اۋىز سۋ قازىرگى ەلىمىزدە ءورشىپ تۇرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. مەملەكەت تاراپىنان بۇل ماسەلەلەنى شەشۋ ءۇشىن ءتۇرلى شارالار ىسكە اسىرىلىپ جاتقانى دا بەلگىلى. قاراپايىم حالىقتىڭ سۋ زار بولىپ وتىرعان بيلىك تاراپى دا بۇل ماسەلەگە الاڭداۋلى. سونىمەن بىرگە سوزبەن ەمەس ىسپەن ماسەلەنى شەشۋگە بارىنشا اتسالىپ جاتىر. سوعان ءبىر مىسال بولا الاتىن «وڭىرلەردى دامىتۋ – 2020» ءبىرىڭعاي باعدارلاماسى. 2014 جىلى قابىلدانعان بۇل باعدارلاما ارقىلى تالاي حالىق ءۇيلى بولىپ، تالاي حالىق اۋىز سۋمەن، گازبەن قامتاسىز ەتىلدى دەپ جازادى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى. 

ءقازىر بۇل باعدارلاما تۋرالى ءجيى ەستىپ جاتامىز. باعدارلاما اياسىندا قانداي شارالار اتقارىلىپ، نە جاسالىپ جاتىر دەگەن سۇراق كوپتەگەن ازاماتتاردىڭ كوكەيىندە بار دەپ ويلايمىن. سول سەبەپتەن ءبىرىڭعاي باعدارلاما اياسىندا نە اتقارىلىپ، نە جاسالىپ جاتقانىن كورسەتۋدى ءجون كوردىك. ەگەر ءسىزدىڭ ويىڭىزداعى قاپتاعان باعدارلامالار، نە ىستەپ نە قويعانىن بىلمەيدى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان بولسا، بۇل اقپارات ءسىزدىڭ ويىڭىزدى تۇبەگەيلى وزگەرتەدى دەپ سەنەمىز.

باعدارلاما اياسىندا 4 نىسانالى ينديكاتورعا، 12 ناتيجەگە قول جەتكىزىپ، 100 ءىس-شاراسنى ىسكە اسىرۋدى ماقسات ەتىپ وتىر. وسىعان دەيىن بىرنەشە جوسپارلار قۇرىلىپ، بىرنەشە جوبالاردى اياقتاۋ كوزدەلدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى باعدارلاما اياسىندا بارلىق جوسپارلار، اياقتالۋ كەرەك نىساندار ۋاقىتىلى اياقتالىپ، جوبا ءساتتى جۇزەگە اسىرىلۋدا.

العاشقى كەزەڭەنەن باستاپ ءبىرىڭعاي باعدارلاماعا «وڭىرلەردى دامىتۋ»، «مونوقالالاردى دامىتۋ»، «اق بۇلاق»، «تۇرعىن ءۇي كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعىن جاڭعىرتۋ»، «قولجەتىمدى تۇرعىن ءۇي – 2020» باعدارلامالارىنىڭ ەرەجەلەرى، سونداي-اق، شاعىن قالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسىنىڭ جوباسىبىرىكتىلگەنى دە ەسىمىزدە. بۇگىندە اتالمىش باعىتتار بويىنشا جۇمىستار جالعاسۋدا. ماسەلەن، «وڭىرلەردى دامىتۋ – 2020» باعدارلاماسى اياسىندا ەلدى مەكەندەردى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ءساتتى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. ەلىمىزدە 2025 جىلعا دەيىن قالالار 100 پايىز، ەلدى مەكەندەر 80 پايىزعا اۋىز سۋمەن قامتىلماق. بۇل رەتتە مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك مۇمكىندىكتەرىن ءتيىمدى پايدالانۋ قاجەت. اسىرەسە، اۋىل-ايماقتا مودۋلدىك قوندىرعىلاردى ورناتۋعا كوڭىل ءبولىنۋى ءتيىس. ەلباسى ەلدى مەكەندەردى سۋمەن قامتۋ قارجىسىن جىل سايىن 100 ملرد تەڭگەگە ارتتىرۋدى تاپسىرعانى بەلگىلى. بۇل مەجە ورىندالىپ كەلەدى. ايتا كەتەيىك، «وڭىرلەردى دامىتۋ» باعدارلاماسى اياسىندا 400 جوبا جۇزەگە اسىرىلىپ، 23 مىڭ شاقىرىم سۋ قۇبىرى تارتىلدى.

قالا جانە ەلدى مەكەندەردى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا  2015-2017 جىلدار ارالىعىندا مەملەكەت بيۋدجەتىنەن 23،5 ملرد تەڭگە ءبولىندى. كەيىن وسى شارا اياسىندا 48 جوبانى ىسكە اسىرۋ كوزدەرلىپ، ءتۇرلى شارالار قابىلدانعان بولاتىن. ال بيىلعى 2018 جىلى 15 جوبانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن 15،2 ملرد تەڭگە ءبولىندى.قۋانتارلىعى، 1 مىڭ 475 اۋىلدىقەلدى-مەكەندى جەر استى سۋ قورىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءتۇرلى جۇمىستار اتقارىلعان بولاتىن.

وسى مىندەت بويىنشا تومەندەگىدەي كورسەتكىشتەر ىسكە اسىرىلىپ جاتىر:

1. قالالىق جەلىلەردەگى اقاۋدى ازايتۋ
2. قالالاردا سۋ توعاندارىنا اعىزۋ كەزىندە، نورماتيۆتىك تازارتىلعان اعىندى سۋلاردىڭ ۇلەسى،
3. قالالىق جۇيەلەردەگى سۋ ىسىرابىنىڭ دەڭگەيى،
4. سۋدى ەسەپكە الۋ قۇرىلعىلارىن ورناتۋ.

بۇگىنگە دەيىن قالالارداعى جانە اۋىلدارداعى سۋمەن جابدىقتاۋ جانە سۋ بۇرۋ سالاسىندا 1684 جوبا ىسكە اسىرىلدى. بيىل 338 جوبانى ىسكە اسىرۋ كوزدەلگەن، قالالاردا – 53 جوبا، اۋىلداردا – 285 جوبا. وڭىرلەردى دامىتۋ باعدارلاماسىمەن قاتار سۋمەن جابدىقتاۋ جانە سۋ بۇرۋ جونىندەگى جوبالار «نۇرلى جول» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا ىسكە اسىرىلادى. جالپى، 23 مىڭ شاقىرىمعا جۋىق جەلى سالىندى جانە رەكونسترۋكسيالاندى. 2011-2017 جىلدار كەزەڭىندە حالىقتىڭ ورتالىقتاندىرىلعان سۋمەن جابدىقتاۋعا قولجەتىمدىلىگى: قالالاردا 82 پايىزدان 93،8 پايىزعا دەيىن، اۋىلداردا 42،5 پايىزدان 57،4 پايىزعا دەيىن ءوستى. ورتالىقتاندىرىلعان سۋ بۇرۋعا قولجەتىمدىلىك قالالاردا 73 پايىزدان 88 پايىزعا دەيىن، اۋىلداردا 8،8 پايىزدان 11،5 پايىزعا دەيىن ءوستى. سونداي-اق، مەملەكەت باسشىسى اۋىلدىق سۋمەن جابدىقتاۋعا جىل سايىن بارلىق قارجى كوزدەرىنەن 100 ملرد تەڭگەدەن كەم ەمەس قاراجات ءبولۋدى تاپسىرعان بولاتىن.

بيىلعى جىلى شىعىس قازاقستاننىڭ تۇرعىندارى ءۇشىن جاعىمدى جاڭالىق كۇتىپ تۇر. شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ زايسان اۋدانىندا شالعاي ەلدى مەكەن تۇرعىندارى ساپالى اۋىز سۋمەن قامتىلىپ جاتىر. 2 مىڭنان استام حالقى بار شىلىكتى اۋىلىندا سۋ جۇيەسىن تارتۋ جۇمىستارى جاز ايىندا باستالعان. بۇل ماقساتقا مەملەكەت قازىناسىنان 639 ميلليون تەڭگە ءبولىنىپتى. جوبانىڭ اياقتالۋ مەرزىمى كەلەسى جىل بولسا دا، مەردىگەرلەر جەلتوقسان ايىندا تازا سۋ بەرۋدى جوسپارلاپ وتىر. اۋدانداعى يگى وزگەرىستەر جايىندا تولىعىراق وسى وبلىستاعى مەنشىكتى ءتىلشىمىز بولات كوكەناي ۇلىنىڭ رەپورتاجىندا. اينابۇلاق اۋىلىندا بۇرىن اۋىز سۋ دا كوگىلدىر وتىن دا بولماعان. تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى بىرىنەن كەيىن ءبىرى شەشىمىن تاۋىپ كەلەدى.

قازىرگى تاڭدا اينابۇلاق اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى «سۋ كەلدى» دەپ ابىر سابىر بولىپ، قۋانىپ جاتىر. ال قىتايمەن شەكاراداعى شىلىكتى اۋىلىندا اۋىز سۋ تارتۋ جۇمىستارى ءالى جۇرگىزىلىپ جاتىر. مەردىگەرلەر 13 شاقىرىم بولاتىن قۇبىرلار جەلىسىن تارتىپ، سۋ جينايتىن قوندىرعى قۇرىلىسىنا كىرىسكەن. نىسان باسىندا 40 شاقتى اۋىل تۇرعىنى ەڭبەك ەتىپ جاتىر. ءقازىردىڭ وزىندە جالپى جۇمىستاردىڭ 65 پايىزى اياقتالىپتى.

كەلەسى جىلى جاڭاتۇرمىس، قۋانىش، سارىتەرەك اۋىلدارىنا دا اۋىزسۋ تارتۋ جوبالارى جاسالىپ جاتىر. ياعني كوپ ۇزاماي اۋدان تولىق ساپالى تىرشىلىك كوزىنە قوسىلادى دەگەن ءسوز. سونىمەن قاتار ەلدىمەكەندەردى گازداندىرۋ جۇمىستارى دا قارقىن الىپ كەلەدى.

باعدارلاما بويىنشا تۇركىستان وبلىسىندا 2020 جىلعا دەيىن قالا تۇرعىندارىنىڭ 97 پايىزىن، اۋىلدىق ەلدى مەكەن حالقىنىڭ 83 پايىزىن ورتالىقتاندىرىلعان اۋىز سۋ قۇبىرىمەن قامتاماسىز ەتۋ جوسپارلانعان. وسى باعىتتا،  2011-2016 جىلدارى 73،9 ملرد تەڭگەگە  268 نىساننىڭ قۇرىلىسى جۇرگىزىلىپ، 178 ەلدى مەكەندەگى 469 مىڭ ادام جاڭا ورتالىقتاندىرىلعان سۋ جۇيەلەرىمەن قامتىلعان.  وبلىستىڭ دامۋ جوسپارىنا سايكەس، ءوڭىر حالقىن ساپالى اۋىزسۋمەن جابدىقتاۋ بويىنشا ءۇش جىلدا 84 ەلدى مەكەندى، ياعني 209،7 مىڭ ادامدى ورتالىقتاندىرىلعان اۋىزسۋمەن قامتۋ جوسپارلانىپ وتىر. سونىمەن قاتار، 35 ەلدى مەكەندى اۋىزسۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بيىل جوبالاۋ-سمەتالىق قۇجاتتارى ازىرلەنۋدە. ايتا كەتەيىك، بۇگىنگى تاڭدا وبلىستاعى قالالاردىڭ 93،4 پايىزى، ال اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردىڭ 73،6 پايىزى ورتالىقتاندىرىلعان اۋىزسۋمەن قامتاماسىز ەتىلگەن.

مۇنداي يگى جۇمىستار بۇگىندە جامبىل وڭىرىندە اتقارىلىپ، اكىمدىك تۇرعىنداردىڭ تىلەگىن ورىنداپ كەلەدى. جامبىل وبلىسىنىڭ اكىمى اسقار مىرزاحمەتوۆتىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن جيىندا وڭىردە اۋىزسۋمەن قامتىلعان اۋىلدار سانىنىڭ كوبەيە بەرەتىندىگى ايتىلدى. سۋ – ىرىس كوزى، تىرشىلىك بۇلاعى بولعاندىقتان دا، اۋىل تۇرعىندارى ءۇشىن اۋىلدى اۋىزسۋمەن قامتۋ ماسەلەسىنىڭ قارقىندى جۇرگەنى قۇپتارلىق. باسقوسۋدا اسقار مىرزاحمەتوۆ ءوڭىردى اۋىزسۋمەن جانە تابيعي گازبەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى ءتيىستى دەڭگەيدە جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقانىن، بۇل ماسەلەنىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي باقىلاۋىندا ەكەنىن ايتقان بولاتىن.  جامبىل وبلىستىق ەنەرگەتيكا جانە تۇرعىن ۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىل¬ىق باسقارماسىنىڭ باسشىسى نۇرلان الدام¬جاروۆ اۋىز سۋمەن قامتۋ¬دىڭ جايىن ايتا كەلىپ، ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا 4 قالا بويىنشا ورتالىقتاندىرىلعان اۋىز¬سۋمەن قامتۋ كورسەتكىشى 84،7 پروسەنتتى قۇراعانىن ايتتى. ونىڭ سوزىنشە، قالالار بويىنشا سالاداعى كورسەتكىشتى 2018 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن 86 پروسەنتكە جەت¬كىزۋ كوزدەلگەن ەكەن. «بۇل كورسەتكىشكە قول جەتكىزۋ ماقساتىندا تاراز قالاسىنىڭ «بۋرىل ا، ب، ۆ» تۇرعىن القابىنداعى سەر¬ۆيس¬تىك جەلىلەردىڭ قۇرىلىسىنا ۇستىمىزدەگى جىلى رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق بيۋدجەتتەن 334،6 ميلليون تەڭگە ءبولىندى. ناتيجەسىندە ۇزىندىعى 46،2 شاقىرىم بولاتىن قۇبىر جۇيەلەرى جۇرگىزىلۋ ۇستىندە. سونىمەن قاتار اتالعان القاپتىڭ 12،3 شاقىرىم سۋ قۇبىرى جەلىلەرىن كەڭەيتۋگە ارنالعان جالپى قۇنى 183،5 ميلليون تەڭگە بولاتىن جوباعا وبلىستىق بيۋدجەتتەن قارجى قاراستىرىلدى»، دەيدى باسقارما باسشىسى.  قازىرگى كەزدە اتالعان ەكى جوبانى ءتيىس¬ءتى مەردىگەر كومپانيالار قولعا الىپ، جۇ-مىسىن باستاپ تا كەتىپتى. تاعى ءبىر ايتا كە¬تەر¬لىگى، «تاراز سۋ» مەكەمەسى وبلىس ورتا¬لىعىنداعى قانت زاۋىتى اۋماعىندا قۇنى 205،6 ميلليون تەڭگە بولاتىن جوبا بو¬يىنشا 8 كوشەگە 7،2 شاقىرىم سۋ قۇبىرىن تارتىپ وتىر. اتالعان قاراجات كوزى تاراز قالاسىنىڭ بيۋدجەتىنەن ءبولىنىپ، بۇل جۇمىستار بيىلعى جىلى اياقتالاتىن بولادى. مۇنىڭ ءبارى دە اسىرەسە شالعايدا تۇراتىنداردى اۋىزسۋمەن قامتۋدا جاقسى باستاما بولۋدا. بۇگىنگى تاڭدا جامبىل وڭىرىندە وب¬لىستىق ماڭىزى بار ءۇش قالا بار. قارا¬تاۋ جانە جاڭاتاس قالالارىندا ورتالىق¬تان¬دىرىلعان اۋىزسۋ ماسەلەسى تولىعىمەن شە¬شىلگەن. نۇرلان الدامجاروۆ بۇل ماسە¬لەنىڭ شۋ قالاسىندا دا شەشىمىن تابۋى ءۇشىن وسى باعىتتا ناقتى جوبالار ازىرلەنۋ كەرەكتىگىن جەتكىزدى. ال ناقتى كورسەتكىش بويىنشا ايتساق، وبلىستاعى 373 ەلدى مەكەننىڭ 189-ى نەمەسە 50،7 پروسەنتى ورتالىقتاندىرىلعان اۋىزسۋمەن قامتىلعان. بولاشاقتا بۇل كورسەتكىش ءوسىپ، اۋىلدار اۋىزسۋمەن ءارى قاراي قامتىلا بەرەتىن بولادى.

ال جامبىل وبلىسىنىڭ بايزاق اۋدانىنداعى 43 ەلدى مەكەننىڭ 16-سى بيىل اۋىز سۋعا قول جەتكىزدى. حالىق سانى بويىنشا بۇل 37،2 پايىزدى قۇرايدى. ۇستىمىزدەگى جىلى 1 ملرد 498 ملن تەڭگەگە كەڭەس، اباي، مىرزاتاي، تەگىستىك اۋىلدارىنا اۋىز سۋ جۇيەسى قۇرىلىسى جۇرگىزىلۋدە. قۇرىلىس جۇمىستارىنان كەيىن اۋىز سۋمەن 20 ەلدى مەكەن قامتىلادى دەپ جوسپارلانعان. اعىمداعى جىلدىڭ 6 ايىندا اۋدانداعى اۋىلداردىڭ 161 ۇيىنە اۋىز سۋ كىرگىزىلدى. اتاپ ايتار بولساق، قىزىل جۇلدىز اۋىلىندا – 6، بۋرىل اۋىلىندا – 21، قۇمجوتا اۋىلىندا – 54، تۇيمەكەنت اۋىلىندا – 62، ىنتىماق اۋىلىندا – 8، جەتىباي اۋىلىندا – 10 ءۇي اۋىز سۋمەن تولىق قامتىلعان.

پاۆلودار وبلىسىندا 2022 جىلعا دەيىن اۋىلدىق ايماقتاردىڭ 70 پايىزىن ورتالىقتاندىرىلعان اۋىزسۋمەن قامتۋ جوسپارلانىپ وتىر. بۇل باعىتتاعى جۇمىستار كەزەڭ-كەزەڭمەن اتقارىلماق. بىرىنشىدەن، جەراستى سۋلارى قورى بەكىتىلەدى. وبلىستاعى 178 اۋىلدا جەراستى سۋىنىڭ جەتكىلىكتى قورى بار ەكەنى انىقتالدى. سونىمەن قاتار، 2018 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن تاعى 22 ەلدى مەكەننىڭ، 2019 جىلى 11 اۋىلدىڭ قورىن انىقتاۋ بويىنشا شارالار اتقارىلادى. بۇگىندە جەراستى سۋىنىڭ قورى راستالماعان 129 اۋىل بار. ەكىنشىدەن، سۋمەن قامتۋ نىساندارىن سالۋ جانە جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتاما ازىرلەۋ جۇمىستارى جاسالادى. وسى جىلى 37 جوبا بويىنشا قۇرىلىس جۇرگىزۋ جانە قايتا قۇرۋ جۇمىستارى جۇزەگە اسىرىلۋدا. ولاردىڭ جالپى قۇنى – 13،1 ملرد تەڭگە. جىل سوڭىنا دەيىن 13 جوبا جۇزەگە اسىرىلىپ، سۋمەن قامتۋ كورسەتكىشى 23،8 پايىزدان 27،9 پايىزعا دەيىن ارتادى. كەلەسى جىلى بۇل كورسەتكىش 29،6 پايىزعا جەتۋى ءتيىس.

«وڭىرلەردى دامىتۋ – 2020» باعدارلاماسى اياسىندا رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى ەلدى مەكەندەر اۋىز سۋعا قول جەتكىزىپ، احۋالدارىن تۇزەتتى. اتالمىش باعدارلاما بويىنشا قالالار مەن اۋىلداردى اۋىز سۋمەن قامتۋ جۇمىستارى ءالى دە جالعاساتىن بولادى.

اۋىلدىق جەرلەردە كادرلار الەۋەتىن ارتتىرۋ ءۇشىن 2009 جىلدان باستاپ «ديپلوممەن اۋىلعا» جوباسى جۇزەگە اسىرىلۋدا. بۇل جوبا اياسىندا 54 مىڭنان استام مامان 12،5 ملرد تەڭگە سوماسىنا كوتەرمە اقى الدى، ال 23،5 مىڭ مامان 57 ملرد تەڭگە سوماسىندا تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋ نەمەسە سالۋ ءۇشىن بيۋدجەتتىك نەسيەلەر الدى، ولاردىڭ 70%-عا جۋىعى — جاس ماماندار. 2017 جىلى 5 794 مامانعا الەۋمەتتىك قولداۋ كورسەتىلدى (2016 جىلى – 5 655 مامانعا، 2015 جىلى – 5 675 مامانعا، 2014 جىلى – 6 495 مامانعا).

باعدارلاما اياسىندا مونوقالالاردىڭ ەكونوميكاسىن ءارتاراپتاندىرۋ ماقساتىندا جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار زاكىرلى جوبالاردى ىسكە اسىرۋ بويىنشا جۇمىستار اتقارىپ جاتىر. مىسالى، 2017 جىلى وڭىرلەردە 7،7 مىڭ جۇمىس ورنىن قۇرۋمەن 61 زاكىرلى ينۆەستيسيالىق جوبا ىسكە اسىرىلعان، ونىڭ ىشىندە ءقازىر 32 جوبا پايدالانۋعا بەرىلگەن. 2018 جىلدىڭ ءى جارتىجىلدىعىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ءتىزىم سالالىق وبلىس اكىمدىكتەرىنىڭ ۇسىنىستارىنىڭ نەگىزىندەگى، مينيسترلىكتەرمەن پىسىقتالعان مونوقالالارداعى 54 زاكىرلى ينۆەستيسيالىق جوبادان قۇرالادى. زاكىرلى جوبالاردىڭ تولىق پايدالانۋعا بەرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا جۇمىستار ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى مەن اكىمدىكتەردىڭ تۇراقتى باقىلاۋىنf العان.

سۇلتان ءابىش