قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ – الەمدە بەيبىتشىلىك پەن تاتۋلىقتى جانە تۇراقتىلىقتى باستى ماقسات ەتىپ كەلە جاتقان حالىقارالىق دارەجەدەگى قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى. ەلباسىنىڭ الەمدى يادرولىق ازات ايماققا اينالدىرۋ جونىندەگى باستاماسى شىن مانىندە قۇپتارلىق ءىس. قازىرگى ۋاقىتتا نازاربايەۆتىڭ باستامالارى الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە مىنبەلەردەن ايتىلىپ، تالقىعا سالىنۋدا. مىنە سونىڭ ايعاعى رەتىندە كەشە نيۋ-يوركتە يادرولىق ماسەلەلەردى تالقىلاۋ جونىندەگى فورۋم بولىپ ءوتتى. بۇۇ-نىڭ قاۋرۋسىزدانۋ جونىندەگى بولىمىمەن بىرىگىپ ۇيىمداستىرىلعان بۇل باسقوسۋ قازاقستان پرەزيدەنتى كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ جان-جاقتى جانە ماڭىزدى ەكەنىن تاعى ءبىر رەت كورسەتتى.
فورۋمنىڭ قاتىسۋشىلارى الدىندا ءسوز سويلەگەن قازاقستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ەرجان اشىقبايەۆ الەم يادرولىق قارۋسىز ايماققا اينالۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن كۇش-جىگtر جانە ىنتىماقتاستىق كەرەك ەكەندىگىن اتاپ كورسەتتى. ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
ەرجان اشىقبايەۆ «بۇل ورايدا قازاقستان پرەزيدەنتى نازاربايەۆتىڭ باستاماسى ماڭىزدى». سول ءۇشىن مەملەكەت باسشىسى ايتىپ وتكەنىندەي، قازىرگىدەي قايشىلىقتارعا تولى ۋاقىتتا يادرولىق قارۋسىز ايماقتاعى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ باسقوسۋى قاشان دا كۇن تارتىبىندە تۇرعانى انىق.
بۇل ورايدا قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ەرجان اشىقبايەۆ پرەزيدەنت باستاماسىنا وراي، بارلىق يادرولىق قارۋسىز ايماقتاردىڭ كوشباسشىلارى مەن وسى سالاداعى حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ بەلسەندىلەرىنىڭ جيىنىن قازاقستان اۋماعىندا وتكىزۋگە دايىن ەكەنىن ءمالىم ەتتى.
شىندىعىندا قاشان دا حالىقارالىق باستامالاردا الدىڭعى لەكتەن كورىنەتىن قازاقستاننىڭ قادامى باسقا ەلدەرگە ۇلگى بولارلىقتاي. راسىندا يادرولىق قارۋ مەن اتوم ءوندىرىسىنىڭ بىر-بىرىمەن تىكەلەي بايدانىسى بار. سوندىقتان مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ەلىمىزدە تومەن بايىتىلعان ۋران بانكىن اشۋ جونىندە ماسەلە كوتەرگەندە ونى العاشقىدا ەشكىم تۇسىنە قويعان جوق.. «بۇل ءبىزدىڭ ەكولوگيامىزعا وراسان زور زيانىن تيگىزەدى» دەگەندەر دە بولدى. ءبىراق بەيبىتشىلىك جولىندا باتىل قادام جاساۋىمەن الەمگە تانىلعان قازاق باسشىسىنىڭ ارەكەتىن تۇسىنە بىلگەنگە بۇل –دۇرىس قادام. اقىرى سوڭعى التى -جەتى جىل بويى تالقىلانىپ كەلگەن باستاما ومىرگە قادام باستى. 2017 جىلدىڭ تامىز ايىندا ەلباسىنىڭ قاتىسۋىمەن وسكەمەندە تومەن بايىتىلعان ۋران بانكى اشىلدى. وعان ماگاتە-نىڭ باس ديرەكتورى يۋكيا امانو قاتىستى. ەلباسى وعان ۋران بانكىنىڭ سيمۆوليكالىق كىلتىن سالتاناتتى جاعدايدا تابىس ەتتى.
جالپى وتكەنگە شەگىنىس جاسار بولساق، قازاقستان تاراپى تومەن بايىتىلعان ۋران بانكىن قازاقستان اۋماعىندا ورنالاستىرۋ جونىندەگى باستاماسىن 2011 جىلدىڭ 29 شىلدەسىندە ماگاتە ۇيىمىنا جىبەرگەن. اقىرىندا قازاقستانداعى بىرنەشە الاڭ قارالعاننان كەيىن حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ ماماندارى ۋران وندىرەتىن بايىرعى كاسىپورىن ءۇلبى مەتاللۋرگيا زاۋىتىنىڭ قويماسىن تاڭداعان. ەندى اتالعان زاۋىتتا الداعى ۋاقىتتا 90 مىڭ تونناعا جۋىق تومەن بايىتىلعان ۋران ساقتالاتىن بولادى جانە ول بەيبىت ماقساتقا جۇمسالادى.
جالپى ۋران بانكى قازاقستانعا نە بەرەدى؟ مۇنىڭ حالىقارالىق ماڭىزى بار. بىرىنشىدەن، ۋرانى بار ەلدەر ونى وزدەرىندە بايىتىپ، يادرولىق اتوم بومباسى مەن وقتۇمسىقتارىن ورنالاستىرۋعا ۇمىلىپ جاتقانى بەلگىلى. ال ونى ءۇلبى مەتاللۋرگيا زاۋىتىنا ورنالاستىرۋدىڭ حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك ءۇشىن ماڭىزى وتە زور. ويتكەنى ۇلبىدەگى ۋران بانكى قازاقستان مەن ماگاتە ماماندارىنىڭ باقىلاۋىندا بولادى. سونىمەن قاتار، ونى ۇلتتىق ۇلاننىڭ ساربازدارى كىرپىك قاقپاي كۇزەتىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە قازقستاننىڭ ۋران بانكىن ءوز اۋماعىندا ورنالاستىرۋىنىڭ تاريحي-ساياسي سيمۆوليكالىق ماڭىزى بار. ويتكەنى 1949 جىلدان باستاپ سەمەي پوليگونىندا مىڭنان استام يادرولىق سىناق جاسالدى. ەكىنشىدەن، قازاقستان پرەزيدەنتى دۇنيە جۇزىندە يادرولىق ارسەنالى جاعىنان ءتورتىنشى ورىندا تۇرعان سىناق الاڭىن ءوز جارلىعىمەن جاپتى. دەمەك ءوز ەركىمەن اتوم تاجالىنان باس تارتقان قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ارەنادا ابىرويى ارتتى، بەدەلى كوتەرىلدى. قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ 29 تامىزدى يادرولىق قارۋعا قارسى حالىقارالىق ءىس-قيمىل كۇنى دەپ اتاۋ تۋرالى باستاماسىن بۇۇ بەكىتتى. ورتالىق ازيا ايماعىن يادرولىق قاۋرۋدان ازات ەتۋ ايماعى تۋرالى نازاربايەۆتىڭ باستاماسى بۇگىن، ەرتەڭ جانە بولاشاقتا دا وتە وزەكتى يۋولا بەرەدى. سوندىقتان حالىقارالىق قوعامداستىق پەن الەمدەگى يادرولىق قارۋى بار الپاۋىت ەلدەر پرەزيدەنتتىڭ ۋران بانكىن قازاقستاندا ورنالاستىرۋ تۋرالى باستاماسىن بىردەن قولدادى.
–1991 جىلعى 29 تامىزدا، مەنىڭ جارلىعىممەن الەمدەگى ءىرى پوليگون – سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونى جابىلدى. بۇگىندە بۇكىل الەم 29 تامىزدى يادرولىق سىناقتارعا قارسى حالىقارالىق ءىس-قيمىل كۇنى رەتىندە اتاپ وتەدى. قازاقستاندا قۋاتتى يادرولىق قارۋدىڭ بولۋى تاعى ءبىر ماسەلە بولدى. قازاقستان ىس-ارەكەتى ارقىلى يادرولىق ارسەنال پروبلەماسىمەن بەتپە-بەت كەلگەن باسقا دا ەلدەرگە ۇلگى كورسەتتى. تومەن بايىتىلعان ۋران بانكى ماگاتە-نىڭ تولىق باقىلاۋىمەن جۇمىس ىستەپ، رەسمي تۇردە ونىڭ زاڭدى مەنشىگىندە بولادى. سوندىقتان، ماگاتە باسشىلىعىنا جانە بانك دونورلارىنا وسى ماڭىزدى جوباعا زور ۇلەس قوسقانى ءۇشىن ريزاشىلىق بىلدىرەمىن، – دەدى پرەزيدەنت نازاربايەۆ ۋران بانكىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا سويلەگەن سوزىندە.
ءسويتىپ، پرەزيدەنت نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن جۇزەگە اسقان ۋران بانكى ورنالاستىرۋ قازاقستانعا نە بەرەدى؟ بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ارەنادا بەدەلى ارتتى. ابىرويى كوتەرىلدى. ەكىنشىدەن، قازاقستان وسى قادامى ارقىلى عالامدىق يادرولىق قاۋىپسىزدىككە ءوز ۇلەسىن قوستى. ۇشىنشىدەن، ۇلبىدەگى حالىقارالىق ماڭىزى بار ستراتەگيالىق نىساننىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە جانە تۇراقتىلىعىنا قالعان ءىرى دەرجاۆالىق ەلدەر كەپىلدىك بەرەدى. تورتىنشىدەن، ۋران بانكى ەلىمىزدە اتوم ءوندىرىسىن دامىتۋعا قۋاتتى سەرپىن بەرەدى. بەسىنشىدەن، تومەن بايىتىلعان ۋران بانكى قوعامعا ءقاۋىپ توندىرمەيدى.
مىنە قاشان دا حالىقارالىق ارەنادا سالماقتى دا سارابدال ساياسات ۇستاناتىن قازاقستاننىڭ، اتاپ ايتقاندا پرەزيدەنت نازاربايەۆتىڭ عالامدىق بەيبىتشىل باستامالارى ەل ءۇشىن دە، تورتكىل دۇنيەنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى بولا بەرەدى.
ۋران بانكىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا پرەزيدەنت نازاربايەۆ يادرولىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى ءسامميتتى باسقوسۋىنىڭ ءبىرىن استانادا وتكىزۋگە دايىن ەكەنىن ءمالىم ەتتى. دەمەك، مۇنداي عالامدىق جيىندى ءبىزدىڭ ەلدە وتكىزۋگە يادرولىق قارۋدىڭ زاردابىن تارتقان ەل رەتىندە قازاقستاننىڭ وتكىزۋگە تولىق قاقىسى بار. مۇنىڭ تۇبىندە تولىق جۇزەگە اساتىنىنا دا سەنىمدىمىز.
ەركىن قالدان
