Árbir kezeńde qamshynyń tarıhy men onyń qoldanylýy mádenı ereksheliktermen tyǵyz baılanysty. Qamshynyń ártúrli mádenıettegi máni men qoldanylý róli ózgerip otyrdy, sondaı-aq arheologıalyq zertteýler barysynda ol ártúrli elder men aımaqtardan tabylyp, ǵalymdar tarapynan zertteldi. Tómende qamshynyń tarıhy men tabylǵan jerleri, sondaı-aq zerttegen ǵalymdar týraly ýaqyt tizbeginde tolyqqandy málimetter berilgen:

                           Ejelgi dáýir
         (b.z.d. III–I myńjyldyqtar)

      Ejelgi Egıpet (b.z.d. III myńjyldyq)
     • Qoldanylýy: Egıpette qamshy faraondar men joǵarǵy mártebeli tulǵalardyń bıligi men kúshiniń sımvoly retinde qoldanylǵan. Ol negizinen saltanatty rásimder men ǵıbadattarda qoldanylǵan.
    • Tabylǵan jeri: Egıpet, Týtanhamonnyń qabiri (Govard Karter 1922 jyly tapqan).
    • Zerttegen ǵalymdar: Govard Karter. Ol Týtanhamonnyń qabirin ashyp, birneshe metaldan jasalǵan áshekeıli qamshylardy tapqan. Bul qamshylar bılik sımvoly retinde qoldanylǵan jáne altynmen áshekeılengen.

                   Saqtar men Skıfter
                    (b.z.d. V–III ǵasyrlar)

     • Qoldanylýy: Skıfter men saqtar qamshyny áskerı maqsatta, jylqyny basqarý jáne soǵys qımyldary úshin qoldanǵan. Sonymen qatar, olar qamshyny jerleý rásimderinde birge qoıǵan.
    • Tabylǵan jeri: Ýkraına, “Tolstaıa Mogıla” qorǵany (Borıs Mozolevskıı tapqan).
     • Zerttegen ǵalymdar: Borıs Mozolevskıı. 1971 jyly skıfterge tıesili altyn órnektelgen qamshy bólshekterin tapqan. Bul jádigerler Ermıtajda jáne Kıevtegi Ulttyq mýzeıde saqtaýly.

                    Antıkalyq dáýir
       (b.z.d. I ǵasyr – b.z. IV ǵasyr)

     Ejelgi Rım (b.z.d. I ǵasyr – b.z. IV ǵasyr)
    • Qoldanylýy: Rımde qamshy negizinen jazalaý quraly retinde qoldanylǵan. Flagrum jáne Scutica degen eki negizgi túri boldy: birinshisi aýyr qamshy, ekinshisi – jeńil.
    • Tabylǵan jeri: Pompeı qalasy, Italıa (Djýzeppe Fıorellı tapqan).
     • Zerttegen ǵalymdar: Djýzeppe Fıorellı. Ol Pompeı qalasyndaǵy qazba jumystary kezinde eski Rımdegi Flagrum jáne Scutica túrindegi qamshylardy tapqan.

                       Erte orta ǵasyrlar
                        (VI–VIII ǵasyrlar)

      Túrki qaǵanaty (VI–VIII ǵasyrlar)
      • Qoldanylýy: Túrki qaǵanatynda qamshy áskerı qural ári mártebe belgisi retinde qoldanylǵan. Sabyna metal elementter qosylyp, órimi arnaıy qaıystan jasalǵan.
     • Tabylǵan jeri: Orhon-Enıseı jazbalary men Túrkistan qalasy.
     • Zerttegen ǵalymdar: Orhon-Enıseı jazbalarynda qamshynyń áskerı máni týraly málimetter saqtalǵan. Túrkistan qalasynda jáne Almatydaǵy Ulttyq mýzeıde osy dáýirdiń qamshylary saqtalýda.

                   Ortaǵasyrlyq kezeń
                      (X–XIV ǵasyrlar)

      Eýropa (X–XIV ǵasyrlar)
     • Qoldanylýy: Ortaǵasyrlyq Eýropada qamshy rysarlyq dástúrde mártebeniń belgisi retinde paıdalanyldy. Sonymen qatar, olar jylqyny basqarý jáne jekpe-jekterde qoldanylǵan.
     • Tabylǵan jeri: Germanıa, Italıa, London, Berlın.
     • Zerttegen ǵalymdar: Aloıs Múnser. Ol ortaǵasyrlyq Eýropanyń dáýirindegi qamshylardy zerttep, olardy Londondaǵy Vıktorıa jáne Albert mýzeıinde jáne Berlındegi Memlekettik mýzeıde tapqan.

                      Mońǵol ımperıasy
                      (XIII–XIV ǵasyrlar)

     • Qoldanylýy: Mońǵol ımperıasynda qamshy jylqy basqarý jáne áskerı qural retinde paıdalanyldy, sondaı-aq bılik sımvoly retinde de qoldanyldy.
     • Tabylǵan jeri: Mońǵolıa, Ulan-Bator (Ser Djon Verner tapqan).
     • Zerttegen ǵalymdar: Ser Djon Verner. Ol mońǵol áskerleriniń qamshylaryn zerttep, Ulan-Batordaǵy Ulttyq mýzeıde saqtalǵan jádigerlerdi tapqan.

            Renesans jáne erte jańa zaman
                      (XV–XVII ǵasyrlar)

      Qytaı (XV–XVII ǵasyrlar)
      • Qoldanylýy: Qytaıda qamshy negizinen sándik ári saltanatty rásimder úshin qoldanylǵan. Olar jibek, altyn jáne basqa qymbat materıaldarmen áshekeılengen.
    • Tabylǵan jeri: Qytaı, Pekın (Qytaıdyń Ulttyq mýzeıinde saqtalǵan).
     • Zerttegen ǵalymdar: Qytaılyq arheologtar men zertteýshiler bul kezeńniń qamshylaryn zerttep, olardy Pekındegi Ulttyq mýzeıden tapqan.

                         Qazaq handyǵy
                      (XV–XVII ǵasyrlar)

    • Qoldanylýy: Qazaq handyǵynda qamshy joǵarǵy mártebeli tulǵalardyń rámizi retinde qoldanyldy. Handar men bıler qamshylaryn sándep, olardy kúmis, altyn jáne asyl tastarmen bezendirgen.
    • Tabylǵan jeri: Almaty, Túrkistan, Áziret Sultan mýzeıi.
     • Zerttegen ǵalymdar: Qazaqstandyq arheologtar men etnograftar, onyń ishinde Almaty men Túrkistandaǵy Ulttyq mýzeıler men Áziret Sultan mýzeıindegi qamshylar zerttelgen.

                    Jańa dáýir (XIX ǵasyr)

     Ońtústik Amerıka (XIX ǵasyr)
     • Qoldanylýy: Argentına men Brazılıadaǵy gaýcho mádenıetinde qamshy mal sharýashylyǵynda qoldanylǵan negizgi qural boldy. Bul qamshylar bylǵarydan jasalyp, órnektermen sándeldi.
     • Tabylǵan jeri: Argentına, Brazılıa, Býenos-Aıres (Ulttyq mýzeı).
     • Zerttegen ǵalymdar: Ońtústik Amerıkanyń etnograftary men arheologtary, ásirese Býenos-Aırestegi Ulttyq mýzeıde zerttelgen.

                          Ortalyq Azıa
                             (XIX ǵasyr)

     • Qoldanylýy: Qazaq, qyrǵyz, ózbek halyqtarynda qamshy sándik ári sharýashylyq quraly retinde paıdalanyldy.
     • Tabylǵan jeri: Almaty, Ortalyq Azıa (Ortalyq memlekettik mýzeı).
    • Zerttegen ǵalymdar: Qazaqstandyq etnograftar men arheologtar, Almatydaǵy Ortalyq memlekettik mýzeıde saqtalǵan qamshylardy zerttegen.

                          Qazirgi zaman
                    (XX–XXI ǵasyrlar)

    • Qoldanylýy: Qazirgi ýaqytta álemniń túrli elderinde qamshynyń arheologıalyq jáne etnografıalyq zertteýleri júrgizilýde. Bul qamshylar álemniń iri mýzeılerinde saqtalyp, halyqtyń mádenıetin tanytady.
    • Tabylǵan jeri: Kaır, London, Sankt-Peterbýrg, Almaty, Ulan-Bator.
    • Zerttegen ǵalymdar: Qazirgi zamanǵy arheologtar men etnograftar. Álemniń iri mýzeılerinde qamshynyń ártúrli úlgileri zerttelip, olardyń tarıhy men mádenı máni týraly málimetter jınaqtalýda.
     • Qamshynyń tarıhy men onyń ártúrli elderdegi tabylýy men qoldanylýyn zerttegen ǵalymdar osy tarıhı jádigerlerdiń mádenı jáne tarıhı mańyzyn ashyp, olardyń ár kezeńdegi rólin tolyq túsinýge múmkindik berdi. Árbir dáýir men elde qamshy óziniń erekshe mánine ıe boldy, jáne ol tarıhı zertteýler men mádenı mura retinde mańyzdy oryn alady.

         Qazaqstanda tabylǵan qamshylar
                   týraly málimetter

       Bul derekter qamshynyń tarıhı kezeńderdegi erekshelikterin jáne ony tapqan arheologtardyń eńbekteri

                          Saq dáýiri
                (b.z.d. V–III ǵasyrlar)

       • Tabylǵan óńiri: Shyǵys Qazaqstan (Berel qorǵandary) jáne Jetisý aımaǵy.
       •Erekshelikteri: Qamshynyń bastapqy prototıpine uqsas saby bederlengen zattar men at ábzelderi tabylǵan. Bul zattar jylqy mádenıetiniń damýymen tikeleı baılanysty. Qamshyǵa uqsas zattar baı elıtanyń saltanatty buıymdary retinde qoldanylǵan bolýy múmkin.
     • Tapqan zertteýshiler:
     • Zeınolla Samashev – Berel qorǵandaryn zerttegen arheolog.
     • Jumys jyldary: 1990 jyldardan bastap.
     • Saqtaýly oryn: Bereldegi jádigerler Almatydaǵy Ortalyq memlekettik mýzeıde jáne Shyǵys Qazaqstan oblystyq mýzeıinde saqtalǵan.

                   Túrki qaǵanaty dáýiri
                        (VI–VIII ǵasyrlar)

      • Tabylǵan óńiri: Jetisý (Esik qorǵany men Talǵar mańy).
     • Erekshelikteri: Bul kezeńde qamshy jylqy sharýashylyǵynda ǵana emes, kóshpeli túrki bıleýshileriniń saltanatty jáne áskerı ómirinde mańyzdy ról atqarǵan. Sabynda metal elementteri jáne qarapaıym terimen qaptalǵan órimder kezdesedi.
    • Tapqan zertteýshiler:
    • Vıktor Zaıbert – kóshpeli túrki mádenıetin zerttegen arheolog.
     • Jumys jyldary: 1980 jyldar.
     • Saqtaýly oryn: Bul jádigerlerdiń keıbiri Almatydaǵy Ortalyq memlekettik mýzeıde kórsetilgen.

                     Qarahanıdter dáýiri
                        (XI–XII ǵasyrlar)

    • Tabylǵan óńiri: Otyrar qalashyǵy men Túrkistan mańy.
   • Erekshelikteri: Bul qamshylardyń saby aǵashtan jasalyp, terimen qaptalǵan. Keıbir úlgilerinde kúmispen bezendirilgen órnekter baıqalady. Qamshy turmystyq qural retinde de, sándik maqsatta da qoldanylǵan.
    • Tapqan zertteýshiler:
    • Álkeı Marǵulan – Otyrar qazbalaryn zerttegen ǵalym.
    • Karl Baıpaqov – ortaǵasyrlyq arheologıanyń belgili mamany.
    • Jumys jyldary: 1960–1970 jyldary.
    • Saqtaýly oryn: Otyrar memlekettik arheologıalyq-mádenı qoryq-mýzeıi jáne Túrkistandaǵy Áziret Sultan qoryq-mýzeıi.

                       Altyn Orda dáýiri
                     (XIII–XIV ǵasyrlar)

    • Tabylǵan óńiri: Saryarqa (Ulytaý), Syrdarıa boıy jáne Otyrar mańy.
    • Erekshelikteri: Sándik jáne bılik belgisi retinde qoldanylǵan. Sabynda altyn-kúmis áshekeıler, keıde asyl tastar bolǵan. Bul qamshylar bıleýshi elıtanyń áleýmettik mártebesin bildirgen.
     • Tapqan zertteýshiler:
     • Álibek Tólebaev – Altyn Orda jádigerlerin zertteýshi.
    • Jumys jyldary: 1990 jyldar.
    • Saqtaýly oryn: Ulytaýdaǵy jádigerler Astanadaǵy Ulttyq mýzeıde saqtalǵan.

                    Qazaq handyǵy dáýiri
                       (XV–XVII ǵasyrlar)

      • Tabylǵan óńiri: Túrkistan men Taraz aımaǵy.
     • Erekshelikteri: Qamshylar qazaq qoǵamynda bılik sımvoly retinde erekshe oryn alǵan. Handar men bılerdiń qamshylary sándik bezendirýlerimen erekshelengen. Turmystyq qamshylar jylqy terisinen órilgen.
     • Tapqan zertteýshiler:
     • Orazaq Smaǵulov – qazaq halqynyń antropologıasy men etnografıasyn zerttegen ǵalym.
     • Jumys jyldary: 1980–1990 jyldar.
     • Saqtaýly oryn: Áziret Sultan qoryq-mýzeıinde jáne Ulttyq mýzeıde saqtalǵan.

                      XIX–XX ǵasyrlar

    • Tabylǵan óńiri: Qazaqstannyń barlyq óńirleri.
    • Erekshelikteri: Turmystyq jáne saltanatty qamshylar kóptep kezdesedi. Bul qamshylar zamanaýı etnografıalyq koleksıalardyń bir bóligi bolyp tabylady.
    • Tapqan zertteýshiler: Bul kezeńniń qamshylary negizinen halyq arasynan jınalǵan. Ekspedısıalarǵa etnograf ǵalymdar, sonyń ishinde Álkeı Marǵulan men onyń shákirtteri atsalysqan.
    • Saqtaýly oryn: Almatydaǵy Ortalyq memlekettik mýzeı jáne Ulttyq mýzeıinde saqtaýly tur.

Bolat Bopaı,

etnograf, Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń, Qazaqstan Jýrnalıser Odaǵynyń múshesi, Qazaq ulttyq Salt-dástúr, Ádet-ǵuryp Akedemıasynyń Akedemıgi. Tanymal Etnograf jazýshy, Astrolog, Gúltanýshy ǵalym, Ádebıet synshysy.