Aınaldyrǵan bir-eki jyl ishinde ǵana oqýshylardyń agresıasy mólsherinen asyp bara jatqandyǵy anyq baıqalyp keledi. Bir-birin qorlaý, odan qalsa soǵý, tipti óltirýge deıin barýda. Endeshe degenimizdiń dáıegi bolsyn, birqatar mysaldar jaza otyraıyq.

            Bir deńiz, Qaraǵandyda oryn alǵan 9 jastaǵy qyzdyń ólimi. 2013 jyldyń maýsymynda bolǵan  oqıǵany estimegender kemde-kem. Barlyǵymyz jaǵamyzdy  ustadyq. Ózi shamalas oqýshy qyzdar tunshyqtyryp óltirgen. Balalardyń aıtýy boıynsha, qyzdyń máıiti sý qoımasynyń janynan tabylǵan. Anyqtalǵanyndaı, 2 maýsym kúni tórt qyz pıknıkke shyqqan. Balalardyń aıtýynsha, olar urlanǵan qýyrshaq úshin tóbelesip qalǵan. Oqýshylardyń biri basqa qyzdardyń kózinshe mert bolǵan qyzdy tunshyqtyryp óltirgen. Sosyn barlyǵy máıitti sýdyń janyna tastap, ózderi úılerine tarasqan.  Eshqaısysy 14 jasqa tolmaǵan. Demek esh jazaǵa da tartylmaıdy.

            Eki deńiz,  arasyna bir jyl salmaı Astana qalasynda da dál osyndaı oqıǵa oryn alǵan. №76 orta mekteptegi oqý prosesi kezinde synyptastar arasynda urys shyǵyp, sol kezde oqýshylardyń biri ekinshisiniń keýde tusyna qalam suǵyp alǵan. Kókirek qýysyna salynǵan jaraqattyń saldarynan 8-synyp oqýshysy oqıǵa ornynda qaıtys bolǵan. Artynsha qylmysqa barǵan oqýshynyń psıhıkalyq aýytqýy bolǵany belgili boldy.

            Úsh deńiz,  Qaraǵandy oblysynyń  túrik lıseıindegi tóbeles. Kók-ala qoıdaı bolyp sabalǵan oqýshylardyń ata-analary kótergen shý barlyq jerde talan-taraj talqyǵa túsken-di. Artynsha barlyǵy keshirim surasyp tyndy.

            Bul sekildi oqıǵalar jetip artylady. Taqyryptyń qozǵalýyna túrtki bolyp otyrǵany myna másele. Almatyda oqýshy qyz synyptastaryn sabap, aýrýhanadan bir-aq shyǵarǵan. Bul týraly «Qamshy» portaly «Nur.kz»-ke silteme jasaı otyryp habarlaıdy.

            Agresıasyn tyıa almaǵan qyz mektepke bir jyl buryn aýysyp kelgen eken. Oqýshylarmen til tabysa almaǵan. Oqıǵa bolar aldynda ol synyptasyn shashyn qımaǵany úshin bir tepken. Ul bala namystanyp balaǵattaı salady. Artynsha qyz bala ony soqqyǵa jyǵyp, basynan sómkemen tópshetep tastaǵan. Arashalamaq bolǵan synyptas qyzdyń da jaǵdaıy máz emes. Onyń da shashyn julyp,  ońdyrmaı sabaǵan. Qazir ekeýi de aýrýhanada. Ata-analar aryz jazyp álek. Biraq oqýshy basqa mektepke ázir aýystyrylmaıdy. Munyń barlyǵy, bizdiń balalar qylmysy men agresıasyna daıyn emes ekenimizdi  bildiredi.

            Endigi kezek biz máseleniń mán-jaıyn anyqtaý úshin arnaıy mamandarǵa barýdy jón sanadyq. Nátıjesinde balalardyń munshalyq agresıaǵa barýyna ne sebep ekenin bilý úshin psıholog mamannan keńes suradyq.

            Ermek Nurymov, psıholog:

            Tárbıe otbasynan bastalady. «Uıa da ne kórseń, ushqanda sony ilesiń»,- dep babalarymyz beker aıtpaǵan ǵoı. Sonyń biri mektepterimizde psıholog mamanyna aqyl-keńes suraý úshin eń kóp júginetin máseleleriniń biri ol – «Agresıa». Agresıanyń anyqamasyna toqtala ketsem.

            Agresıa (latynnyń «agressio» – tıisý, ustama degen sózinen) shyqqan. Qoǵamdaǵy adamdardyń ómir súrý normasy men erejelerine qarama - qarsy baǵyttalǵan obektige qaterin tıgizip, tıisý (jandy jáne jansyz nárselerge), adamdarǵa dene zorlyǵyn tıdirýshi (jaǵymsyz kúızelis, ishteı qysym, qorqynysh, basqyndyq jánet. b.) motıvasıalanǵan destrýktıvti minez - qulyq.

            Agresıa árıne, kenetten paıda bolmaıdy. Ol jeke adamdar arasyndaǵy ártúrli qarym - qatynastar, qorqytyp - úrkitýden paıda bolady. Adamnyń túsken ortasynyń ereksheligi agresıalyq árekettiń joǵary nemese tómen bolýyna áserin tıgizedi. Mysaly: aýasy aýyr, temekeniń ıisi bar bólmedegi agresıalyq áreket, aýasy taza bólmedegilerge qaraǵanda kúshtirek bolady. Adamnyń jeke basynyń tártibine qatysty bolady. Aıtalyq, «durys» adamdardyń arasynda basqalarǵa qaraǵanda ashýlanshaq, ózin - ózi ustaı almaıtyndar agressıvti kórinedi. Jeke tulǵalardyń ishinde eń agressıvti bolyp keletinderge mynalar jatady: qyzǵanshaq, kóre almaıtyn, shydamsyz t. s. s. bolyp keledi.

Biz agresıany «nevrozben» shatastyryp almaýmyz kerek. Sebebi joǵaryda aıtyp ketkendeı, ol qalyptasqan minez qulyqtyń kórinisi. Al, eger ol jıi agressıvke ushyrasa, arty  stresske aparady, sońy nevrozben aıaqtalady. Bundaı kezde adamnyń fızıologıalyq jáne psıhologıalyq ózgeristerge ushyraıdy.  Buǵan basty sebep otbasy. Joǵarydaǵy keltirip ótkendeı qosymsha aıtsaq, áke-shesheniń ornyn aýsytyrýy,  jalǵyz basty ana nemese áke, ata ájesinde óte erkkindikte ósken, qaraýsyz qalǵan bala, balalardyń arasyn bólýi t.s.s kóptegen mysaldar agressıvke jeteleıdi.

            Al balanyń psıhologıasy neden buzylady? Ol qalyptasqan temperament. Ár adamda týa bitken ıaǵnı qanmen ákeden balaǵa nemese shesheden balaǵa taraıtyn minez qulyqqa baılanysty.

             Balanyń  boınyda bar minezdi qalyptastyrý úshin, qoǵamda óz ornyn tabý úshin mynadaı psıhologıalyq keńester:

-           Ata – ananyń  bir-birimen qarym-qatnasy, sebebi bala sorǵysh (gýbka) sekildi. Úıdegi barlyq júris-turystan bastap ishken as pen sóılegen sózden aıaqtalady.

-           Mektepte jáne qoǵamda kimmen aralasady, dostary kim? Osy sekildi jaılardan aqparatta bolý.

-           Internet jilisinde qandaı saıttarda ne qoldanady jáne qansha ýaqyt otyrady osyny eskerý.

-           Tárbıelik mánge kóńil bólý, sonymen qatar, ıntellektýaldy bilim berý.

Osy sıaqty máselelerdiń aldyn alsa, qoǵam da mektepte jáne otbasymyz da óz ornyn taýyp baqytty ǵumyr keshetinine kámil senim beremin.

            P.S. Arnaıy mamannyń aıtqan keńesi osy. Demek, balanyń agresıadan  shyǵýy tikeleı ata-ananyń nazarynan týyndaıdy. Tárbıe besikten bastalady degen bar. Qarshadaı ǵana balanyń  balaýsa sátninen qylmysker bolyp óspeýi tikeleı ata-ananyń qolynda. Balańyzdy saqtańyz...

Aıan MEIRASH