Birde «Aport» saýda ortalyǵyna jol tústi. Ádettegideı qujynaǵan adam: eńbektegen baladan, eńkeıgen qartqa deıin barlyǵyn keziktiresiz. «Jaǵdaıy»  jasalǵan saýda ortalyǵynyń álemi ózińdi ózge elge  alyp ketkendeı sezim uıalatady. Kirgennen sheteldiń qaripterimen tizbektelip jarnamalanǵan ózge eldiń zattary. Aınalańa bir sát qarap, qazaqtyń tól ónimin izdeseısiń. Tapqan kúnniń ózinde ilýde bireý ǵana. Sheteldik «New Yorker», «Oggi», «Intertop», «Vanna-banna», «Kari»-nen kóz súrinedi. Olarǵa aıtar ýájimiz de joq, árıne. Saýda erkindigi, tańdaý eriktigi de «demokratıaly» túrde. Ókinishtisi sol, tól ónim deńgeıiniń tómendigi janǵa batady.

      Kezinde kóshpendi qazaq halqy búkil jabdyǵyn ózi óndirip óz kásibine jaratqan. Ásirise, qazaqtyń ismer analary ústine kıgen kıiminen bólek, úıdiń qajetti barsha jabdyǵyn óz qolóneri arqyly túrli buıymdardy istegen. Kıiz úıdiń syqyrlaýyǵynan keregege kerilgen kıizge deıin, jerge tóselgen tús kıizden tóbegi túndikke deıin ózi tikken. Árbirin órnektep, buıymyna qaraı túrli oıý-órnekpen bezendirgen. As ishetin aǵash qasyǵynan erdiń mingen erqoqymyna deıin qoldan jasalǵany barshaǵa aıan. Iá, bul halyq óneriniń qundylyǵy. Qazaqtyń qaı shyǵarmasyn almasańyz da «on eki qanat» qonaqqa tigilgen kıiz úıdi aıtqanda, kórpe-jastyqtan jasalǵan jasaýǵa deıin sıpattap sýretteıdi.  Kózge túser kórkemdigi bolǵandyqtan jazylady ǵoı! On saýsaǵynan óneri  tamǵan ismer analarymyz tuskilem, alasha, toqyma buıymdaryn kerme, qarshyn, dorba, qorjyn, jerjastyqtardy túrli órnekpen sándegen. Onyń árbirine salynǵan sýretterde  ózindik mán-maǵyna bar. Máselen, kórpege salynatyn úshburysh quraǵy – sý, jer, aýa – ǵalamnyń úsh belgisin ańǵartady. Al bal arasynyń uıasy negizinde jasalǵan «alty tabaq» quraǵy molyshylyq, berekelikti bidiretin bolǵan. Jan-janýar beınesi de yrymdalyp salynǵan. Qyzdyń jasaýyna kiretin mahabbat kórpesine qos aqqý sýretin jibek jippen kestelegen. Bul atalǵandardyń barlyǵy dala zańdylyǵynda dúnıege kelgen qazaqtyń ismer óneri.

     Búginde bul atalǵan buıymdar qoldanystan syrtqary qaldy. Al ulttyq kıim-keshekke keler bolsaq, olardy shyǵaratyn «Symbat», «Erke-Nur», «Ádemi-aı», «Erkem-aı», «Aıababanı», «Jado» sekildi birneshe otandyq sán-kompanıalary jumys isteıdi. Olardyń barlyǵy da Qazaqstan atynan halyqaralyq sán aptalyqtaryna qatysyp, qazaqtyń ulttyq kıim úlgilerin jáne basqa da qolónerinen týyndaǵan buıymdardy nasıhattap júr. Ásirese, Farıda Merhamıtqyzynyń bastaýymen qurylǵan «Erke-Nur» kompanıasy naǵyz ulttyq naqyshta barlyq zatty shyǵarady. On bes jylǵa jýyq ýaqyt aralyǵynda ulttyq kıim-keshekti zamanaýı stılde, ulttyq naqyshtaǵy kıim úlgilerin nasıhattap keledi.Osy kompanıanyń modeli Aıjan esimdi qyz «Erke-Nur»-dyń atqaryp jatqan jumysyn joǵary baǵalaıdy: «Bul kompanıada jumys istep jtqanyma  4 jyldyń júzi boldy. Munda qazaqtyń ulttyq kıimderin, sondaı-aq zamanýı naqyshtaǵy qazaq kıimderi tigiledi. Negizi maqsaty da ulttyq kıim úlgilerin damytý. Ol barlyq qarapaıym adamǵa tıimdi baǵamen de satylady. Bul búginde qazaqstandyq brend ónimderiniń biri bolyp sanalady», - deıdi. Al qarapaıym halyq bul týraly suraǵanymyzda kóbisi bilmeıdi eken. Almatylyqtar ǵana bolmasa, ózge eldi-mekende tanymaldylyǵy  kórinbeıtin sekildi.

       Jastaıynan ismerlikpen aınalysyp júrgen Ryskúl apaıymyz búginde mektep qabyrǵasynda oqýshylarǵa «Tehnologıa» páninen sabaq beredi. Toqyma toqý, kilemshe kesteleý, kıim úlgilerin jasaý, bessırmen toqý sekildi qolónerge qatysty buıymdardy jasaıdy. Ájesiniń tárbıesimen ósken apaıymyz búginde otandyq óndiris kıimderiniń tolyqqandy damymaǵanyn, ulttyq qolóner óndirisiniń azdyǵyn, ulttyq kıimderge suranys  jıi bolmaıtynyn aıtady.«Bizde kıim óndirisi tolyq damymaǵan. Bazardan alatynymyz myna turǵan qyrǵyz ben qytaıdyń kıimderi. Ulttyq kıimder tek jaldamaly ýaqytqa qana kerek» dep ismer apaıymyz óz pikirin bildirdi. Iá, baıqasaq ulttyq kıim rasymen de tek merekeli kúnder men  aıtýly toı-dýman da ǵana kıiledi. Alaıda shúkirshilik te eteıik, óıtkeni kúni búgin uzatylǵan qyz da, nekesin qıdyrǵan jas otaý ıeleri de ulttyq kıimmen, qyzdar sáýkele taǵyp, uldar qazaqy jeket kıip toılaryn ótkizýge aınaldy. Shaǵyn kásippen aınalysatyn, óz kúnin óz ónerimen kórip otyrǵan Ryskúl apaı sekildi ónerli adamdar óte kóp halyq arasynda. Alaıda ony órkendetip damytý, úlken óndiris aınalymyna engizý qoldan kelmes sharýa bolyp otyr.

      Úlken saýda ortalyqtarynyń biri Almatynyń «Kók bazaryna» bardyq. Maqsatymyz saýdagermen tildesý bolatyn. Ókinishtisi sátsiz aıaqtaldy. Alaıda bir saýdager apaıymyz óz zattary Túrkıanyń ózinen alyp keletinin, onyń sapasyna kepildik beretinin aıtyp maqtanyp aldy. Sózine sensek, buryn sońdy túrik jerinde de qytaı taýarlary qaptap ketip, túrik óndirisine qolaısyzdyq týyrǵan eken. Qazirde olar qytaı ónimderinen tazartylyp, túriktiń ózindik otandyq ónimderi satylatynyn aıtyp, sol jaqta týystary turatynyn apaıymyz áńgimelep berdi. Sóz sońyna qaraı biz ólshep turǵan baǵaly jaǵalyny almaıtynymyzdy bilgende, renishin bildirip, áńgimesi sap tyıyldy. Bizde taıyp turdyq. Baıqasaq, «Kók bazarda» da, ózgesinde de  reseıdiń taza altyny, túriktiń taza kıimi, arabtyń túskilemi, Pekındik ónim degen sekildi sózderdiń myńyn estidik. Osydan-aq paıymdaı berińiz.

    Taǵy bir tilge tıek etetin jaıt ol tárbıe. Ulttyq ónerge baýlyp, jastaıynan ismerlikke tárbıeleý qazirde jıi kezdesedi dep aıta almaımyz. «Ákesin kórip oq jonyp, sheshesin kórip ton pishken» jastar da kóp emes. Óıtkeni alǵan tárbıe ózgeshe. Ekiniń biri toqyma toqyp, kıim piship, quraq quramaıdy.

       Ulttyq ónim, ulttyq kıim týraly kópshilikke saýal tastaǵanymyzda, barlyǵyna derlik basyna bórik taǵyp, ústine qos etek qamajaı kóılek pen shapan kıgen adam elestetedi eken. Basyna taqıa kıgenge mynaý dinshil adam ba dep úrke qaraıtynyn, shapandy tek dindar adam kıedi dep oılaıtyn adamdar qoǵamda bar ekenine kóz jetkizdik. Burynǵy  kezderi eki rýdyń eleýli erleri men bıleri bir-biriniń úıine tússe taıyn soıyp, shapan japqan. Al búginde shapan qorapqa salynǵan qatqan kampıt sekildi qoldan-qolǵa kóshetin kıimge aınaldy. Bul qazaq ultynyń ult retinde óz qundylyǵynan úrke qaraıtyn qasiretti shaǵynda turǵanyn ańǵartady. Ras, keńestik ústemtap zamanynda «naýryz merekesin» din meıramy retinde shoshyna qaraıtyn qıyn kezeńinen aryldyq. Áıtse de, sonyń qaldyqtarynan qutylmaǵanmyz ańǵarylyp tur. Tilde de, dindi de, ádebıette de quldyraýdy bastan ótkerip jatqan qazirgi bizdiń halyq úshin aldaǵy ómir úshin rasymen de qaýip zor.   Orys jazýshysy Belınskııdiń «Óner - qoǵamdyq kúrestiń quraly» degen sózi oıǵa oralady. Ónerdi nasıhattaý, ony qoǵam sanasyna sińirý qoǵamdy belgili bir arnaǵa baǵyttaıtyn qural sekildi. Árqashanda ulttyń daralyǵy onyń ónerimen, mádenıetimen aıshyqtalmaq. Endeshe ulttyń ózine tán qolónernen qol úzip qalmaıyq.

Uljan Qoıshymanova