Elimizdiń ońtústiginde sýarmaly eginshilik erteden qolǵa alynyp, sonyń ishinde maqta sharýashylyǵy óńirdiń bir mıllıonǵa jýyq halqynyń birden-bir kúnkóris kózi bolyp keledi. Maqta – tehnıkalyq daqyl retinde qorshaǵan ortaǵa, aýa raıyna, topyraqtyń qunarlylyǵyna, ásirese kún kózi men aǵyn sýǵa talǵamy joǵary daqyl.
Ósirip baptaý – vegetasıa kezeńinde maqta talabyna saı agrotehnıkalyq is-sharalar óz ýaqytynda jáne sapaly júrgizilse, ónimdilikti ár gektardan 40-50 sentnerge deıin jetkizýge bolady.
Maqta talshyǵy osy ósimdiktiń beretin negizgi shıkizaty bolyp tabylady. Shıtti maqtada 30-38% talshyq, 50-56% shıt bolady, al, shıtte 18-22% maqta maıy bar. Odan 20-dan astam túrli daıyn buıymdar shyǵarýǵa bolady.
Shıtti maqta – halyq sharýashylyǵynyń toqyma ónerkásibi, maı óńdeý, gıdrolız, hımıa jáne basqa da salalary úshin qajetti shıkizat.
Shıtti maqtadan jáne qozanyń vegetasıalyq ósip-jetilý barysyndaǵy bóliginen mynadaı zattar jasap shyǵarylady: maqta-mata kezdemeleri, jipter, jasandy jibek jáne teri, kord, bylǵary, fetr, parashút jasalatyn kezdemeler, tazartylǵan maı, sabyn, lak, kúnjara, mal azyǵy, balyq aýlaıtyn aýlar men arqandar, tyńaıtqyshtar men ósimdikti qorǵaý dári-dármekteri, spırt, taǵamdyq belok, hımıalyq zattar. 1 keli maqta talshyǵynan 5 metr aqjaımalyq materıal, 12 metr shyt nemese 20 metr bátes, 1 keli shıtten 180-200 gram maı, 450 gram kúnjara, 360 gram shıt qabyǵy alynady. Al, shıtten plasmassa, kıno jáne foto plenkalary, lınoleým, lak jasalady. 1 tonna shıt qabyǵy 85 lıtr spırt, 300 keli qurylys taqtalaryn, 28 keli kómir qyshqylyn, 20 keli sirke qyshqylyn beredi. Maqtanyń qozapaıasynan epoksıd aralastyryp, ystyq tásilmen syǵymdaý arqyly taqta materıaldaryn (DSP) alýǵa bolady. Olardy qurylysqa jáne úı jıїazdaryn jasaýǵa paıdalanady.
Álemde júzge jýyq memleket maqta ósiredi, olar negizinen sýbtropıkalyq jáne tropıkalyq klımattyq beldeýde ornalasqan. Qazaqstan Respýblıkasy maqta óndirýde jer sharyndaǵy soltústik núktede ornalasqan. Sondyqtan bizdiń elimizdegi maqta sharýashylyǵynda birqatar erekshelikter bar. Atap aıtar bolsaq, keıbir jyldary maqta pisip úlgerý úshin kún kóziniń jylýy jetispeıdi, sondyqtan maqtany defolıanttar járdemimen jetildirýge týra keledi. Óńirde orta talshyqty maqtany ósirip baptaýdy úırengen fermerler joǵary sapaly ónim óndiredi.
Bul salanyń tarıhyna azdap oı júgirtetin bolsaq, Keńes odaǵynyń solaqaı saıasatynyń kesirinen egemendik alǵannan keıin aýyl sharýashylyǵynda júrgizilgen reformanyń alǵashqy kezeńinde-aq maqta óndirisi tuıyqqa tirelgen edi. Óıtkeni, 1990 jylǵa deıin maqta daqyly basym boldy. Máskeý jergilikti maqta óndirýshilerdiń jaǵdaıymen sanaspaı, keleshekke mán bermeı, tek jyldan-jylǵa kóp maqta óndirýdi talap etken bolatyn. Biraq bul saıasat halqymyzdyń áleýmettik ahýalyna, ónimdilikke, topyraq qunarlylyǵyna, jerdiń melıorasıalyq jaǵdaıyna, aýyl sharýashylyǵy óniminiń sapasyna keri áser etip, maqta aýrýlary men zıankesteriniń kóbeıýine jáne ózge de karantındik aramshópterdiń taraýyna ákelip soqtyrdy.
Onyń ústine, elimizde maqta salasy boıynsha ǵylymı-zertteýler joqtyń qasy bolatyn. Ózimizdiń otandyq sorttar da bolmady. Maqtanyń tuqymdyq shıtti sorttary men tehnologıalaryn kórshimiz Ózbekstan arqyly alyp júrdik. Shamasy, osy jaǵdaıǵa baılanysty bolar, sol ýaqytta keıbir «kóripkelderimiz» Qazaqstannyń maqta sharýashylyǵy keleshekte Ózbekstannyń maqta sharýashylyǵyna ábden táýeldi bolýy múmkin degen sózderdi jıi aıtatyn.
Elimiz egemendik alǵan soń sýarmaly jer, qyrýar tehnıka, maqta tazalaý zaýyttary jekeshelendirildi. Jer paıy bólinip, ortasha 5-10-20 gektardan sharýa sharýashylyqtary quryldy. 1995-1997 jyldary tek maqta óndirisimen aınalysatyn sharýalar sany Ońtústik Qazaqstan oblysynda 85 myńǵa jetti. Jekeshelendirý jumystary kezinde maqtanyń ónimdiligi ár gektardan 17-19 sentnerge deıin tómendep ketti.
QR Úkimeti, Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi maqta sharýashylyǵyn damytý maqsatynda birneshe is-shara qabyldap, jańa jetistikterge jol asha bastady. Ásirese, 2003-2005 jyldardaǵy «Aýyl jyly», «Agrobıznes – 2020» baǵdarlamalary maqta salasynyń tıimdiligin arttyrdy. Maqta óndirýshilerge sýbsıdıa bólý, janar-jaǵarmaıdy, tyńaıtqyshtardy, aǵyn sýdy, hımıalyq preparattardy paıdalanýda 40 paıyzdyq jeńildik berý sharýalardyń yntasyn arttyra otyryp, joǵary ónimdi, sapaly maqta óndirýge qol jetkizdi.
El ekonomıkasyndaǵy tolǵaǵy jetken máselelerdi tereń túsinetin Elbasy 2005 jyly qańtar aıynda Astanada ótken agroónerkásip kesheni qyzmetkerleriniń respýblıkalyq keńesinde aýyl sharýashylyǵy ónimderin óndirýde jáne óńdeýde, sonyń ishinde, ońtústiktegi maqta sharýashylyǵynyń joǵary áleýetin ashýda klasterlik júıeni belsendi paıdalanýdyń qajettiligin, osy arqyly toqyma ónerkásibin damytýǵa bolatynyn, maqta óndirý, óńdeý salasynyń keleshegi bar ekenin basa kórsetti. Jańa tásil men ınovasıalyq-ındýstrıaldyq tehnologıa negizinde básekege tótep beretin ónim shyǵarýǵa, aýyl sharýashylyǵy ǵylymyn, onyń ishinde qoldanbaly agrarlyq zertteýlerdi damytýǵa nazar aýdardy.
Ibadýlla ÚMBETAEV, Qazaq maqta sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń bas dırektory, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, QR Ulttyq ǵylym akademıasynyń korespondent-múshesi.
«Ońtústik Qazaqstan». http://okg.kz/
