30 جاستاعى قايرات سامارقان - قىتايدا تۋىپ وسكەن ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ءبىرى. 2009 جىلى مامىر ايىندا قازاقستانعا كەلىپ، ازاماتتىق الۋعا قۇجات تاپسىرعان قايرات «تاريحي وتانىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسۋ ءۇشىن قونىس اۋدارعانىن» ايتادى. 2017 جىلى قاراشا ايىندا شىڭجاڭ ولكەسىندەگى "جەكە مەنشىك ءۇيىن، جەرىن ساتۋعا بارعان كەزىندە" پەكيندە جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ 19-سەزى ءوتىپ جاتقانىن ەسكە الادى. قايراتتىڭ سوزىنشە، تۋعان جەرى بۋرىلتوعايداعى اۋداندىق پوليسيا ونى بولىمشەسىنە شاقىرىپ، تەرگەي باستايدى.
- "قازاقستاندا نەمەن اينالىساسىڭ؟ ول جەردە كىمدەرىڭ بار؟ نامازعا جىعىلاسىڭ با؟ ول جەردە حالىق قانداي؟ ول جاقتا نە ىستەيسىڭ؟" دەگەن سۇراقتار قويدى. وسىلايشا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ۇيىقتاتپاي قيناپ، سوسىن ءۇش ايدان جوعارى، توعىز ايدان تومەن قاماۋ جازاسىنا ۇكىم ەتتى. ءتورتىنشى كۇنى بۋرىلتوعاي اۋداندىق ساياسي ورتالىعىنا ماشينامەن اپاردى. اپارعاننان كەيىن، ءبىرىنشى كيىمىمدى شەشكىزىپ، اياعىمداعى كىسەن، قولىمداعى كوزىرمەن قاماقحاناعا كىرگىزىپ جىبەردى. سوسىن بارعاننان كەيىن ول جەردە شاشىمدى الىپ تاستادى. اسكەري كامەرادا جاتاسىڭ. مەن بۋرىلتوعاي اۋداندىق ساياسي ورتالىعىنىڭ كامەراسىندا بولدىم. ول جەردە 2017 جىلى وتكىزىلگەن [جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ] 19-قۇرىلتاي جيىنىنىڭ (سەزىنىڭ - رەد.) جالپى مازمۇنى، جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ىشكى قۇپياسىن ساقتاۋ، ۇلتقا (ەتنيكالىق توپقا - رەد.) بولشەكتەنبەۋ، قىتايدىڭ ىشكى ساياساتىن سىرتقا شىعارماۋ، مۇسىلمان بولماۋدى ۇيرەتۋ سياقتى ساباق وتكىزىلىپ جاتىر، - دەدى ول.
سوڭعى جىلدارى قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندە قاماۋعا الىنىپ، ساياسي جانە ەڭبەك تاربيەسى ورتالىقتارىندا كۇشپەن وقىتىلىپ جاتقان جۇزدەگەن ەتنيكالىق قازاق پەن ۇيعىر تۋرالى شاعىمداردى پەكين جوققا شىعارىپ كەلەدى. ءبىراق بىلتىر قىتايدىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى ءبىر سوزىندە جاپپاي قاماۋ تۋرالى مالىمەتتى راستاعان.
قازاننىڭ 31ء-ى كۇنى استاناداعى «بەيجىڭ سارايى» قوناقۇيىندە بولعان جۋرناليستەرمەن كەزدەسۋىندە قىتايدىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى چجان حان حۋەي جۋرناليستەر قويعان ساۋالعا وراي شىڭجاڭدا «زاڭسىز ارەكەتتەر بولىپ جاتقانىن» مويىنداعان بولاتىن. ول جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ قازاننىڭ 24-ىندە اياقتالعان 19-سەزى قارساڭىندا شىڭجاڭدا ازاماتتاردى "قاتاڭ قاداعالاۋ مەن تەكسەرۋ شارالارى" جۇرگىزىلگەنىن ايتقان.
سوڭعى ايلاردا مۇنداي قاتاڭ تەكسەرۋ كەزىندە ۇستالىپ، ءماجبۇرلى تۇردە ساياسي تاربيە ورتالىعىنا قامالعانداردىڭ ىشىندە تەك قازاقستانعا بارىپ-كەلىپ جۇرگەن شىڭجاڭدىق ەتنيكالىق قازاقتار، يا جەرگىلىكتى ۇيعىرلار ەمەس، قازاقستان ازاماتتارىنىڭ دا بار ەكەنى انىقتالعان. قايرات سامارقان - شىڭجاڭداعى "ساياسي تاربيە ورتالىقتارىن" ىشىنەن كورىپ، بوساپ شىققان از ادامنىڭ ءبىرى.
- مۇندا (ساياسي تاربيە ورتالىعىندا - رەد.) [قاماۋداعىلار] ۇشكە بولىنەدى. ءبىرىنشىسى - دىنگە قاتىسى بار ادامدار. ەكىنشىسى - شەتەلگە شىققاندار، ءۇشىنشىسى - قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزعاندار. مۇندا جاتقاننىڭ بارلىعى - مۇسىلماندار. مەن شەتەلگە شىعىپ، قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزعانىم ءۇشىن قامالدىم، - دەيدى ول.
قايرات سامارقاننىڭ سوزىنشە، "ساياسي تاربيە ورتالىعىنا" قامالعاندار كۇندەلىكتى تاماعىنا 20 يۋان تولەيدى.
- ءوز قالتامىزدان تولەيمىز. جانە ءوز قاراجاتىمىز وزىمىزگە جەتپەيدى. بىزگە بەرەتىنى ەكى ءتىلىم نان مەن كۇرىش سۋى. باسقا جاقسى تاماق جوق. ونى زاڭ بويىنشا قاتاڭ باقىلايدى، - دەيدى ول.
شىڭجاڭداعى از ۇلت وكىلدەرىن "ساياسي تاربيە ورتالىقتارىنا" قاماۋ ناۋقانى جايلى اقپاراتتى تاۋەلسىز دەرەك كوزدەرى ارقىلى راستاۋ مۇمكىن بولماي تۇر. ازاتتىق "تۋىستارى شىڭجاڭداعى تاربيە ورتالىقتارىندا قاماۋدا جاتقان" قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ارىز-شاعىمىنا وراي قىتايدىڭ قازاقستانداعى ەلشىسىنە بىرنەشە مارتە ساۋال جولداعان. ءبىراق ەلشىلىك سۇراقتاردى جاۋاپسىز قالدىرىپ كەلەدى.
ول جەردە (بۋرىلتوعاي اۋدانىنداعى "ساياسي تاربيە ورتالىعى" تۇزەۋ لاگەرىندە - رەد.) قانشاما قازاق ازاماتتارى ەزىلىپ جاتىر، قانشاماسى وبالدى بولىپ جاتىر. جالپى 5700 ادام جاتىر. ونىڭ ءۇش مىڭنان استامى قازاق، ەكى مىڭى ۇيعىر، 200ء-ى دۇنگەن. ولاردىڭ اراسىندا قازاقستان ازامتتىعىن العان ەكى كىسى بولدى. شىعىس قازاقستان وبلىسى وسكەمەن قالاسىنان جانە جارما اۋدانىنان. ءبىرىنىڭ اتى ەسبولات. بىرەۋى جەتى جىلعا، ەكىنشىسى ءتورت جىلعا سوتتالعان. ولاردىڭ كىناسى – قازاقستاندا تۇرعان جانە قىتايداعى تىركەۋىن وشىرمەگەن. ساياسي ۇيرەنۋ لاگەرىندە ايەلدەردى بولەك ۇستايدى. سول سەبەپتى ولاردىڭ ناقتى قانشا ەكەنىن بىلمەيمىن. ال بالالار مۇلدەم جوق، - دەيدى قايرات.
سوڭعى جىلدارى پەكيننىڭ شىڭجاڭداعى ەتنيكالىق ازشىلىق وكىلدەرىن ساياسي قىسپاققا الىپ، ولاردىڭ ءدىني بوستاندىعىن شەكتەۋ ارەكەتتەرى تۋرالى ازاتتىقتان بولەك "ەركىن ازيا" مەن "امەريكا داۋىسى" سياقتى بىرنەشە حالىقارالىق مەديا كومپانيا ۇزدىكسىز جازىپ كەلەدى.
وتكەن اپتادا قىتايدىڭ باتىسىنداعى شىڭجاڭ ايماعىندا ۇيعىرلار مەن باسقا دا مۇسىلمان ازشىلىعىن قىسپاققا الۋعا بايلانىستى ونداعان مىڭ ادام ۇستالعانى اقش ۇكىمەتىنىڭ دە نازارىن اۋدارعان. بۇل تۋرالى پەكيندە اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ وكىلى، مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ شىعىس ازيا جانە تىنىق مۇحيتى ايماعى ىستەرى بويىنشا كومەكشىسىنىڭ ورىنباسارى لاۋرا ستوۋن حابارلاعان. ستوۋننىڭ سوزىنشە، ادامداردى "ساياسي ۇيرەتۋ ورتالىقتارىنا" جاپپاي قاماۋ "ۇرەي تۋعىزادى". ديپلومات جۇڭگو بيلىگىن "بارىنشا اشىق جانە ءوز ىسىنە ەسەپ بەرەتىن جۇيە قۇرۋعا" شاقىرعان ەدى.
قۇقىق قورعاۋشىلار مەن ديسسيدەنتتەر شىڭجاڭداعى ءدىن، مادەنيەت پەن ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋعا ورناتىلعان باقىلاۋ بۇرىنعىدان قاتايعانىن ايتادى. "ەركىن ازيا" راديوسى قاڭتاردا قىتايدىڭ وڭتۇستىگىندەگى قاشعار قالاسىنىڭ وزىندە عانا 120 مىڭنان استام ادام "ساياسي ۇيرەنۋ" ورتالىقتارىندا بولعانىن مالىمدەگەن.
ءساۋىردىڭ 18-ىندە جۇڭگو سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ وكىلى "لاۋرا ستوۋننىڭ سوزىنە نە دەيسىز؟" دەگەن ساۋالعا: "شىڭجاڭداعى بارلىق ۇلت پەن حالىق بەيبىت ءومىر سۇرەدى ءارى ومىرىنە رازى" دەپ قانا جاۋاپ بەرگەن. مينيسترلىك وكىلى اقش-تى قىتايدىڭ "ىشكى ىسىنە كيلىكپەۋگە" شاقىرعان.
قايرات سامارقان بىلتىرعى قاراشانىڭ 20-سى كۇنى ۇستالىپ، بيىلعى اقپاننىڭ 20-سى كۇنى بوساپ شىققانىن ايتادى. بويداق جىگىتتىڭ سوزىنشە، بوساتىلۋىنا پسيحولوگيالىق كۇيزەلىسكە ۇشىراۋى سەبەپ بولعان.
- شىققانداعى سەبەبىم، بىرىنشىدەن، وزىمە ءوزىم قول جۇمسادىم. ول جەردە كۇزەتكە تۇرعىزادى. اياعىم تالىپ، شىداماي كەتەمىن. شىداماي كەتكەن سوڭ جۇگىرىم بارىپ باسىمدى تامعا (قابىرعاعا - رەد.) ۇردىم. سول كەزدە 15 مينۋتتاي تالىپ كەتىپپىن. پوليسيا كەلىپتى. ەسىمدى جيسام، دوعدىرحانادا (اۋرۋحانادا - رەد.) جاتىر ەكەنمىن. سودان كەيىن مەنى شىعاردى. شىعارعاننان كەيىن [پوليسيا]: "سەنىڭ شەتەلگە شىعۋعا قۇقىعىڭ جوق" دەدى. "مەنىڭ بالام بار، ايەلىم بار. قازاقستان ەلىنە بارامىن" دەپ وتىرىك ايتتىم. سودان كەيىن ماعان قازاق ەلىنە كەلۋگە ءبىر ايعا رۇقسات بەرگەن. قازاق ەلىنە كەلە سالىسىمەن ازاماتتىعىمدى الدىم. ازاماتتىعىم شىعىپ تۇرعان، - دەدى ول ازاتتىق تىلشىسىنە قازاقستان پاسپورتىن كورسەتىپ.
قايرات ءۇشىن بۇل قۇجات ونىڭ ەندىگى جەكە باس قاۋىپسىزدىگى مەن بوستاندىعىنىڭ جالعىز كەپىلى بولىپ كورىنەدى.
قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قىتايدا قىسىم كورگەن قازاقستاندىقتار مەن ەتنيكالىق قازاقتارعا قاتىستى شاعىمدارعا بايلانىستى جۋرناليستەرگە اراكىدىك كوممەنتاريي بەرىپ تۇرادى. بيىلعى قاڭتاردىڭ 15-ىندە سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قايرات ءابدىراحمانوۆ قىتايدا ۇستالعان قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ىسىنە وراي پەكينگە ديپلوماتيالىق نوتا جولدانعانىن ايتقان. ءساۋىردىڭ 17-19 كۇندەرى سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى مۇحتار تىلەۋبەردىنىڭ شىڭجاڭعا رەسمي ساپار شەككەن. رەسمي اقپارات بويىنشا تىلەۋبەردى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنىڭ پارتيالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى
چەن سيۋانگومەن جانە شىڭجاڭ حالىقتىق ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى شوحرات زاكيرمەن كەزدەسكەن. ەكى تاراپ ءوڭىرارالىق جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق، تەرروريزم، ەكسترەميزم جانە سەپاراتيزممەن كۇرەس ماسەلەلەرىن تالقىلاعان. بىلتىر قاراشادا استانادا قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جۇڭگو وكىلدەرىمەن "قازاق دياسپوراسىنا بايلانىستى ماسەلەلەردى شەشۋدەگى ءوزارا ءىس-قيمىل" بويىنشا كەڭەس وتكىزگەن. قازاقستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى شىڭجاڭعا بارعان كەزىندە جەرگىلىكتى ەتنيكالىق قازاقتار مەن كەيبىر قازاقستان ازاماتتارىن جاپپاي ۇستاۋ ناۋقانى تۋرالى ناقتى قانداي ماسەلە كوتەرگەنى بەلگىسىز. مينيسترلىك سايتىندا مۇحتار تىلەۋبەردىنىڭ ساپارى كەزىندە "قىتايدا تۇراتىن قازاق حالقىن ەكى مەملەكەت اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ "التىن كوپىرى" رەتىندە پايدالانۋ مەن قوس ازاماتتىقتى رەتتەۋ ماسەلەلەرى بويىنشا پىكىر الماسىلدى" دەپ قانا جازىلعان. بۇل ماسەلە تۋرالى ازاتتىقتىڭ سوڭعى ايلارداعى جازباشا سۇراۋلارىنا قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جاۋاپ قايىرماي تۇر.
پىكىر قالدىرۋ