ءدىني ماسەلەلەرگە بايلانىستى پەرزەنتى اتا-اناعا دەگەن قۇرمەتىن جوعالتقانىن، اعايىننىڭ اراسى الىستاي تۇسكەنىن قوعامدا كورىپ ءجۇرمىز. نەگە دىنگە بەت بۇردىق دەگەن كەي جاستاردىڭ اتا-اناعا قۇرمەتى كەمىدى؟ اتا-انانى سىيلاماۋ ادەپسىزدىك پە، الدە، كۇنا ما؟ كەلىننىڭ ۇلكەندەرگە سالەم سالۋى شىنىمەن دە شيرك پە؟ وسى جانە وزگە دە سۇراقتارعا «نۇر-مۇباراك» ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنتى، بەلگىلى يسلام زەرتتەۋشىسى، عالىم قالماحان ەرجان «Kazislam» پورتالىنا جاۋاپ بەرگەن ەدى.
– ادام بالاسى – اللا تاعالا جاراتقان جاراتىلىستىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلىسى. ادامزات ۇرپاعىن حاق تاعالا اتا-انا دانەكەرلىگىمەن كوبەيتكەن. كەز كەلگەن ادام ءۇشىن دۇنيەدە ەڭ قىمبات جاندار – اتا-انا. الايدا وسىنداي قىمباتتى جاندارعا دەگەن قۇرمەتىمىز ازايىپ بارا جاتقان سەكىلدى...
– بۇل قىمباتتى جانداردى اللا تاعالانىڭ ءوزى اياتتاردا دارىپتەگەن. دەمەك ولارعا قۇرمەتپەن، جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ مىندەتى بالاعا جۇكتەلگەن. سوندىقتان دا ۇلى جاراتۋشى اتا-اناعا لايىقتى دارەجەدە قۇرمەت پەن جاقسىلىق جاساۋدى وزىنەن كەيiنگى كەزەككە قويعان. بۇل تۋرالى قۇران كارىمدە: «راببىڭ ءبىر وزىنە عانا قۇلشىلىق ەتۋدى، اتا-اناعا بارىنشا جاقسىلىق جاساۋدى ۇكىم ەتتى. ەگەر ولاردىڭ بىرەۋى نەمەسە ەكەۋى بىردەي قولىڭدا قارتايسا، (ولاردى اۋىرسىنىپ نەمەسە جاقتىرماعان سىڭاي تانىتىپ) ءتىپتى: «تۋۋ» دەپ تە كەيۋشى بولما، سونداي-اق ولارعا زەكىپ ۇرىسپا! كەرىسىنشە، ولارعا جانعا جاعىمدى جىلى ءسوز ايت! ولاردىڭ الدىندا بارىنشا مەيىرىمدى، مەيلىنشە كىشىپەيىل ءارى ءتىل العىش بول! ءھام ولار ءۇشىن: «ۋا، راببىم! ولار مەنى بالا كۇنىمدە قالاي ماپەلەپ وسىرگەن بولسا، سەن دە ولاردى ءدال سولاي مەيىرىمىڭە بولەي گور!»، – دەپ دۇعا ەت، – دەگەن. بۇل اياتتا اۋەلى اللاعا سەرىك قوسپاۋدى بۇيىرعاننان كەيىن، قوعامداعى جەكە ادامداردىڭ جاۋاپكەرشىلىكتەرىنە توقتالىپ، اللادان كەيىنگى كەزەكتە اتا-انانىڭ اقىسى بار ەكەنى ەسكە سالىنىپ، ولارعا جاقسى قاراۋدى بۇيىرعان. وسىلايشا اللا تاعالانىڭ قۇزىرىندا اتا-انانىڭ ءقادىرى قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگى كورسەتىلگەن. باسقا اياتتا: «ءبىز ادام بالاسىنا اتا-اناسىنا بارىنشا جاقسىلىق جاساۋدى بۇيىردىق. اناسى ونى قينالا ءجۇرىپ (بىرنەشە اي) كوتەردى ءھام قينالىپ بوساندى. ونىڭ انا قۇرساعىندا جاتۋى مەن ەمشەكتەن شىعۋى (ەڭ كەمىندە) وتىز ايعا سوزىلدى»، – دەپ اۋەلى وزىنە شۇكىر ەتۋگە، سودان كەيىنگى كەزەكتە اتا-اناعا شۇكىرشىلىك ەتىپ، العىس ايتۋعا شاقىرادى. ولاي بولسا، ۇلى جاراتۋشىنى تانىپ، وعان قۇلشىلىق بورىشىمىزدى وتەگەننەن كەيىنگى مىندەتىمىز – اتا-اناعا دەگەن جاقسىلىق ءھام قۇرمەت كورسەتۋ. دانا حالقىمىز «انا الدىندا – قۇرمەت، اتا الدىندا – قىزمەت» دەپ تەككە ايتپاسا كەرەك. اللا ەلشىسىنىڭ (س.ع.س.): «اللا تاعالانىڭ رازىلىعى – اتا-انانىڭ رازىلىعىندا، اللا تاعالانىڭ رازى بولماۋى دا – اتا-انانىڭ نارازىلىعىندا»، دەگەن ءحاديسى دە بار.
اللا ەلشىسىنە (س.ع.س.) تىزە بۇگىپ ءتالىم تاربيە العان ساحابالاردىڭ قالاۋى دا اللانىڭ رازىلىعىنا بولەنۋ بولاتىن. ءتاپسىر ءارى فيقھ مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى عالىم ساحابا ابدۋللا يبن ماسعۋد بىلاي دەيدى:
«بىردە اللا ەلشىسىنەن (س.ع.س.): اللا تاعالا قانداي ءىستى اناعۇرلىم جاقسى كورەدى؟ – دەپ سۇرادىم. ول: ۋاقىتىندا وقىلعان نامازدى، – دەدى. مەن تاعى: ودان كەيىن شە؟ – دەپ سۇراعانىمدا: اتا-انانى قۇرمەتتەۋدى، – دەدى. ءۇشىنشى رەت: ودان كەيىن شە؟ – دەگەنىمدە: اللا جولىنداعى كۇرەستى، –دەپ جاۋاپ بەردى. ەگەر دە مەن ودان ءارى سۇراي بەرگەنىمدە اللا ەلشىسى جاۋاپ بەرە بەرەتىن ەدى»، – دەيدى. دەمەك، اللا تاعالانىڭ رازىلىعى – اتا-انانىڭ ريزاشىلىعىندا ەكەن. سەبەبى اتا-انا رازىلىعىنا بولەنۋ – ەڭ ۇلكەن باقىت. ولاي دەيتىنىمىز اتا-انانىڭ شىنايى جاساعان دۇعاسىن حاق تاعالا قابىل ەتەدى. ول تۋرالى اللا ەلشىسى (س.ع.س.) بىلاي دەيدى:
«ءۇش ادامنىڭ دۇعاسى قابىل بولادى. ولارمەن اللا تاعالانىڭ اراسىندا پەردە بولمايدى. ولار: اتا-انانىڭ بالاسىنا جاساعان دۇعاسى؛ ءمۇساپىردىڭ دۇعاسى؛ زۇلىمدىققا ۇشىراعان ادامنىڭ دۇعاسى».
مىنا ءبىر وقيعا وزگەلەرگە ۇلكەن ساباق بولسا كەرەك.
...ءالقاما (ساحابا) پايعامباردىڭ كوزى تىرىسىندە قۇلشىلىعىنا بەرىك، وتە ىزەتتى، يماندى جىگىت ەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە اياق استىنان اۋىرىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالادى. اۋرۋى ابدەن مەڭدەپ، ولەتىن حالگە جەتكەندە، ءتىلى كۋالىك سوزگە كەلمەي كۇرمەلە بەرەدى. ونىڭ قاتتى قينالعانىن كورگەن ساحابالار پايعامبارىمىزعا حابار جەتكىزەدى.
پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ءالقامانىڭ شەشەسىن شاقىرتادى.
– ءالقاما قانداي ەدى؟ –دەپ سۇرايدى. اناسى:
– بالام كوپ ناماز وقيتىن، كوپ ورازا ۇستايتىن، ساداقانى كوپ تاراتاتىن،- دەپ جاۋاپ بەرەدى. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) سۇراقتى توتەسىنەن قويىپ:
– سىزبەن قارىم-قاتىناسى قالاي ەدى؟ اناسى:
– ەندى «ىشتەن شىققان بالام عوي» دەپ قانشا كەشىرىممەن قاراعانىممەن مەنى رەنجىتەتىن كەزدەرى كوپ ەدى. ونى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، كوبىنە ايەلىن جاقتاپ، ماعان قارسى شىعاتىن، – دەگەن كەزىندە، پايعامبارىمىز (س.ع.س.):
– اناسىنىڭ رەنىشى بالاسىنىڭ ءتىلىن كۇرمەپ تۇر ەكەن. قانە، وتىن جيناڭدار، ءالقاماءنى تىرىدەي جاعامىز، – دەپ ماڭايىنداعىلارعا بۇيىرادى. انا بايعۇس بىردەن جانۇشىردى:
– ويباي-اۋ، قاجەتى جوق. بالامدى ورتەي كورمەڭىز، - دەپ جالىنعاندا، پايعامبار ساليقالى تۇردە:
– اللا تاعالانىڭ و دۇنيەدەگى ازابى بالاڭىزدىڭ قازىرگى ازابىنان دا قاتتى. ەگەر اللا ۇلىڭىزدان رازى بولسىن دەسەڭىز، ءسىز انالىق اق ءسۇتىڭىزدى كەشىپ، ۇلىڭىزعا دەگەن رەنىش-وكپەڭىزدى قويىپ، ونىمەن ريزالىقپەن قوشتاسىڭىز، – دەيدى. انا رازىلىعىن ايتىپ، كەشىرگەن كەزدە بالاسىنىڭ دا ءتىلى كاليماعا كەلىپ، ومىردەن وزعان ەكەن.
ءيا، اتا-انانىڭ بالا الدىنداعى اقىسى وتە ۇلكەن. بىردە حاليفا ومارعا ءبىر ادام كەلىپ: «مەنىڭ اتا-انام قاتتى قارتايدى. كىشكەنتاي كەزىمدە ولار ماعان قىزمەت ەتكەنىندەي مەن ولارعا قىزمەت ەتىپ كەلەم. ولاردىڭ اقىسىن وتەگەن بولىپ سانالامىن با؟» دەپ سۇرايدى. حاليفا ومار (ر.ا.): «جوق. وتەگەن بولىپ سانالمايسىڭ. سەبەبى ولار سەنىڭ ءوسىپ، مىقتى ازامات بولۋىڭ ءۇشىن ساعان قىزمەت كورسەتتى. ال سەن ولار جاقىندا دۇنيەدەن ءوتۋى مۇمكىن دەپ قىزمەت كورسەتۋدەسىڭ» دەگەن ەكەن.
– اتا-انانى قۇمەتتەمەۋ شاريعات بويىنشا ادەپسىزدىك پە، الدە، كۇنا ما؟
– ارينە، كۇنا. ەگەر دە وسىنشاما نارسەنى بىلە تۇرا اتا-اناعا قارسى شىعىپ، ولارعا قۇرمەتسىزدىك تانىتار بولساق ۇلكەن كۇنا جاساعان بولامىز. سەبەبى ولارعا قۇرمەت كورسەتۋ – اللانىڭ تىكەلەي بۇيرىعى.
ءبىر كۇنى پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ساحابالارىنا:
– سەندەرگە كۇنالاردىڭ ەڭ ۇلكەنى قايسى ەكەنىن ايتايىن با؟ – دەگەندە، ساحابالار «ءيا، بىزگە قايسىلارى ەكەنىن ۇيرەتىڭىز»، – دەدى.
سوندا پايعامبارىمىز (س.ع.س.): «اللاعا سەرىك قوسۋ، اتا-اناعا قارسى شىعۋ...» – دەپ ايتقان ەدى.
ادام (قۇقىعىنا) قۇقىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن يسلام ءدىنى اتا-اناعا قۇرمەت كورسەتۋدى موينىمىزعا بورىش ەتىپ جازعان. اتا-اناعا قۇرمەت – تەك ار-وجدان ماسەلەسى عانا ەمەس، باسقا دا پارىزدار سياقتى عيبادات. ءتىپتى، اللا جولىندا جيھاد جاساۋدان دا ارتىق سانالعان.
ارداقتى ەلشى (س.ع.س.): «اتا-اناسىن سىيلاپ، ولارعا قامقور بولعان پەرزەنتتەرگە ءسۇيىنشى! اللا ولاردىڭ ءومىرىن بەرەكەتتى ەتەدى»، – دەگەن.
باسقا ءبىر حاديستە: «كىمدە كىم ءومىرىنىڭ ۇزاق، ريزىعىنىڭ مول جانە بەرەكەتتى بولۋىن قالاسا، اتا-اناسىنا جاقسىلىق جاساسىن، تۋعان-تۋىستارىنىڭ دا قامىن ويلاسىن»، – دەگەن.
«قارتى بار ءۇيدىڭ قازىناسى بار. اقساقالى سيرەگەن اۋىلدان ار-يمان قاشادى» دەمەكشى، ادام بالاسىنىڭ ريزىق، نەسىبەسى اتا-اناسىنا بايلانىستى. ءۇيدىڭ بەرەكەتى اتا-اناسى، ارينە تۇسىنگەن جانعا. كىمدە-كىم اتا-اناسىنا قۇرمەت كورسەتىپ، ولاردىڭ ىزگى دۇعالارىن العان بولسا، ونىڭ دۇنيەدەگى ريزىق، نەسىبەسىنىڭ كوبەيۋىنە دە وزىندىك سەپتىگى بولماق.
– قازاق حالقى ءۇشىن كەلىننىڭ سالەم سالۋى اتا-ەنە مەن ۇلكەندەرگە دەگەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى بولىپ سانالادى. الايدا وسى سالەم سالۋ توڭىرەگىندە تارتىستى پىكىرلەر كوپ ايتىلادى...
– ءار نارسەنىڭ وزىندىك ادەبى بولعان سەكىلدى قازاقتىڭ ۇلتتىق داستۇرىندە دە سالەمدەسۋدىڭ وزىنە ءتان ادەبى بار. جاسى كىشى ۇلكەنمەن، كولىكتەگى جاياۋ جۇرگىنشىمەن، ءجۇرىپ بارا جاتقان وتىرعانمەن، از ادام كوپ اداممەن سالەمدەسكەن. كەلىندەر اتا-ەنەسىمەن، قايىن اعالارىمەن نەمەسە ۇلكەن كىسىلەرمەن، تىزەسىن ءسال بۇگىپ، باسىن ءيىپ، يبالىق سالەم جاساپ، يشاراتپەن امانداسقان. مۇنىڭ ءوزى قازاقتىڭ ەڭ تاماشا مورالدىق قاسيەتى بولىپ تابىلادى. جاسى كىشىنىڭ ۇلكەنگە ءبىرىنشى بولىپ سالەم بەرۋى – ۇلكەنگە دەگەن سىي-قۇرمەتى، كولىكتەگىنىڭ جاياۋعا سالەم بەرۋى – كولىكتەگىنىڭ تاكاپپارلانۋعا جول بەرمەي، ونى قاراپايىمدىلىق، سىپايىلىققا تاربيەلەۋى، ءجۇرىپ كەلە جاتقاننىڭ وتىرعانعا سالەم بەرۋى – بولمەگە كىرىپ كەلگەن ادامنىڭ مىندەتىندەي بولۋى، كەلىننىڭ سالەم بەرۋى – اتا-ەنەسىنە ىزەتتىلىك كورسەتۋى دەپ تۇسىندىرىلەدى. كەلىندەر اتا-ەنەسىنە، ۇلكەندەرگە باسىن ءيىپ، يبالىق سالەم سالادى دەمەكشى، وسى تاقىرىپ قوزعالا قالسا كەيبىر جاستارىمىز عالامتور بەتتەرىندە «ءيىلىپ سالەم سالۋ، نامازداعى رۇكۇعقا ۇقسايدى» دەپ، سالەم سالۋدى شيرككە تەڭەپ، شۋلاپ كەتەدى. ەگەر ءاربىر ءيىلۋدى رۇكۇعقا تەڭەر بولساق، تىك تۇرىپ سالەم بەرۋ دە نامازداعى قيامعا ۇقساعانى ما؟ وندا ءار قيمىلىمىز شيرك پە؟ كەز كەلگەن نارسەنىڭ وزىندىك ولشەمى بار ەمەس پە؟ وسى كەزگە دەيىن قازاق «كەلىننىڭ سالەمىن شيرك» ەكەنىن بىلمەي كەلگەن بە؟ حالقىمىزدىڭ ءاربىر ءسالت-داستۇرىن «شيرككە»، ياكي «حارامعا» بالايتىن بولساق نەمىز قالادى؟ شاريعاتتا «كەلىننىڭ سالەم سالۋى شيرك» دەگەن ناقتى ۇكىم دە جوق ەمەس پە؟ كەلىننىڭ ۇلكەندەرگە سالەم سالۋى قازاقتىڭ كونەدەن جالعاسىپ كەلە جاتقان ادەت-عۇرپى.
ۇلى جاراتۋشى ادام بالاسىن ەڭ كەمەل ءارى كوركەم بەينەدە جاراتىپ، ونى سانسىز نىعمەتتەرگە بولەگەن. بۇعان قوسا، سول نىعمەتتەردىڭ ءقادىرىن ءتۇسىندىرسىن، ادام بالاسىنىڭ ءھام بۇكىل بولمىستىڭ جاراتىلۋ ماقساتى مەن سىرلارىن ۇعىندىرسىن دەپ ءار قاۋىمعا ەلشى جىبەرگەن. وسى ورايدا پايعامبارلار – ادامزاتقا ءار نارسەنىڭ وزىندىك ءمان-ماعىناسى مەن مىندەتى بار ەكەنىن ۇقتىراتىن ءتالىمى مول ۇستازدار. ءبىزدى قورشاپ تۇرعان جاراتىلىستاردى ءتانىپ-بىلىپ، ۇلى قۇدىرەتكە باس يۋگە شاقىرۋشى ارداقتى اسىل تۇلعالار دا وسى پايعامبارلار. پايعامبارلارعا يمان – يسلام دىنىندەگى يمان نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى. ال، ولارعا كەلگەن اقيقات ورتاق. قۇراندا مەككەدە تۇسكەن 111 اياتتان تۇراتىن ءجۇسىپ پايعامبارمەن قاتىستى وقيعا باياندالادى. وندا «ءجۇسىپ اتا-اناسىن قۇرمەتتەپ ءوزىنىڭ تاعىنا وتىرعىزدى. اتا-اناسىنان باستاپ بارلىق باۋىرلارى وعان تاعزىم ەتىپ، باس ءيدى. سوندا ءجۇسىپ اكەسىنە: «اكەي! بۇرىن بالا كۇنىمدە كورگەن ءتۇسىمنىڭ جورۋى، مىنە، وسى. راببىم سول ءتۇسىمدى راسقا شىعاردى»، - دەگەن ايات بار. ءتاپسىرشى عالىمدار اياتتاعى ءجۇسىپتىڭ اتا-اناسىمەن باۋىرلارىنىڭ تاعزىم ەتۋىن (ساجدە ەتۋىن) ەكى تۇرعىدا جورامالدايدى.
ءبىرىنشى جورامال بويىنشا جۇسىپكە قۇرمەت سالەمى رەتىندە تاعزىم ەتىلگەن. بۇل ءجۇسىپ سۇرەسىنىڭ «اكەشىم! مەن تۇسىمدە اسپانداعى ون ءبىر جۇلدىزدىڭ جانە كۇن مەن ايدىڭ ماعان تاعزىم جاساپ، ساجدە ەتىپ تۇرعانىن كوردىم»،- دەگەن 4-اياتىن راستايدى دەيدى.
ەكىنشى جورامال بويىنشا جۇسىپكە قاۋىشقانى ءۇشىن اللاعا شۇكىر ەتۋ ماقساتىندا ساجدە جاسالعان. اياتتاعى «ولاردىڭ ماعان تاعزىم جاساپ، ساجدە ەتىپ تۇرعانىن كوردىم» دەگەن اياتتى «ولاردىڭ مەن ءۇشىن تاعزىم جاساپ، ساجدە ەتىپ تۇرعانىن كوردىم» دەپ تە اۋدارۋعا بولادى. سوندا بۇل ەكىنشى ويدى قۇپتايدى دەيدى.
ءجۇسىپ (ا.س.) تە بۇل ءامىردى اللادان ەكەنىن ءبىلىپ، شۇكىر ەتكەن. باۋىرلارىنىڭ جاساعان ارەكەتى مەن جاساعان قاستاندىعىنا ۇندەمەگەن. دەمەك مۇنداعى ساجدە «قۇلشىلىق ساجدەسى» ەمەس ەكەنى ايان بولىپ تۇر.
ەندەشە شاريعاتتا ەرەكشە سانالاتىن سالەم بەرۋدى نەگە شيرككە بالايمىز. سالەمدەسۋدىڭ تۇپكى ماقساتى ادامداردىڭ جانە جانۇيانىڭ ءتاتۋ-تاتتى، باقىتتى ءومىر سۇرۋىنە نەگىزدەلگەن ەمەس پە؟!
جاستارىمىزدىڭ وزگە ەلدىڭ سالتىنا ەرگەنىن، ياكي اسىل ءدىنىمىزدىڭ بۇرمالانىپ، حالىق اراسىندا بۇلىك شىعۋىن كوزدەگەندەر وسى سەكىلدى ماسەلەلەردى كۇن تارتىبىنە قويىپ، قوعامدا قاراما-قايشىلىقتاردىڭ بولعانىن قالايدى.
«ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، يتتەرى قارا قاسقا» دەمەكشى، ءار ەل ءوز ءداستۇرىن ءوز ەلىنە دارىپتەگەنى ءجون. ونسىزدا حالقىمىزدىڭ التىن قازىناسى سانالاتىن ءاتا-داستۇرىمىزدى، سالت-سانامىزدى جاستاردىڭ جادىنا سىڭىرە الماي جاتقاندا ءار نارسەنى شيرك دەپ جۇرتتى مازالاماسىن.
ءسوز سوڭى، سالەم سالۋدى شيرككە تەڭەي بەرمەي، سالەم بەرۋشى سالەم الۋشىدان ءبىر دارەجە ارتىق ساۋاپقا يە بولاتىنىن ۇمىتپاي، ءبىر-بىرىمىزدى كورگەندە سالەم بەرىپ جۇرەيىك، اعايىن.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
سۇحباتتاسقان ءالىمحان سىرباي
