استانا قالاسىندا وتكەن «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ XVIII سەزىندە پارتيا ءتوراعاسى، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «سوڭعى جىلدارى رەسپۋبليكالىق اۆ¬توكولىك جەلىلەرى قۇرىلىسى بويىنشا اسا زور، تاريحي ماڭىزدى جۇمىستار جۇرگىزىلدى. تۇتاستاي العاندا، ءبىز 12،5 مىڭ كم اۆتوموبيل جولى مەن 2،5 مىڭ كم تەمىر جول، تەڭىز پورتتارىن سالدىق جانە جوندەۋدەن وتكىزدىك. ارينە، اۆتوباندار سالعان ماڭىزدى، ءبىراق ۇيگە دەيىن جول سالعان ودان دا ماڭىزدىراق،– دەپ اتاپ كورسەتتى. بۇل حالىق كوكەيىندەگى ءسوز ەدى. ماسەلەن، شيەلى اۋدانىنداعى المالى اۋىلى ىرگەسىنەن «باتىس-قىتاي-باتىس ەۋروپا» اۆتوبانى وتسە دە جولدىڭ قيىنشىلىعىن كورىپ كەلەدى. جانە دە مال جايىلىمىنان الشاقتاپ قالعان جايى بار.

–المالى اۋىلىنىڭ بارلىق جەر كولەمى شامامەن ەكى جارىم مىڭ گەكتار بولسا، ونىڭ ۇشتەن ەكىسىنەن استامى «باتىس ەۋروپا-باتىس جۇڭگو» كۇرە جولىنىڭ تەرىسكەي بەتىندە. ول جاققا قاراي ءبىر عانا مال وتكەلى قالدىرىلعان، ونىڭ دا ءىشى ىزا سۋعا تولىپ تۇرادى. ارعى-بەرگى قاتىناسقا تىپتەن قولايسىز بولىپ وتىر. «باتىس ەۋروپا-باتىس جۇڭگو» ءاۆتودالىزىن جوبالاۋ كەزىندە جاعارعىلاردىڭ اۋىل تۇرعىندارىمەن ساناسپاي، ەش قوعامدىق تىڭداۋ وتكىزبەستەن سىرتتان تون ءپىشىپ، المالى اۋىلىنا كىرىپ شىعاتىن بىردە ءبىر جول، نە كوپىر قالدىرماۋى سەبەپتى قازىرگى ۋاقىتتا سىرتقى كولىك قاتىناسى مەن ىرگەدەگى ورىسكە مالىمىزدى شىعارۋ قيىندىق كەلتىرۋدە،–دەيدى اۋىلدىڭ بايىرعى تۇرعىنى، ىىى-دارەجەلى داڭق وردەنىنىڭ يەگەرى، ەڭبەك ارداگەرى ءابدىراقمان بيمانوۆ.
راس، بۇرىندارى سول جاق قاپتالىندا تەمىرجول مەن تاس جول قاتار جاتىپ، قالعان ءۇش جاق بەتكەيى اشىق، شارۋاشىلىققا قولايلى اۋىل كەيىنگى وزگەرىستەر سالدارىنان بۇرىنعىمەن سالىستىرمالى العاندا تىلىمدەي جەردە، تەمىرجول مەن ءاۆتودالىزدىڭ ارالىعىندا قورشاۋدا قالعان. تەمىرجولدى كەسىپ، اۆتوجولدان اسىپ ءوتۋ قيىندىق تۋعىزارى، ءارى ءقاۋىپتى ەكەندىگى جۇرتشىلىققا تۇسىنىكتى. جوعارىدا ايتىلعانداي، تەرىسكەي بەتكەيدەگى كەڭ القاپقا اۋىل تۇسىنان شىعاتىن جول، نە كوپىر بولماۋى سەبەپتى اۋىل مالىنىڭ ءورىسى دە تارىلعان، شارۋاشىلىقپەن شۇعىلدانۋىنا دا قول بايلاۋ.
–تاعى ءبىر قيىنشىلىق،–دەيدى ارداگەر.–وبلىس ورتالىعى قىزىلوردا قالاسىنا بارىپ-كەلۋ ءۇشىن، ءوزىمىز كۇرە جولدىڭ بويىندا تۇرساق تا امالسىز كەرى ءجۇرىپ، شيەلىگە تاكسيلەتىپ بارامىز، اياق ىلىنگەن كولىكپەن كەرى قايتامىز. كولىك بولماسا، اقتوعان اۋىلىنىڭ تۇسىنان ءتۇسىپ قالىپ، جاياۋلاتىپ اۋرەشىلىككە تۇسەمىز. اۋىلعا كەلەر تۋرا جول جوق، وزگە اۋىلداردى ارالاپ كەلەتىن بۇرىلىس بولعاندىقتان وتپەلى جولاۋشىلار كولىكتەرى مۇندا بۇرىلمايدى. ايتەۋىر، سارساڭىمىز كوبەيدى... كۇندە وسىلاي سابىلعان سوڭ ارينە المالى اۋىلىنىڭ ادامدارىنا قيىن تيەتىندىگى تۇسىنىكتى. «جول ازابى مەن كور ازابى بىردەي»، دەپ قازاق نەگە ايتقان دەيسىز؟ تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا، وزدەرىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ايتىپ، اۋدان اكىمشىلىگىنە، وبلىستىق بىرنەشە باسقارمالارعا، تىپتەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنا دەيىن شاعىمدانىپتى. كەلىپ كورۋشىلەر «ە، ورىنداۋعا بولاتىن جۇمىس ەكەن»، – دەپ جۇباتىپ كەتەدى دە، سوڭى اياقسىز ۋادە كۇيىنشە قالا بەرەتىن كورىنەدى.
–سوڭعى جەتى-سەگىز جىل بويى جوعارعىداعىداي كەپتى وتكەرىپ كەلە جاتقانىمىز شىندىق. حالىقتىڭ مۇڭىنا قۇلاق تۇرىلەتىن بولسا، جاعدايدى جاقسارتۋعا ءالى دە مۇمكىندىك بار،– دەيدى اۋىلدىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى رىسبەك مۇقتاروۆ.
ال المالىقتاردىڭ ۋاجىنە دەن قويساق، اۋىل ىرگەسىندەگى 20 بەكەتتە جول ايىرىمى قالدىرىلعان. ياعني، ۇلكەن اۆتوجولعا كولىكتەردىڭ كىرىپ-شىعۋىنا قولايلى تۇس. وسىنى المالى اۋىلى تۇرعىندارىنىڭ پايدالانۋىنا مۇمكىندىك جاساۋعا بولادى. اۋىلدى جاناي وتەتىن بۇرىنعى ەسكى سامارا - شىمكەنت تراسساسىنىڭ 6 شاقىرىم جولى سول بۇرىنعى كۇيى جاتىر، سودان ارى قاراي 20 بەكەتكە دەيىنگى ارالىقتاعى نەبارى 700 مەتر جەردىڭ جولىن جاڭادان كوتەرسە، ارقان بويى ۇزىندىقتىڭ تۇساۋ بويى توتەلىگى تابىلادى دەگەن ءسوز. بۇل جوعارىدا ايتقان ءتۇرلى قولايسىزدىقتاردى جويىپ، جول قاتىناسىن رەتتەيدى. جانە دە شيەلىدەن شىققان جولاۋشىلار كولىگىنىڭ المالى اۋىلى ۇستىنەن تىكە وتۋىنە مۇمكىندىك تۋادى. جانە دە وسى ماڭداعى 21-بەكەت، جانسەيت ەلدىمەكەندەرىنە، تىپتەن اۋدان ورتالىعىنىڭ جول قاتىناس ماسەلەسى دە جاقسارادى. ياعني، جولاۋشىلاردىڭ قىزىلوردا، شيەلى باعىتىندا بارىپ-كەلۋى قالىپتى جۇيەگە تۇسەدى. بۇل اۋىل ادامدارىنىڭ بولجامى دەگەندە ونى جۇزەگە اسىرۋدى قۇزىرلى ورىندار اتقارا الادى. ايتپاقشى، 2016 جىلى بۇرىنعى ەسكى تراسسا مەن جوعارىدا ايتقان 700 مەترلىك جاڭا جولدى سالۋ ءۇشىن 156 ملن تەڭگەگە سمەتا جاسالىنسا دا، ناقتى ۋاقىتقا دەيىن قوزعاۋسىز قالعاندىعى وكىنىشتى. سونداي-اق، «باتىس ەۋروپا-باتىس جۇڭگو» ءاۆتودالىزىنىڭ بويىنان الگى كىرە-بەرىس وتكەل ماڭىنا المالى اۋىلىنىڭ بەلگىسىن قويۋ تۋرالى تۇرعىندار وتىنىشتەرى دە ورىندى. «ايتپەسە، مىنا وسكەلەڭ زاماندا اتاۋسىز اۋىل اتاناتىن ءتۇرىمىز بار»، دەيدى ولار. جانە بۇل جەرگە ايالاداما سالۋ دا قاجەتتىلىك.
اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تاعى ءبىر شاعىمىنا نازار اۋدارىپ كورەلىك: «جەكەشەلەپ العان شارۋا قوجالىق يەلەرى جۇمىس جاساپ جاتقانى، جۇمىس جاساماي تۇرعانى دا ءوز كەزەگىندە كۇرە جولعا دەيىن جەرلەرىن قورامەن قورشاپ العان. ۇكىمەتتىڭ اۋىل اينالاسىنداعى راديۋسى 5 شاقىرىمعا دەيىنگى جەرلەر اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جەكە ازىناۋلاق مال جايىلىمى ءۇشىن قالدىرىلۋى كەرەك دەگەن قاعيداسى ساقتالماي وتىر. وسى سەبەپتى مال جايىلىمى تىپتەن تارىلعان،– دەيدى اۋىل تۇرعىندارى ي نۇرمىرزايەۆ، د.بەكمۇراتوۆ، ا.مىرزامۇراتوۆ، ت.جۇماشيەۆتار. ونىڭ ۇستىنە ءوزى ازعانداي القاپقا اۋدان ورتاقتاسىپ، 100 گەكتار جەرگە ورتالىق بەيىت سالماقشى بولعان ەكەن، اۋىل تۇرعىندارى قىزىلوردا وبلىستىق تابيعي رەسۋرستار جانە تابيعات پايدالانۋدى رەتتەۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى ا. ابدۋالييەۆكە شاعىم جازىپ، جۋىردا شيەلى اۋداندىق جەر قاتىناستارى ءبولىمىنىڭ باسشىسىنىڭ قاتىسۋىمەن قوعامدىق تىڭداۋ وتكىزىلىپتى. وندا جۇرتشىلىق 100 گەكتار جەردى ورتالىق بەيىتكە بەرۋگە قارسى ەكەندىكتەرىن اشىپ ايتتى.
جوعارىداعى جاعدايلاردان اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قالىپتى تۇرمىس-تىرشىلىگىندە وزگە ەلدىمەكەندەرگە قاراعاندا كۇردەلىلىك بارلىعى سەزىلەدى. بۇرىنعى اۋىل ماڭىنان وتەتىن داڭعىل جولدىڭ جابىلىپ، ەلدىمەكەننىڭ تۇيىقتا قالدىرۋىلۋى سەبەپتى جول بويىنداعى بىرنەشە كاسىپكەرلىك نىساندار –
شايحانا، كولىك جوندەۋ ورىندارى، ماي قۇيۋ بەكەتى جابىلىپ، ءوز كاسىبىن جۇرگىزىپ وتىرعان 10-15 ادام امالسىز جۇمىسسىز قالعان. وبلىسىمىزدا جاپپاي كاسىپكەرلىكتى ورىستەتۋ ماسەلەسى قولعا الىنىپ، رەسپۋبليكادا الدىڭعى قاتارعا شىققانىمىزدا راسىندا مىنا توسقاۋىلدى ماسەلە المالىقتار ءۇشىن قيانات. وسىنداي-وسىنداي سەبەپتەردەن سوڭعى جىلدارى بۇل اۋىلدان سىرتقا كوشۋشىلەر تىپتەن كوپ. قازىرگى كەزدە دە وتىز شاقتى تۇرعىن ءوز ۇيلەرىن ساتۋعا قويسا، ال ونشاقتى ءۇي ەگەسىز قاڭىراپ بوس تۇر. «ءبىزدىڭ جانايقايىمىز وبلىس باسشىلىعىنىڭ قۇلاعىنا جەتپەي جاتىر-اۋ دەپ ويلايمىن، ايتپەسە، كوپتىڭ ءوتىنىشى جەردە قالماۋى كەرەك ەدى-اۋ»، –دەيدى ءۇمىت ءجىبىن ۇزگىسى كەلمەگەن اۋىل قارتتارى.

ءيا. مەملەكەت باسشىسى كەشەگى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ سەزىندە ەلدە تۇرعىنداردىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتاتىن ءتۇرلى باعدارلامالار بولعانىمەن، ەل ونىڭ ناتيجەسىن كورمەيتىنىن ايتتى. "مۇنداي جاعداي بولماۋى كەرەك. ۇكىمەت پەن ءار دەڭگەيدەگى اكىمدەر الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى ناقتى شەشۋى ءتيىس. اسىرا سىلتەمەي، تەك ناتيجە جۇمىس ىستەۋ كەرەك. قازاقستان ءۇشىن ءار ءوڭىر ماڭىزدى"،-دەدى ەلباسى. اۋىل-قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى دەيمىز، سول كيەلى وردانىڭ ءبىرىن كۇيرەتپەي امان الىپ شىعۋ ءۇشىن تۇرعىندار وتىنىشتەرىنە قۇزىرلى ورىن باسشىلارى تاراپىنان تۇسىنىستىكپەن قاراپ، ناقتى ارەكەت جاساۋى كۇتىلەدى.

نۇرماحان ەلتاي،
شيەلى اۋدانى، المالى اۋىلى