جاسىراتىنى جوق، ءقازىر ەلىمىزدە شايقالعان شاڭىراقتار مەن ويران بولعان وتباسىلار سانى كۇن ساناپ كوبەيۋدە. وعان ەندى «تالاق!» دەپ تاقىلدايتىن جاستار شىعىپ جاتىر «Kazislam» پورتالىنىڭ ساراپشىسى، ءدىنتانۋشى، PhD دوكتورى ەرشات وڭعاروۆ ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى.

بۇرىن قازاق قوعامىندا اق نەكە دەگەن ۇعىمنىڭ ورنى قانداي ەدى وسى؟

نەكە حالقىمىزدا قاسيەتتى ۇعىم. سوندىقتان ونى ءجاي عانا نەكە دەپ ەمەس، اق نەكە، اق نەكەلى اسىل جارىم، قۇداي قوسقان قوساعىم، اق وتاۋىم، اق شاڭىراعىم دەپ ەرەكشە قۇرمەتتەگەن. اسىل انالارىمىز بەن ارداقتى اكەلەرىمىز قارا باسىنىڭ قامىنان وتباسى-وشاق قاسىنىڭ تاتۋلىعىن ءبىرىنشى ورىنعا قويعان. وتباسى بولعان سوڭ ىدىس-اياق سىلدىرلاماي تۇرمايدى. بۇرىن اجەلەرىمىز وتباسىندا بولىپ جاتقان تۇسىنىسپەۋشىلىكتەردى سىرتقا بىلدىرمەگەن. بارلىعىن اقىلمەن، سابىرمەن ءوزارا شەشىپ وتىرعان.  قاشان دا «ۇيات بولادى» دەگەن ءسوز سانالارىندا تۇراتىن. ءبىر-بىرىنىڭ جاماندىعىن جاسىرىپ، جاقسىلىعىن اسىرىپ وتىرعان. شاڭىراقتىڭ بيىك، بوساعانىڭ بەرىك بولۋ قۇپياسىنىڭ ءبارى وسىندا جاتسا كەرەك. ۇزاق جىل وتاسقان انالارىمىزدان باقىتتى وتباسى بولۋدىڭ قۇپياسىن سۇراعاندا كوپشىلىگى «قيىندىقتى بىرگە جەڭدىك، سابىرلى بولدىق، بىر-بىرىمىزگە كەشىرىمدى بولدىق» دەپ جاتادى. پسيحولوگتاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ   ومىردە كەزدەسكەن قيىندىقتاردى بىرگە جەڭە ءبىلۋى ناتيجەسىندە ولاردىڭ قارىم-قاتىناستارى جاڭا ساتىعا كوتەرىلىپ، بىر-بىرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرى ودان سايىن ارتا تۇسەدى ەكەن. ياعني، ومىردە كەزدەسەتىن قيىندىقتار ولاردى شىڭداي تۇسەدى.

كوپشىلىككە توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىز، ارينە! تامىرى تاستاي بەكىگەن نەبىر مىقتى وتباسىلار بار. دەگەنمەن قازىرگى وتباسىلاردىڭ تۇيتكىلدەرى  تۋرالى نە ايتاسىز؟

ال قازىرگى الەمدىك جاھاندانۋ زامانىندا  وتباسىنىڭ باعا جەتپەس قۇندىلىق رەتىندەگى ءمانى جويىلىپ بارادى. ستاتيستيكا مالىمەتىنە سۇيەنەتىن بولساق، ەلىمىزدە نەكەلەسكەن جۇپتار سانى ازايىپ، اجىراسقان وتباسىلار سانى ارتىپ كەلەدى ەكەن. ماسەلەن ەلىمىزدە 2016 جىلى 140 840 نەكە تىركەلگەن بولسا، سونىڭ 51 775ء-ى اجىراسىپ كەتكەن. ال نەكەسىن زاڭدى تۇردە تىركەمەي، تەك شاريعي نەكە قيعىزۋمەن شەكتەلىپ، سودان سوڭ ۇيلەنبەي جاتىپ اجىراسىپ، تالاق بەرىپ جاتقاندار قانشاما؟ ەڭ سوراقىسى دا وسى بولىپ تۇر. بۇرىن-سوڭدى ەل ەستىمەگەن، ەلىمىزدە بولماعان، ۇلتىمىزعا، دىنىمىزگە مۇلدەم جات، جيىركەنىشتى ارەكەتتەر بەلەڭ الىپ بارادى. بىرنەشە ايەلگە ۇيلەنىپ، ەرتەڭىنە «تالاق» دەپ نەكەسىن زاڭداستىرماي، اجىراسىپ جاتقاندار كوبەيدى. بۇل ۇلتتىڭ بولاشاعىنا بالتا شاۋىپ، حالىقتىڭ اراسىنا ىرىتكى سالۋدى كوزدەگەن جامان نيەتتەگى ادامداردىڭ ىس-ارەكەتى ەكەنى انىق. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ەشتەڭەدەن بەيحابار، ساۋاتسىز، اڭقاۋ قاراكوز قىزدارىمىز سولاردىڭ ارباۋىنا وڭاي ءتۇسىپ، سان سوعىپ قالىپ جاتىر. ناتيجەسىندە زاڭسىز تۋعان جەتىم بالالار، جەسىر انالار سانى ارتۋدا. وسىنىڭ ءبارى  ءوزىمىزدىڭ سان عاسىرلاردان بەرى كەلە جاتقان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا، اسىل دىنىمىزگە ءمان بەرمەي، وزگە مادەنيەتكە ەلىكتەۋدىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك. بۇعان توسقاۋىل قويماساق، ەلدىگىمىزگە، ۇلتىمىزعا  زيانىن تيگىزەدى، ءتىپتى مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعىنا نۇقسان كەلتىرەتىنى انىق. ول ءۇشىن ەل بولىپ، ۇلت بولىپ جان-جاقتى كۇرەسۋىمىز كەرەك. بۇل ماسەلەگە ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتى اتسالىسۋى ءتيىس. وپىق جەپ قالعان قىز ءسىزدىڭ تۋعان قارىنداسىڭىز، قىزىڭىز نەمەسە ءسىڭلىڭىز بولۋى دا مۇمكىن ەدى عوي.

ەندى مۇنىڭ قانداي شەشىمدەرىن كورىپ وتىرسىز؟

مەملەكەتتىك  مەكەمەدە تىركەۋدەن وتكەن سوڭ بارىپ مەشىتتە نەكە قيدىرۋ كەرەك. سونداي-اق «قىزعا قىرىق ۇيدەن» تىيىم سالىپ، اتا-انا ولاردىڭ ءاربىر قادامىن ءجىتى قاداعالاپ وتىرۋعا مىندەتتى. ەگەر بالالارىنىڭ نەمەسە قىزدارىنىڭ قانداي دا ءبىر ىس-ارەكەتىنەن كۇماندانسا، وعاش قىلىقتار بايقاسا، ونىمەن سويلەسىپ، سوزدەرىنە قۇلاق اسپاسا ءتيىستى ورىندارعا حابارلاۋى قاجەت. ءبىلىم وردالارىنىڭ جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى اراسىندا، جوعارعى وقۋ ورنىندا وقيتىن قىزدارىمىزدىڭ اراسىندا ارنايى مامانداردىڭ ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى بەلسەندى تۇردە جۇرگىزىلۋى قاجەت. ءتىپتى تەلەديدار، راديوحابارلارىندا بەرىلەتىن جاڭالىقتاردا قۇلاققاعىس ەتىلۋى قاجەت. سونىمەن بىرگە الدانىپ قالعان ارۋلارىمىزعا دا زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ارتىق بولمايدى. الدانىپ قالاتىن كوبىنە كىمدەر، قاي جاستاعىلار، نە سەبەپتى؟

بىرەۋدىڭ ارىن تاپتاپ، قورلاۋعا، تاعدىرىمەن ويناۋعا تەك يماندىلىقتان، اردان، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردەن جۇرداي ادامدار عانا بارا الادى. ولارعا قاتاڭ جازا بەرىلۋى ءتيىس. ال وتباسىندا تاربيە كورگەن، ىزەتتى جان، شىنايى مۇسىلمان مۇنداي ارەكەتتەرگە استە جول بەرمەسە كەرەك. سەبەبى ول اللانىڭ الدىندا جاۋاپ بەرەتىنىن بىلگەندىكتەن ادام تۇگىلى تىرشىلىك اتاۋلىعا تيتتەي دە قاستاندىق جاسامايدى. ءاربىر اتا-انا وتباسىندا بىرەۋدى قورلاۋدىڭ ءتۇبى جاقسىلىققا اپارمايتىنىن، اتا-انانىڭ اق باتاسىن الىپ، باس قوسقان ەكى جاستىڭ عانا باقىتتى بولاتىنىن بالاسىنىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ وتىرسا ارتىق بولماس ەدى.

مۇنداي ماسەلەلەر ءبىزدىڭ ەلىمىزدە عانا ەمەس، وزگە ەلدەردە دە كەزدەسەتەتىنى انىق. وسى ورايدا وركەنيەتتى ەلدەردە بۇل ماسەلە قالاي شەشىمىن تاپقان، كورشىلەس ەلدەر قالاي كۇرەسىپ جاتىر، ولاردىڭ جاقسى ادىستەرىن قولدانۋىمىز كەرەك. ءاسىلى، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ۇستانعان قاعيدالاردى ءبىز دە سانامىزعا سىڭىرسەك، ادالدىق، وتىرىك ايتپاۋ، بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋ سياقتى ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى ارداقتاي بىلسەك، ادامنىڭ بىر-بىرىنە دەگەن قۇرمەتى ارتىپ، باقىتتى وتباسىلار قاتارى دا كوبەيەر ەدى.

تۇششىمدى وي-پىكىرلەرىڭىزبەن بولىسكەنىڭىزگە كوپ راقمەت!

 سۇحباتتاسقان قۇدايبەردى باعاشار