2017 جىلى قازاقستاننىڭ ساياسي ساحناسىندا قانداي ماڭىزدى وزگەرىستەر بولدى؟ كەلەر جىلدا ەلدىڭ ساياسي ومىرىندە قانداي وزگەرىستەر بار؟ ۇكىمەت شۇعىل تۇردە شەشۋى قاجەت ماسەلەلەر بار ما؟ وسى جانە وزگە دە سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ساياساتكەر ءامىرجان قوسانوۆقا قويعان ەدىك.
— 2017 جىل قازاقستاننىڭ ساياسي ءومىرى ءۇشىن قانداي جىل بولدى؟
ءار جىلدىڭ ءوز كەلبەتى، انىقتاۋىش وقيعالارى، قازىرگى سلەنگپەن ايتقاندا، ءوز ترەندتەرى بولادى. 2017- جىل دا ول بەلگىلەردەن كەندە بولعان جوق.
نەگىزگى ترەند – بيلىكتىڭ وليگارحتاردىڭ مۇددەسىن قورعاپ، قىزمەت اتقارۋى بۇل جىلى دا جالعاستى. سالىق زاڭناماسىنداعى قازبالى بايلىقتاردى ساتىپ، بايىپ جاتقان وليگارحتاردىڭ جەڭىلدىكتەرى جويىلمادى. جاقىندا عانا قاراعاندىداعى «ارسەلور ميتتال» كومپانياسىنىڭ كەنشىلەرىنىڭ ەرەۋىلى كەزىندە شەنەۋنىكتەر مەن سوت كىمنىڭ جاعىندا ەكەنىن اشىقتان-اشىق كورسەتتى! وبلىس اكىمى مەن پروفيلدى مينيستر ميتتالدىڭ قولبالاسى سەكىلدى شاپقىلاپ كەتتى ەمەس پە؟! نەمەسە وسى جىل جەكە بانكتەرگە مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن (ياعني قاراپايىم حالىقتىڭ قالتاسىنان!) تريلليونداعان تەڭگە قارىجىلىق كومەك كورسەتىلدى. ەگەر دە ول جەكە بانك بولسا، ءوز كۇنىن ءوزى كورمەي مە؟ بولماسا، مۇناي باروندارىنىڭ سويىلىن سوعىپ كەلە جاتقان ۇكىمەتتىڭ ساياساتىنىڭ ارقاسىندا «قارا التىننىڭ» ۇستىندە وتىرعان قازاقستان ءبىر كۇننىڭ ىشىندە «بەنزين بەزگەگىنە» شالدىعىپ قالعان جوق پا؟
بۇل دەگەنىڭىز – بيلىك پەن كاپيتالدىڭ بىر-بىرىمەن بىتە قايناسۋى دەگەن ەكونوميكالىق تەرميننىڭ ەڭ تاماشا يلليۋستراسياسى! «قارا حالىق ءبىر جاق، قىڭىر بيلىك – ءبىر جاق» ءومىر جالعاسىپ جاتىر!
مۇنداي ءبىرجاقتى ساياسات قوعام ءومىرىنىڭ باسقا سالالارىنا دا – الەۋمەتتىك، قوعامدىق-ساياسي - ءوز اسەرىن تيگىزىپ جاتىر.
—جاقىندا شەنەۋنىكتەردىڭ قىزمەتى اۋىستى. ۇكىمەت باسىنداعى اۋىس-تۇيىستەر قازاقستاننىڭ ساياسي ومىرىنە قالاي اسەر ەتەدى؟
مۇنداي جاعدايدا «قوسىلعىشتاردىڭ ورنىن اۋىستىرعانمەن قوسىندى وزگەرمەيدى» دەگەن جاتتاندى بوپ كەتكەن ءسوزدى ايتۋىما تۋرا كەلىپ تۇر.
مۇنىڭ ءبارى – ساياسي ەمەس، اريفمەتيكالىق قادامدار، ياعني جۇيەنىڭ ىشىندەگى ءبىر شەنەۋنىكتىڭ باسقا ءبىر شەنەۋنىكپەن ورىن اۋىستىرۋى عانا. بۇنداي كادرلىق شەشىمدەردەن اسا ۇلكەن جاڭالىق كۇتۋدىڭ ءوزى ىڭعايسىز، ويتكەنى ولاردىڭ ءبارى – جۇيە ايتقاندى ەكى ەتپەي ورىندايتىن سولداتتار عانا. ناعىز رەجيسسەرلار تەلەكامەرا مەن ب ا ق نازارىنان تىس قالىپ جاتقان سياقتى!
سوڭعى تاعايىنداۋلار سوت، پروكۋراتۋرا، جەمقورلىقپەن كۇرەس ورگاندارىنا قاتىستى بولدى. مۇنىڭ ءوزى ول سالاداعى شىنايى رەفورما جۇرگىزۋ ءۇشىن ەمەس، پوستنازاربايەۆ كەزەڭى قارساڭىندا كلانارالىق كومپروميستىڭ ءبىر بەلگىسى دەپ بىلەمىن. بالكىم، وسى اۋىس-تۇيىستەردەن كەيىن ءبىز جاڭا سەنساسيالىق، بۇرىن-سوڭدى ەستىپ كورمەگەن قىلمىستىق ىستەردىڭ كۋاسى بوپ قالارمىز: كلانداردىڭ بىر-بىرىنە جيناعان كومپروماتتارى دا سەيفتەرىنە سىيماي جاتقان بولار.
—2017 جىلى قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىنداعى جاعداي ۋشىققان ەدى. كەلەر جىلى ءارى جاڭا پرەزيدەنتتىڭ كەلۋىمەن ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي جاعداي جاقسارادى دەپ ايتا سالاسىز با؟
ارينە، پرەزيدەنت اتامبايەۆتىڭ قازاقستانداعى جاعدايعا قاتىستى سىنى ءبىراز دۇربەلەڭ تۋعىزدى. مەنىڭشە، كىنا الدىمەن ءبىزدىڭ بيلىك جاعىندا. كورشى ەلدىڭ پرەزيدەنتتىگىنە تالاسىپ جاتقان كانديداتتىڭ بىرىمەن ەمەس، بارىمەن كەزدەسۋى كەرەك ەدى! سوندا اتامبايەۆتىڭ اتوي سالۋىنا سىلتاۋ بەرمەس ەدىك. ءوزىمىز كىنالىمىز.
ارينە، ونىڭ ەڭ العاشقى سوزىندەگى سىنى شىندىققا جاناسىپ جاتتى (البەتتە، ءبىر پرەزيدەنتتىڭ ەكىنشى ەلدەگى جاعدايعا قاتىستى سىن ايتۋى ديپلوماتيالىق پروتوكولعا جاتپايتىنى تاعى بار). ءبىراق ۋاقىت وتە، ول باس جاققا بارىسىپ، تىم ارتىق كەتتى. سونىسى دۇرىس بولمادى.
ءبىزدىڭ جاق تا ايانىپ قالمادى، بىردەن شەكارادان باستادى، بەيرەسمي سانكسيالىق توسقاۋىلدى قۇرىپ تاستادى، ونىڭ ارتى ەكونوميكالىق سوعىسقا ۇلاسىپ كەتە جازدادى.
ءبىراق، پرەزيدەنتتەر كەلەدى، كەتەدى، ال ەكى حالىق بىر-بىرىمەن ماڭگى تۋىس، كورشى، دوس بوپ قالا بەرمەك!
سوندىقتان دا ەكى تۋىسقان مەملەكەت ءوز اراسىندا تۋىنداعان كەلىسپەۋشىكتى ەڭسەرىپ، ءبارى دۇرىس بولادى دەپ ويلايمىن. جاقىندا قىرعىزدىڭ جاڭا پرەزيدەنتى استاناعا كەلىپ كەتتى، جاعداي تۇزەلىپ بارا جاتقان سياقتى. ءبىراق تا، ونىڭ الدىمەن رەسەي، وزبەكستانعا بارۋى ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعىلارعا ءبىراز وي سالۋى ءتيىس.
—قىتايداعى ەتنيكالىق قازاقتارعا قىسىم كوبەيگەنى تۋرالى اقپارات جەلدەي ەسىپ ءجۇر. ءسىم مينيسترلىگى نەگە ءۇنسىز؟ ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي جاعداي ۋشىقپاۋى ءۇشىن بە؟
ارينە، جۇڭگو – وزىمەن كەز كەلگەن مەملەكەتتى ساناسۋعا ماجبۇرلەيتىن الەمدىك دەرجاۆا. مۇنداي الپاۋىتپەن كورشى بولۋدىڭ ءوزى ءاربىر ەلگە سىن. ونداي گەوساياسي مارتەبە وزىندىك جاۋاپكەرشىلىكتەر مەن شەكتەۋلەر جۇكتەيدى. ديپلوماتيالىق پروتوكول دەگەن تاعى بار.
ءبىراق، ءبىر نارسە ايقىن: دۇنيە ءجۇزىنىڭ قاي تۇكپىرى بولماسىن، ءوز قانداستارى قىسىم كورىپ جاتسا، ءوزىن سىيلايتىن كەز كەلگەن مەملەكەت ولاردى قورعاپ، رەسمي داۋىسىن شىعارۋى ءتيىس! مەنىڭشە، جۇڭگو بيلىگىنىڭ ءتيىستى نازارىن اۋدارىپ، زاڭسىزدىقتى بولدىرماۋ ءۇشىن جاسالاتىن ءادىس-امالدار جەتكىلىكتى. تەك وعان ءتيىستى ساياسي ەرىك-جىگەر، ۇلتشىل مىنەز كەرەك!
—ءسىزدىڭ ويىڭىزشا 2017 جىلى قازاقستاننىڭ ساياسي ومىرىندە بولعان ءۇش ماڭىزدى وقيعا؟
ساياسي ومىردەگى ءبىر باستى وقيعا – كەزىندە پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ايتقان، بيلىك تارماقتارىنىڭ وكىلەتتىكتەردى قايتا ۇلەستىرۋ، پرەزيدەنت، پارلامەنت جانە ۇكىمەت اراسىنداعى وركەنيەتتىك تەپە-تەڭدىكتى قالىپتاستىرۋ يدەياسى بولدى. كونستيتۋسياعا ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، ولار تۇبەگەيلى، تۇپكىلىكتى بولمادى، ءتيىپ-قاشقان، ءىشىنارا عانا، بولماشى وزگەرىستەرگە جول اشتى. ناقتى ساياسي ومىردە ولار ءتىپتى بايقالماي قالدى دا!
ەكىنشى وقيعا شىنىمەن دە تاريحي بولۋى مۇمكىن ەدى. مەن وسى جىلى اتالىپ وتكەن الاش قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىعى تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. وكىنىشكە قاراي بۇل داتا لايىقتى دەڭگەيدە اتالىپ وتپەدى، جەتىم قىزدىڭ تويىنداي ءوتتى. قۇددى بيلىكتەگى بىرەۋلەر الاش اتىن بار داۋىسىن شىعارىپ اتاۋعا ىڭعايسىزدانىپ، نە باتا الماي وتىرعان سياقتى.
ال شىن مانىنە كەلسەك، ءدال وسى داتا بۇكىل حالىققا، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق ساياساتقا جاڭاشا سەرپىن بەرەتىندەي ۇلتتىق دەڭگەيدە اتالىپ ءوتۋى ءتيىس ەدى! وكىنىشكە قاراي، ولاي بولمادى.
ءۇشىنشى وقيعانىڭ استارى زاڭدارعا ەنگىزىلگەن ەكى باپتا جاتىر. بىرىنشىسىنە سايكەس، ەندىگى جەردە قازاقستان ازاماتتارى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ءوز-وزىن ۇسىنا المايدى. ول تەك قانا پارتيانىڭ قۇقى بوپ وتىر. ەكىنشىنە سايكەس، كەز كەلگەن جەمقور شەنەۋنىك تۋرالى جەكە اقپارات جاريالاۋ ءۇشىن ەندى ب ا ق ول ادامنان رەسمي تۇردە رۇقسات الۋى ءتيىس!
مىنە، وسى ەكى باپ بۇگىنگى بيلىكتىڭ شىنايى بەت-الپەتىن اشىپ قانا قويماي، ونىڭ الدا كەلە جاتقان ترانزيت كەزەڭىندە بولۋى مۇمكىن قوعامدىق كلانارالىق قاۋىپ-قاتەردەن قورقاتىنىن كورسەتىپ وتىر!
ءبىراق، زاڭدار ماڭگى ەمەس قوي، قاجەت كەزىندە بۇل باپتار ءبىر ساتتە وزگەرە سالۋى مۇمكىن!
—2018 جىلى قازاقستاننىڭ ساياسي ومىرىندە قانداي وزگەرىستەر بولۋى مۇمكىن؟
بيلىك الدىندا شۇعىل تۇردە شەشۋى ءتيىس ءۇش ماڭىزدى ماسەلە تۇر.
العاشقىسى، ەلدە ورىن الىپ، جىلدان جىلعا ۋشىعىپ بارا جاتقان ەكونوميكالىق جاعداي. ءومىر ءسۇرۋ كۇننەن كۇنگە قيىنداپ بارادى. شاعىن جانە ورتا بيزنەس تۇرالاپ قالدى. ديەۆالۆاسيا مەن كوررۋپسيا ونىڭ تۇبىنە جەتتى. سوندىقتان دا كوپ كەشىكتەرمەي، كەلەسى جىلدارعا قالدىرماي، ەكونوميكالىق رەفورمالاردى قولعا الۋ كەرەك! ايتپەسە، ەكونوميكالىق كوللاپس بولۋى ابدەن مۇمكىن!
ەكىنشىسى الەۋمەتتىك ساياساتقا تىكەلەي قاتىستى ءجايت. ءقازىر بۇل سالا ەكى اياعىمەن اقساپ تۇر! بيلىكتىڭ بولسا، كۇركىرەۋى كۇشتى، جاۋارى از. بايقاساڭىز، ۇكىمەتتىڭ وزىندە الەۋمەتتىك سالاعا جاۋاپتى ۆيسە-پرەمەر دە جوق! قاراعاندى كەنشىلەرىنىڭ ەرەۋىلى – ول ەل ىشىندە جىلدار بويىنا شەشىلمەي جاتقان پروبلەمالاردىڭ ءبىر شەتى عانا. اڭگىمە لايىقتى ەڭبەكاقىدان باستالدى. ال ءبىزدىڭ باسقا سالالارداعى ماماندىق يەلەرى لايىقتى جالاقى الىپ وتىر دەپ كىم ايتا الادى؟ مىنە، قاراپ وتىرساڭىز، كورپەڭە قاراپ كوسىل دەمەكشى، بيۋدجەت قارجىسىنىڭ جۇمسالۋىنىڭ باستى باعىتتارىن تۇبەگەيلى قايتا قاراۋ كەرەك! جانە دە ونىڭ الەۋمەتتىك باعىتى كۇرت ءوسۋى - ۋاقىت تالابى! وسى بەتبۇرىس ءدال وسى 2018-جىلدىڭ ەنشىسىندە بولۋى ءتيىس. ايتپەسە، كەش بولادى.
ءۇشىنشى ماسەلە الدا كەلە جاتقان پوستنازاربايەۆ كەزەڭىنە ترانزيتكە قاتىستى. قازىرگى بيلىك جۇيەسىنىڭ سىرتى ءبۇتىن، ءىشى – ءتۇتىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قايسى «كلاننىڭ وكىلى مۇراگەر بولادى؟» دەگەن ەڭ باستى ساۋال توڭىرەگىندەگى بىتىسپەس، ىمىراسىز تارتىس! وسى سوعىس ەلگە ءوز سالقىنىن تيگىزبەسە ەكەن، ويتكەنى جەمە-جەمگە كەلگەنە ولار نەبىر قۇيتىرقىلارعا، ساياسي ارانداتۋلارعا بارۋى ابدەن مۇمكىن!
ول ءۇشىن وسى باستان بيلىك تارماقتارىنىڭ شىنايى تەپە-تەڭدىگىن قۇرىپ، ەرتەڭ ەلدەگى بيلىكتى ءبىر ادام نەمەسە ءبىر كلان باسىبايلى يەمدەنىپ، وزبىرلىقپەن باسىپ الۋىنا توسقاۋىل قويۋىمىز كەرەك! بيلىك وسى تۋرالى مىقتاپ ويلانۋى ءتيىس!
سۇحباتتاسقان: اسەم المۇحانبەت
