Tileý, Joldyaıaq batyrlarǵa Shymkentte eskertkish ornatyldy
Ataqty jazýshy Muhtar Maǵaýınniń «Alasapyran» roman dılogıasyndaǵy myna bir epızod kóptiń kóńilinde júrgen suraqqa ortaq jaýap bergendeı kórinedi.
Uzyn-yrǵasy mynadaı. Orazmuhamed sultannyń aýyly kóship kele jatyp túnemelge toqtaıdy. Keshqurym sol mańdaǵy batyrdyń aýyly erýlikke shaqyrǵan. Nókerlerimen barady. Qońtorǵaı aýyl. Pálenshe batyr dep qolpashtaǵan egdeleý kiside eki ıyǵyna eki kisi mingendeı syqpyt joq. Sózi shıraq bolǵanymen, tomashadaı adam.
Orazmuhamed sultannyń kóńili tolmaı otyrǵanyn baıqaǵan úı ıesi óz kebin baıandaıdy. Qurysh bilek jigitter úlken qolǵa qosylyp, jońǵarlarmen soǵysýǵa ketken. Tutqıyldan jaýdyń sholǵynshylary aýyl ústinen túsedi. Qarý ustar azamaty kózge kórinbeıtin, kópshiligi kempir shal, jas bala, kelin-kepshik.
Jońǵar jaý ǵoı dese de olar da azamat. Qorǵansyz aýyldy qynadaı qyryp tastaýǵa arlary jibermeıdi. Qylysh kótere alar biriń jekpe-jekke shyǵyp jeńseńder jandaryń qalady deıdi.
Jońǵarlardyń qorlaǵanyna shydaı almaı ári namys óltirip osy kisi shyqqan. Qudaı abyroı bergende jaý batyryn atynan saıyp túsiredi. Bir aýyldy qandy qasaptan alyp qalady. Alqalaǵan eli batyr atandyrǵan. Bary osy.
Búginde atqa otyryp, jaýǵa qylysh kótermek túgili myltyq kezegen bireý bolsa áıeliniń kóıleginiń ishine súńgip ketýden taıynbaıtyndar «Qazaqta ekiniń biri batyr. Olar ózi qaıdan shyqqan» dep kelemejdegisi keledi.
Qazaq – tekti halyq. Myńǵa jalǵyz shabatyn jampozy batyr ataǵyn eshkimnen surap alǵan joq. Eýropanyń maqtaýly memleketteriniń áldenesheýi syıyp ketetin qazaqtyń ulan-ǵaıyr dalasyn saýǵaǵa eshkim bergen joq. Alla peshenesine jazdy. Qazaq batyrlarynyń arqasynda qyzyl qasapqa túsip júrip saqtap qaldy. Bir pushpaǵyn da jaý qolyna ustatqan joq. Qorǵansyzdyqtan, kúshi shamaly soqqanda berdi, birligi jarasqanda tartyp aldy.
Almas qylysh jigitteri qalyń qolmen qıdalasyp júrgende aýyl-aýyldyń abyroıyn álgindeı tomashadaı qarttary, erjúrek qyzdary saqtap qaldy. Qazaqta batyr kóptiń bir sebebi osy.
Al biz áńgimelegeli otyrǵan Tileý Aıt­uly men uly Joldyaıaqtyń jóni tipten bólek. Eldik pen ezdik synǵa túsken, qazaq­tyń bul ǵalamda qalý-qalmaýy syn bez­benine tartylǵan, keıingi soǵystardyń eń úlken aýyrtpalyǵyn kóterip alǵan, tabany kúrekteı tórt jylǵa sozylǵan Saıram soǵysy qazaq tarıhynyń eń qatparly kezeńi edi.
Sonaý Aqtóbe óńirinen Saıramǵa 17 myń sarbaz bastap kelgen Tileý batyr jaı­ly aıtpas buryn tarıhqa sál sheginis jasaýǵa týra keledi.
Muraǵatta kún-tún otyryp, kóz maıyn taýysqan, ár sóılemine asqan jaýap­kershilikpen qaraıtyn Muhtar Maǵaýınniń «Qazaq tarıhynyń álippesinde» Saı­ram soǵysynyń mańyzy jan-jaqty naqty­lan­ǵan.
«1645 jyly týǵan, Tıbette tárbıe alyp, jıyrma bes jasyna deıin dinı qyzmet atqarǵan Ǵaldan-Boshyqty bılikke jetken alǵashqy kúnderinen bastap-aq búkil oırat-halha jurtyn uıystyrǵan. Uly Mońǵol memleketin qalpyna keltirý jolynda kúres ashady. Áýeli Jońǵardyń óz ishin tynyshtandyrady. Jaqyn-jegjatqa bas ıgizip, ákesiniń inisi Shoqyr-Úbashyny bılikten taıdyrady. Sońǵy qyryq jyl boıy Oırat ulysyndaǵy bar búliktiń muryndyǵy bolǵan Óshirti-SHeshen hannyń ulysyn shabady, ózin óltirip, tuqymyn qyryp-joıyp, el-jurtyn basyp alady. Sóıtip, búkil Jońǵardy dáregeıine keltiredi. Qytaımen elshi almasady, Reseımen arada tynyshtyq ornatyp, alys-beris, saýda isin uıymdastyrady. Ákesi Batur qontaıshy qalyptastyrǵan «Dala zańyn» jańǵyrtyp, tolyqtyrady. Oırat áskerin ot qarýmen jaraqtaý isin júıeli túrde jolǵa qoıady.
Búkil Jońǵar jurtyn ýysyna túsirgen Ǵaldan-Boshyqty han 1678-1679 jyldary Shyǵys Túrkistandy baǵyndyrady… 1681 taýyq jyly qazaq pen qalmaq arasyndaǵy eki júz jyldyq soǵystyń jańa kezeńi bastalady… Qalmaqtardyń 1681 jylǵy áýelgi joryǵynyń ózi-aq Oırat ulysynyń aıryqsha qýatqa jetkenin, Qazaq Ordasynyń úlken qater aldynda turǵanyn áıgileıdi. Bul joryqta Ǵaldan-Boshyqty hannyń ózi bastaǵan qalmaqtar jolyndaǵynyń bárin japyryp, búkil Jetisýdy kókteı ótip, Shýdan, Talastan asyp, Arysqa jetedi, qazaqtyń qalyń ortasyndaǵy Saıram qama­lyn qorshaıdy… Tas qursaýǵa tússe de qamaly berik Saıram qulamaıdy. Ǵaldan-Boshyqty qysqa qaraı keıin sheginip, jazdy İleniń jaǵasynan tosady, kúsh jınap, sheshýshi urysqa ázirlenedi.
Kelesi ıt jyly taǵy da tynymsyz, tepe-teń kúres ústinde ótedi, 1683 dońyz jylǵy soǵystar da Saıramnyń túbinde bolady.
Aqyry, 1684 jyly jazda Qaldannyń inisi, Batur qontajynyń nemeresi Syban Raptan Saıramdy basyp alady. Qalany qıratyp, halqyn qyryp-joıyp, Qazaq Ordasynyń uıyqty jurtyn oırandap, myń san tutqyn, qısapsyz oljamen Jońǵarǵa oralady.
1680 jyly Salqam Jáńgirdiń uly áz Táýke han saılaǵanda Tileý batyr da ulyqtaý rásimine qatysqan eken.
Táýke taqqa otyrǵannan bir jyldan keıin qalmaq hany Ǵaldan-Boshalaqty qazaq jerine basyp kirgen. Qazaqtyń ulan-ǵaıyr dalasy ózine sor bolǵan zaman.
Eki jaqtaǵy eki uly ımperıa Reseı men Qytaı bıleýshileriniń kóńiline alalyq kirgen. Turaqty áskeri joq mamyrajaı jat­qan qazaqqa bes qarýyn tósekke bas qoı­ǵanda ǵana boıynan sypyratyn jońǵardyń qoltyǵyna sý búrkip aıdap salady. Eki jaqtap zeńbirek berip, myltyq berip, urys ónerine úıretedi. Muzdaı qarýlanǵan jońǵar áskeri jolyndaǵyny qoǵadaı japyryp kele jatqan soń áz Táýke batystaǵy qandastaryna jaýshy attandyrady. Qazaqtyń yrys-yntymaǵynyń beriktigi sol, Tileý batyr qasyna inisi Qaldybaı men balasy Joldyaıaqty ertip, 17 myń sarbazben Túrkistanǵa keledi.
Táýkeniń aldynan ótken soń Saıram­daǵy surapyl soǵysqa attanady. Qazaq ordasynyń altyn dińgeginiń biri bolǵan Saıramdaǵy tórt jylǵa sozylǵan soǵys jeńiliske ushyraǵanymen meımanasy tasyp kelgen jońǵardy qaljyratyp, qaıtadan kúsh jınaý úshin eline qaıtarady.
Qazaq astanasy Túrkistandy osy joly basyp alyp, qalyń eldi qaıqy qylysh astynda ustaýyna múmkindik bermeıdi. Saıram soǵysy qazaq áskeriniń toptasýyna, batyrlarynyń uıysýyna, han ámirin eki etpeı ýaqyttan utýyna septesedi.
Mine, Tileý batyr on jeti myń sarbazymen eliniń azattyǵy úshin qyrqysqan Saıram soǵysynyń mańyzy.
Tileý batyr týraly zertteý eńbekter jazǵan ǵalym Jumanazar Asan baýyrymyz el aýzynan jınaǵan deregine súıensek, on jeti myń áskerdiń tyńnan qosylýy qazaq áskeriniń jaýyngerlik rýhyn kótergen.
Saıram túbindegi úsh jylǵa sozylǵan teketires soǵysta sheber qolbasy Tileýdiń abyroıy artyp, ataq-dańqy jaýyna úreı týdyrady. Dúrbit-oırat Qara Tileýden kóp zábir shegip, talaı ret mańdaılary tasqa tireledi. Ataǵy jer jarǵan talaı batyrlary basyn osy jerde aldyrady. Biraq, qalmaqtar kóp edi, qarýlary saı edi, aqyry bir teń emes joıqyn urysta Tileý atamyzdyń qasıetti qany at jalynan asyp, qara jerge tógiledi. Sýyq habar tıgen soń ortada urys salyp júrgen Qal­dybaı men Joldyaıaq qatar umtylady. Bular jolyndaǵyny yǵystyryp jetemin degenshe, qalmaqtar súıekke ıelenip, shep qurady. Shejireshilerdiń aıtýynsha, áýlıe atamyz elden shyqqan soń, inisi Qaldybaıdy ońashalap: «Men osy sapardan qaıtpaspyn, óz qolyńnan qoıarsyń» degen eken. Aǵa aldyndaǵy boryshyna adal Qaldybaı basyn báıgege tigip, topqa túsedi. Birge umtylǵan Joldyaıaqqa: «Tý syrtymnan eshkimdi jiberme» deıdi. Qa­rymy qatty Qaldybaı almas qylyshpen aldyndaǵy jaýdy japyryp otyrady da, Joldyaıaq tý syrtynan dushpan darytpaıdy. Jan berip, jan alysqan arpalysta aǵaıyndy qos arys jaý qolyndaǵy Tileýdiń súıegin alyp shyǵady. Bórte jor­ǵanyń ústindegi Qaldybaı aǵasynyń máıitin aldyna óńgerip keıin salady. Qal­dybaıdyń qoly baılanǵanyn kórgen qalmaqtar tez es jıyp, qaıta qorshaıdy. Qaldybaı bos emes, ári atta eki adam, en­digi aýyr salmaq Joldyaıaqqa túsedi. Sonda sabyna qorǵasyn quıyp tastaǵan, ózinen basqa eshkim kótere almaıtyn kók naızany urshyqsha úıirip, jaı oǵyndaı jaltyldatqan Joldyaıaq oń kelgenin oń shanshyp, sol kelgenin sol shanshyp, qorshaýdy buzyp jol salady. Áldeneshe jerden jaralanǵanyna, ólgen-tirilgenine qaramaı, ákesiniń súıegin alyp shyǵady. Qazaq sarbazdary Joldyaıaqtyń jankeshti erligine qaıran qalady. Biraq, esil er aýyr jaraqattyń áserinen uzamaı-aq dostary ortasynda fánıden baqıǵa ótedi. Sháıit. Tileý iri kisi eken. Qaldybaı da olqy bolmasa kerek, jınalǵandar: «Suńqardyń súıegin tulpar kóteredi degen osy eken-aı» dep, Bórte jorǵaǵa da tańdanypty.
Bul 1684 jyldyń jazy edi, ıaǵnı Syban Raptan Saıramdy alatyn jaz. Asyl tekti Tileý ultynyń bolashaǵy jolynda sháıit boldy. Jaýmen jaǵalasyp jatqan qalyń qaryndas keńese kele, ózderiniń dana qolbasysyn, onyń jaýjúrek ulyn Táýekel bahadúr han, Salqam Jáńgir jatqan qasıetti Qoja Ahmet Iasaýı kesenesi irgesine jerleýge sheshim shyǵarady. Sonda súıekti Qaldybaı qara naryna teńdegen eken, Joldyaıaq jaǵy basyp kete berip, qapqa qum salyp teńdestiripti deıdi Tileýdiń qandaı kesenege jerlengenin ǵana emes, qandaı kólikpen qaıtyp aparylǵanyna deıin biletin qazaqtyń kitap ornyna júretin shejireshileri aıtqan kep osy.
Búgingi kúni oıǵa qalsaq, atamyz teginnen tegin qan tókpegen eken. Táńiriniń nazarynan tys qalmapty: urpaǵyn ósirip, atyn rýǵa shyǵarypty. Qazir Tileý degen rý kúlli Qazaqstanǵa belgili. Tileý rýynan batyr da shyqty, ǵalym da shyqty, Tahaýı Ahtanovtaı áıgili jazýshy men belgili saıasatkerler órbidi. Bárin tizbeı, búgingi kúnniń belgili saıasatkeri Marat Tájındi atasaq ta jetkilikti. Ǵalym Jumanazar Asan oıyn osylaı túıindeıdi.
Ońtústiktegi qalyń qazaqtyń myltyq oǵy men zeńbirek zirkiliniń astynda qyry­lyp ketpeýin oılap, eki myń shaqyrym qashyqtan 17 myń sarbaz ákelgen Tileý batyr­dyń zamanynan ozyp turǵan tulǵa ekendigi aqıqat.
Túrkistan qalasynda 2000 jyly tamyz aıynda ótken ǵylymı-tanymdyq konferensıada Ulttyq ǵylym akademıasynyn prezıdenti, akademık Murat Jurynov óziniń sózinde: Qalmaqtar Jetisýdan bas­tap kózine kóringendi qyryp-joıa otyryp. Saıram qalasyna tireldi. Osy tusta qazaq dalasynyń batysynan 17 myń qol bastap kelgen Tileý babamyz siz-biz dep bólinbeı, eldiń bolashaǵy úshin soǵysta sheıit boldy. Eger osy babalarymyz bolmasa, olar eldi qasyq qanyn aıamaı qorǵamasa, qazaq halqynyn bolashaǵy ne bolar edi? Tileý batyr osy ýaqytqa deıin nege durys baǵasyn almaı kelgen? Qazaq handyǵynyń alǵashqy irgetasy qalanyp jatqan kezdegi uly shaıqasta erlik kórsetip qaza bolǵan qazaqtyń eń birinshi batyry kim degende men osy Tileý batyrdyń atyn ataý kerek der edim. Óıtkeni, qalmaqtardyń qolynda Saıram ketse, Túrkistan ketse, qazaq eli ne bolar edi? Iranǵa, parsy eline sińip keter me edi, kim bilgen?! Qazaqtyń jeke-dara handyq quryp halyq bolyp otyrýyna, erliktiń, eldiktiń týyn kókke kóterip jeńiske jetýine, urpaqtarynyń búgingi kúnge aman jetýine Tileý babamyzdyń qosqan jankeshti erligi orasan. Qazaq elin qorǵaý úshin óz ómirin qurban etken babalar­dyń erligin ádildikpen baǵalaı bileıik» degen edi.
Árıne, Tileý Aıtulynyń qazaqtyń eń birinshi batyry atanýy úshin atqa qonba­ǵany anyq. Ony tynysh otyrǵan jerinen julyp alǵan uly kúsh-eliniń ózgege bodan bolmaýy, qany bir qandastyń amandyǵy, qazaqtyń salqar dalasynyń jaý ýysynda ketpeýi der edik.
Qazaq «qoıandy qamys, erdi namys óltiredi» deıdi. Tileý batyrdyń ultynyń sadaǵasy bolǵandyǵyn osydan uqqaısyz.
Tileý Aıtuly men balasy Joldyaıaqtyń áz súıegi kıeli Túrkistandaǵy Qoja Ahmet Iasaýı kesenesinde jerlengenin joǵaryda aıttyq.
Saıram soǵysynyń sardary, qazaq taǵdyryna ólsheýsiz eńbek sińirgen ákeli-balaly batyrlardyń erligi halyq esinde máńgi jasaý úshin el aǵalary Shymkent shaharynda eskertkish ornatý úshin bastama kótergen bolatyn. Qazaqtyń qadirli qarttarynyń biri, jasy toqsanǵa jetse de eldi uıystyrýǵa eńbek etip júrgen Qu­daıbergen Ońǵarov bastaǵan bir top zıaly qaýymnyń usynysyn oblys ákimi Beıbit Atamqulov qoldaǵan.
Músinshi Ábdikerim Ahmetov somdaǵan ákeli-balaly batyrdyń eskertkishi Shym­kenttegi eń kórikti jerlerdiń biri, Qajy­muqan atyndaǵy ortalyq stadıonnyń aýmaǵynda ornalasqan. Taıpalǵan qos salt attylynyń biri Tileý batyrdyń qolyn­da kúnge jarqyraǵan shashaqty naıza, Joldyaıaqtyń qolynda opyra uratyn gúrzi. Sonaý Batystan baıraǵy jelkildep 17 myń qolmen kelip, jońǵarǵa oıran salǵan qos batyrǵa ǵana emes, qazaq eliniń amandyǵy, jeriniń tutastyǵy úshin sheıit bolǵan 11 myń sarbazǵa da ornatylǵan eskertkish edi bul. Olar – táýelsizdik úshin, ózgege bodan bolmas úshin jan aıamaı qıdalasty, muny jas urpaq bilip ósip, tárbıe alýy, babalar amanatyna laıyq bolýy kerek.
Eskertkishti asharda quttyqtaý sóz sóılegen Ońtústik Qazaqstan oblystyq máslı­hatynyń hatshysy Qudaıbergen Erjan men oblys ákiminiń orynbasary Sáken Qanybekov aıtqan sózdiń túıini osy.
Budan keıingi sóz memleket jáne qoǵam qaıratkeri kórnekti ǵalym Myrzataı Joldasbekovke berildi.
2010 jyly Kámeıdýlla Tóleýbaıuly aqsaqal maǵan aqtóbelik on bes ardagerdiń hatyn tapsyryp turyp:
– Myrzeke, Tileý batyr ataýsyz qalyp barady, el aǵasysyz ǵoı, osy máseleni kóter­seńiz degen tilekpen kelip turmyn, – degen edi.
Tileý batyr balasy Joldyaıaq ekeýi sonsha jerden – Aqtóbeden on jeti myń qolmen kelip, Saıram soǵysynda eresen erlik kórsetedi. Sol shaıqasta on jeti myńnyń on bir myńy sheıit bolyp, Tileý batyrdyń ózi de, balasy Joldyaıaq ta erlikpen qaza tabady. Tileý batyr balasy ekeýi Túrkistanǵa jerlenedi. Osy jaıynda «Egemen Qazaqstan» gazetine «Esimi urpa­ǵyna uran bolǵan» degen maqala jarıa­lap, ol kisige eskertkish ornatýdy usynǵan edim.
Batyrǵa eskertkish qazannyń biri kúni Aqtóbede ashyldy. Mine, búgin balasy Joldyaıaq ekeýine eskertkish Shymkentte ashylyp otyr. Batyrdyń urpaqtaryna, ylǵı osyndaı eldiktiń, ıgilikti istiń basynda júretin, asyldarymyzdyń rýhyn asqaqtatyp, arýaǵyna as berip júrgen Beket Turǵaraev inimizge alǵys aıtqym keledi.
Ardaqty aǵaıyn!
Teńdesi joq erliktiń sımvolyndaı bul eskertkish elge kerek, keleshek urpaqqa kerek, qazaqtyń yntymaq-birligi úshin kerek.
It arqasy qıannan, sonsha jerden Tileý batyr Saıramǵa salaqtap, saltanat izdep kelgen joq, basyn báıgege tigip, qazaqtyń qasıetti jerin qorǵaý úshin keldi.
Bul eskertkish – qazaqtyń bólinbeı­tindiginiń, halqymyzdyń qaharmandyǵy men birliginiń kýási.
Sansyz qyrǵynda bólinbegen qazaqty endi eshkim bóle almaıdy. Qazaq eshqashan bólin­beıdi. Óıtkeni, qazaqtyń biri – jıen, biri – na­ǵashy; biri – ini, biri – qaryndas; biri – kúıeý, biri – kelin; biri – quda-jeg­jat. Qa­zaq surasa kele qaryn bóle bolyp shyǵady.
Babalardan baıtaq ónege, tereń ósıet, asyl amanat qaldy. Sol ósıetke de, ama­natqa da adal bolýymyz kerek.
Respýblıkalyq Ardagerler keńesiniń tóraǵasy, qazaq ǵylymynda ózindik or­ny bar, elimizdiń sózin ustap júrgen jaı­sańda­rymyzdyń biri Ómirzaq Ozǵanbaı da esti jan uǵarlyqtaı, ónegesinen taǵylym alarlyqtaı oı aıtty.
Ońtústiktegi «Tileý batyr» qoǵam­dyq qo­rynyń tóraǵasy, medısına ǵy­lym­darynyń doktory, profesor Iman­áli Baıdaýletov halqymyzda «erlik-elge mura, urpaqqa uran» degen ataly sóz bar. Osyndaı batyr babalarymyzdyń arqasynda qazaqtyń ulan­ǵaıyr dalasy aman qaldy.
Sonaý Batystan Saıramǵa qalyń qol kelýi – qazaqtyń birligi, yntymaǵynyń aıǵaǵy. Biz tarıhtyń ashshy sabaǵynan taǵylym alyp birtutas bolsaq eldi jaqsylyqqa bastap kele jatqan Elbasymyzdyń janynan tabylsaq, alash balasynyń kósegesi kógere beredi deı kele el ıgiligi úshin atqarylyp jatqan ortaq sharýaǵa úlken qoldaý kórsetkeni úshin oblys ákimi Beıbit Atamqulov pen Shymkent qalasynyń ákimi Ǵabıdýlla Ábdirahımovqa el atynan alǵys aıtqan.
Ońtústiktegi saltanatty jıynǵa arnaıy kelgen aqtóbelik aǵaıynǵa aqtileý bildirdi.
Ákeli-balaly qos batyrdyń eskertkishin Memleket qaıratkerleri Myrzataı Jol­dasbekov, Zaqash Kamalıdenov jáne Sultan Sartaev ashty.
– İlıas Jansúgirovtiń «Óz ulyn, óz erlerin eskermese, El tegi qaıdan al­syn kemeńgerdi» dep aıtqany bar. Qa­zaq han­dyǵynyń 550 jyldyǵy aıasynda «Shekti Tileý batyr» atyndaǵy qoǵamdyq qoryn quryp, osy eskertkishti ornattyq. «Tuǵyryn ulylar ózi qoıady, eskertkishin halqy qoıady» dep beker aıtylmaǵan ǵoı. «Ulylardy ulyqtaý – urpaq paryzy» desek, biz sol paryzdy ótep otyrmyz. Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy qatar­daǵy mereke emes, tarıhymyzdy ta­nyp-bilýge jasalǵan mol múmkindik, – deıdi eskertkishti ornatýda uıytqy bolǵan qoǵam qaıratkeri Beket Turǵaraev.
Eskertkish ornatýda jáne as berýde aǵaıyndy Qanybekovterdiń úlken úles qosqandyǵy aıtyldy.
Qıyn-qystaý kún týǵanda qazaqtyń bir úıdiń balasy, bir qoldyń salasyndaı bolatynyn ákeli-balaly batyr kórsetti. Qazaq birikse upaıyn eshkimge jegizbeıdi, memleket kemeldenedi. Kári tarıh uqtyrǵan aqıqat osy.

Derek: egemen Qazaqstan