiptik normalar men erejelerdi, sondaı-aq ha­lyqaralyq standarttar talaptaryn qatań saqtaý máselelerine birinshi kezekte nazar aýdarýdy jalǵastyrýda.
1993 jyldan beri TSHO-nyń Qazaqstan Respýblıkasyna tikeleı tólemderi 109 mlrd  AQSH dollaryn qurady. Bul soma qazaqstandyq qyzmetkerlerge tólengen eńbekaqyny, otandyq kompanıalarǵa tólengen qyzmetter men taýarlar aqysyn, memlekettik kásiporyndarǵa tólengen ótemaqylardy, qazaqstandyq serikteske tólengen dıvıdendterdi, sonymen qatar memlekettik búdjetke aýdarylǵan sa­lyq­tar men roıaltıdi qamtıdy. Al 2015 jyl­dyń birinshi jartysynda bul kórsetkish 5,2 mlrd AQSH dollaryn qurady.
Kásiporyn qurylǵan kezden bastap, óndiristik qýatty jetildirýge arnalǵan birneshe joba sátti aıaqtalyp, óz nátıjesin berdi. Sonyń biri de, biregeıi – 2008 jyly júzege asqan Shıki gaz aıdaý jáne Ekinshi býyn zaýyty (SHGA/EBZ) jobasy. Joba nátıjesinde munaı óndirýdiń táýliktik qýaty shamamen 75 000 tonnaǵa nemese 600 000 barelge, al tabıǵı gaz 22 mıllıon tekshe metrge nemese 750 mıllıon tekshe fýtqa jetti. Basqany aıtpaǵannyń ózinde, tek bıylǵy jyldyń birinshi jartysynda munaı óndirý kólemi 14,07 mıllıon ton­nany (112,3 mıllıon barel) qurady. Ónim­niń ózge túrine keletin bolsaq, ótken jarty jyldyqta suıytylǵan gaz satý kólemi 677 myń tonnaǵa, al qurǵaq gaz satý kólemi 3,64 mıllıard tekshe metrge jetti.
TSHO óndiretin shıki munaı men ilespe gaz quramynda 13 paıyz kúkirtti sýtek pen basqa da kúkirtti qospalar bar. Al kúkirt munaı men gazdy tazartý kezinde alynady desek, kásiporynnyń munaı óndirisin udaıy jáne turaqty túrde arttyryp kele jatqandyǵy taǵy belgili. Soǵan saı kúkirt qory da artady. Osyndaı úrdis nátıje­sinde, 2006 jyly Teńizdegi ashyq kúkirt kartalaryndaǵy qor eń joǵarǵy deńgeıge jetip, 9 mln tonnadan asyp ketti. Sol tusta Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetimen aradaǵy kelisimge sáıkes, 2017 jylǵa deıin kúkirt qoryn tolyqtaı joıýǵa min­det­tendik. Bıyl sol mindetti oryndadyq. Naqtyraq aıtsaq, jyldyń birinshi jar­tysynda kúkirt kólemi josparly mer­zim­nen eki jyl buryn tolyǵymen tazartyldy. Iaǵnı, kásiporynnyń joǵary sapaly kúkirti suıyq, kesek, qıyrshyq túrinde álem­niń kóptegen elindegi satyp alý­shylarǵa, onyń ishinde Qazaqstanǵa, Reseı, Ýkraına jáne Qytaıǵa, sonymen birge Jerorta teńizi baseıni men Atlant mu­hıty jaǵalaýy elderine ótkizildi.
– Kórme qonaqtaryn el ekonomıkasyna súbeli úles qosyp otyrǵan kásiporyn taby­synyń qýantary sózsiz. Áıtse de, kópshilikti kásiporyn jobalaryndaǵy qazaqstandyq qamtý jaıy, qamtýshylar men qyzmet kór­setýshiler úlesi kóbirek qyzyqtyrary sózsiz...
– Durys-aq. Bul baǵyttaǵy jumys ta jemissiz emes. Naqty derekke súıensek, 1993 jyldan beri qazaqstandyq taýarlar men qyzmetterdi satyp alýǵa 17,9 mlrd AQSH dollary jumsaldy. Tek sońǵy úsh jylda TSHO-nyń taýarlardy satyp alý shyǵyndary bes ese ulǵaıdy. Qazir kom­panıa Teńiz ken ornyn ıgerýdiń kúrdeli sharttaryna saı keletin joǵary sapaly taýarlardy satyp alý kólemin arttyrý ádisterin anyqtaý jumystaryn jalǵas­tyrýda.
– Ánýarbek Sabanbaıuly, cizdiń áńgime­ńizden kásiporynnyń qazaqstandyq qamtýǵa erekshe mán berip, sol baǵytta aýqymdy ju­mys atqaryp otyrǵandyǵyn kórip otyr­myz. Áńgimeni sıfr tilimen bekite tússeńiz. 
– Ár jyl saıyn TSHO ózi paıda­lana­tyn qazaqstandyq taýarlar men qyzmet­terdiń úles salmaǵyn arttyra túsýde. 2002 jyly kásiporynnyń otandyq ónim shyǵarýshylardan satyp alǵan taýarlary men qyzmetteriniń quny 415 mıllıon AQSH dollaryn quraǵan bolsa, 2014 jyly TSHO qazaqstandyq taýarlar men qyz­met­ter úshin 2,4 mıllıard AQSH dollaryn jum­sady. Eger paıyzdyq araqatynasta aıtsaq, 2002 jyly qazaqstandyq ónim shyǵarýshylar úlesi taýarlar men qyzmet­ter boıynsha jalpy shyǵynnyń 37 paıy­zyn qurady. Arada ótken on úsh jylda qazaqstandyq qamtý úlesi aıtarlyqtaı ósti. Qazirgi ýaqytta jalpy kórsetiletin qyzmettiń 50 paıyzyn jáne barlyq satyp alynatyn taýardyń 5 paıyzyn qazaq­standyq jabdyqtaýshylar qamtamasyz etip otyr. Barlyq taýarlardy satyp alý somasy jalpy taýarlar men qyzmetterge jumsalatyn qarajattyń 16 paıyzyn qu­raıdy. Saıyp kelgende, TSHO qazaq­stan­dyq qamtýshylar qyzmetiniń tutynýshysy bolyp tabylady jáne osy tendensıa aldaǵy ýaqytta da saqtalady dep kútilýde. Osynaý mindet bıiginen kóriný úshin, ót­ken jyly TSHO basshylyǵy Batys Qa­zaqstan, Soltústik Qazaqstan, Shyǵys Qazaqstan, Pavlodar jáne Mańǵystaý oblystarynda bolyp, 30-dan asa jergilikti kompanıanyń óndiristik múmkindikterimen tanysty. 
– Jergilikti qaýymdastyqty Keleshek keńeıý uńǵy erneýindegi qysymdy baqylaý (KKJ-UEQBJ) jobasynyń kóbirek qy­zyq­tyratyny sózsiz. Osy rette atalǵan joba qazaqstandyq kadrlardy, taýarlar men qyzmetterdi keń aýqymda paıdalanýǵa múmkindik beredi degendi jıi estımiz...
– Bir ǵana mysal keltireıin, 2014 jyly ótken jylǵy qazaqstandyq taýarlar men qyzmetterge jumsalǵan 2,4 mıl­lıard­tan astam AQSH dollarynyń shamamen 321 mıllıony (AQSH dollary) KKJ-UEQBJ enshisine tıdi. Kásiporynda joba boıyn­sha qazaqstandyq kadrlardy, taýarlar men qyzmetterdi jumyldyrýǵa baǵyttalǵan múmkindikterdi anyqtap, damytý úshin qa­zaqstandyq qamtý toby quryldy. Aıta ketý kerek, kásiporyn, eń aldymen, ha­lyqaralyq standarttarǵa saı, munaı-gaz naryǵyndaǵy ımporttyq taýarlar men qyzmetterdi almastyrýǵa áleýetti jer­gilikti taýarlar men qyzmetter boıynsha múmkindikter qalyptastyrýǵa múddeli. Atalǵan joba boıynsha ınjenerlik-tehnıkalyq jobalaýdyń bastapqy ju­mystary úshin qazaqstandyq kompanıalar jumyldyryldy. Eskızdik jobalaý mer­digeri retinde quramyna KING jáne KGNT kiretin «Kazakhstan Project Joint Venture Ltd.» («KeıPıDjeıVı») kom­panıasy quryldy. «KazGıproNefteTrans» (KGNT) mekemesi eskızdik jobalaý jáne qazaqstandyq áleýetti damytý boıynsha merdiger dep tanyldy. Modýl jasaý salasynda da ulttyq qýattardy damytýǵa mán berýdemiz. Qazaqstandyq qyzmet­kerlerdiń kásibı daǵdylaryn arttyrý, sondaı-aq Qazaqstanda óndirilgen jab­dyqtar kólemin barynsha kóbeıtý kún tártibinen túspek emes.
– Ádette qandaı joba bolmasyn, jer­gi­likti qaýymdastyqty jańa jumys oryn­darynyń ashylýymen úmittendiredi. Olaı bolsa, Keleshek keńeıý jobasyna qatysty qansha jumys orny ashylady dep kútilýde?
– KKJ-UEQBJ jobasyna jergilikti mamandardy barynsha kóbirek tartý maqsatymen Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek naryǵyna zertteý júrgizdik. Jalpy, joba sheńberinde qurylys kezinde myń­daǵan jumys oryndary suranysqa ıe bolsa, qurylystyń sharyqtaǵan kezinde onyń sany 20 000-nan asady dep kútilýde. Keıin jańa nysandardy paıdalaný úshin shamamen 800-deı jańa turaqty jumys oryndary ashylady.
Birqatar salalar boıynsha, atap aıt­qanda, jobany basqarý, jobalaý, modýl jasaý jáne qurylys salalaryna qajetti mamandar daıarlanady. Kásibı qurylysshy daǵdysyn berý úshin arnaıy oqytý uıym­dastyrylady, ol halyqaralyq standart­tarǵa sáıkes júredi. Al kóptegen jumys kúshine ýaqytsha qajettiliktiń týyndaýyna baılanysty merdiger uıymdar jumyl­dyrylatyn bolady.
– Áńgimeńizge raqmet! Kórmege kelý­shiler «Teńizshevroıl» pavılonynan qa­zaq­stan­dyq qamtýǵa qatysty suraqtarǵa tolyq jaýap alady degen senimdemiz.

Derekkóz: "Túrkistan" gazeti