Amandyq BATALOV, Almaty oblysynyń ákimi

Ǵasyrlar kerýenine ilesken Uly Dala eliniń urpaqtary nebir qıly zaman, qıyn kezeńderdi basynan ótkerip, Táýelsizdiktiń de 25 jyldyq merekesine taıap qaldy. Táýelsizdik – qazaq halqy úshin jaı aıtyla salǵan sóz emes, bul qazaq halqynyń tarıhı bolmysyndaǵy ańsaǵan armany. Táýelsizdik – barsha halqymyzdyń kúres pen eńbek, ilim-bilim men óneriniń shabytyna qamshy basqan úmit desek bolady. Buǵan azattyq jolynda jan aıamaı kúresken ata-babalarymyzdyń, Alash arystary men ult perzentteriniń erlik joldary aıqyn dálel bola alady.

Táýelsizdik jáne tarıhı sabaqtastyq

Kóshpeli ata-babamyz óz órkenıeti men tól má­de­nıetin saqtap qalyp, óz memlekettigin qalyptastyrdy. Memlekettilik – qazaq halqy úshin uzaq jyldardaǵy asyl arman men asqaq murattyń jemisi edi. Tarıhtyń qatpar betin paraqtap, tym tereńdemesek te, Kereı men Jánibekti aq kıizge kóterip, han saılaǵan kezeńnen beri de san túrli soqtyqpaly-soqpaqty joldardan júrip óttik. Memlekettigimizge san márte syzat túsip, shańyraǵymyz shaıqalyp baryp túzelgenin jasyra almaımyz. Al 1991 jyly biz ózimizdiń memlekettigimizdi jańǵyrttyq, qaıta táýelsiz el boldyq. Qazaq halqynyń tamyry tereńge boılaǵan tarıhymen qaıta qaýyshtyq. Sodan beri de shırek ǵasyr ýaqytty artta qaldyryp, tarıhtyń jańa aıshyqty betterine atymyzdy aıqyn jaza bastadyq. Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna arnalǵan saltanatty jıynda: «Táýelsizdik Qazaq handyǵynyń óshkenin jandyryp, ólgenin tiriltti. Almaty men Astanada, oblys ortalyqtary men iri eldi mekenderde Kereı men Jánibek, Abylaı, Ábilqaıyr sekildi áıgili handarymyzdyń, Qabanbaı, Bógenbaı, Naýryzbaı batyrlardyń eńseli eskertkishteri boı kóterip, olardyń esimderi eldi mekenderge, oqý oryndary men mektepterge berile bastady» dep oıyn ortaǵa salǵan.
Sóz joq, Táýelsizdik jyldary biz uzyna boıly tarıhymyzdy tanyp bilýde kóptegen jumystar atqardyq. Keńes zamanynda Qazaq degen ulttyń tamyryn tereńge jibergen el ekenin ashyp aıtýǵa múmkindik berilmedi. Tarıhty taný jolynda Elbasy Nursultan Nazarbaev otandyq tarıhshylar men ǵalymdardyń erkin jumys istep, kóne tarıhymyzdy barynsha zerdelep, jas urpaqtyń rýhyn oıatýdy tapsyrǵany belgili. Óz qolymyz óz aýzymyzǵa jetken 25 jylda tarıhty taný baǵytynda arnaıy baǵdarlamalar qabyldanyp, memlekettiń qoldaýyna arqa súıegen tarıhshylarymyz arǵy-bergi dáýirdi qopara zerttep, eldiń eńsesin tikteýge óz úlesterin qosty.
Osyndaı júıeli jumystardyń arqasynda sonaý baǵzy zamandarda kóptegen elder áli qalyptaspaı jatqanda, bizdiń ata-babalarymyz – túrikter 551 jyly táýelsizdigi jolynda kórshi jatqan jýjandardyń bodandyǵynan qutylyp, Qara teńiz ben Koreı teńizine deıin Eýrazıanyń ulan-ǵaıyr dalasyn alyp jatqan uly ımperıanyń negizin qalaǵanyn bilip, kókiregimizdi maqtanysh sezimi kernedi. Túrki zamanynda erekshe kóshpeli álemniń memlekettilik nyshanyna aınalǵan – qaǵanat júıesi qalyptasyp, kórshi jatqan mońǵol men ýgor halyqtarynyń memlekettilik ınstıtýtynyń negizi boldy.
Al Qazaq handyǵynyń dáýiri – qazaq­tyń ulttyq egemendigi men táýelsizdiginiń sharyqtaǵan shyńy. «Qasym hannyń qasqa joly», «Esim hannyń eski joly», Táýke hannyń «Jeti Jarǵysy» – taıǵa tańba basqandaı qazaq memlekettiginiń nyshandary, qazaq táýelsizdiginiń aıqyn aıǵaǵy edi. Jánibek pen Kereı, Qasym men Haqnazar, Táýekel men Esim handardyń basqarýymen halqymyz 300 jyldyq táýelsiz handyq dáýirinde ómir súrdi. Osy dáýirdi halqymyz «qoı ústinde boztorǵaı jumyrtqalaǵan» beıbitshilik pen azattyq dáýiri dep eske túsiredi. Alaıda, ultymyzdyń beıbit ómiri táýelsizdik úshin kúreske túsken syndarmen qatar júrdi. Táýelsizdik jolynda qazaq halqy qaıtalanbas erliktiń úlgilerin kórsetti.
Qazaq halqy memleket bolyp qalyptasý jolynda qaıǵy men qasiretke toly kúndermen de betpe-bet kelgenin tarıhtan bilemiz. Bul qazaqtyń óz memlekettigi men táýelsizdigi úshin kúreste jantalasqa túsip, «naızanyń ushyna, bilektiń kúshine» júgingen kezderi de kóp bol­ǵanyn baıqaımyz. Halyq bolashaǵy úshin jan azabyna túsken keshegi Alash zıalylarynyń kúresi, Jeltoqsanda qazaqtyń azattyǵyn ańsaǵan jastardyń bári qasıetti táýelsizdik uǵymymen sabaqtasyp jatyr.
Táýelsizdik tuǵyrynyń nyǵaıýyna Elbasymyz Nursultan Nazarbaevtyń úlesi asa zor. Prezıdentimizdiń basshylyǵymen búgingi kúni egemendi elimiz búkil álemge tanymal, qarqyndy damyp jatqan elge aınalyp, «Máńgilik El» ıdeıasy aıasynda halqymyz birigýde. Táýelsizdiktiń tiregin nyǵaıtý eldegi ár azamattyń paryzy.
Iá, tabandy da tegeýrindi kúres nátı­jesinde qazaq dalasynda erkin­dik pen teńdiktiń tańy atyp, tynyshtyqtyń nuryn sepken altyn shashaqty Kúni kókke kóterildi. Syrtqy saıasatta óziniń múdde­le­rin aıqyndap, halyqaralyq uıym­dardyń qyzmetine qatysý múmkindigine qol jetkizgen elimiz Táýelsizdik Deklarasıasy arqyly tabıǵı baılyǵyn, ekonomıkalyq jáne ǵylymı-tehnıkalyq áleýetin tolyq óz menshigine aldy. Ortalyqqa baǵynyshty kúıden arylyp, alys-jaqyn memlekettermen teń áriptes retindegi yntymaqtastyqqa qol jetkizdi. Elbasynyń sózimen aıtsaq, «Búgin bizdiń kóz aldymyzda tarıh jasalýda. Elimiz qarqyndy damyp keledi, jańa astanamyz salyndy, qazaqstandyqtardyń bolashaqqa umtylǵan ádemi de talantty jas urpaǵy ósip-jetilip kele jatyr… Biz álemge tek saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik salada ǵana emes, mádenı, rýhanı damýda da zor tabystarǵa jetkenimizdi kórsetýimiz kerek».
Táýelsizdik tarıhyn jazýǵa jappaı umtylystyń bastalýyna da el Prezıdentiniń osy pikiri sebepker bolǵany anyq. Ári bul jaı bir naýqanshyldyq, jalań entýzıazm kúıinde qalyp qoıǵan joq. Astanada arnaıy Memleket tarıhy ınstıtýty ashyldy, zaman talabyna saı tarıhtyń jańa býyn oqýlyqtary, ǵylymı monografıalar jaryq kórdi. Sonyń nátıjesinde 1991 jyldyń 16 jeltoqsanynan bergi táýelsiz el tarıhy tujyrymdalyp, Elbasynyń memleket qurýdaǵy tarıhı róli, Ata Zańymyzdyń, memlekettik rámizderdiń qabyldanýy, kásibı Parlament pen kóppartıaly júıeniń qalyptasýy, bilim berý men densaýlyq saqtaý, sport salasyndaǵy oń ózgerister, naryqty ekonomıkany qalyptastyrý prosesi, jańa elordanyń boı kóterýi, órkendeýi, dúnıejúzilik qaýym­dastyqqa teń quqyqty, teń dárejeli áriptes retinde qosylýy, onyń halyqaralyq, aımaqtyq uıymdarmen, ekonomıkalyq, saıası, quqyqtyq, mádenı baılanystardyń ornyǵýy meılinshe jan-jaqty baıandaldy.
Ýaqyt ilgerilep, zamana paraqtary aýysqan saıyn ótken tarıhpen de aramyz alshaqtaı bermek. Eń bastysy, shyndyqtan múlde qol úzip, tarıhymyzdy joǵaltyp almadyq. Esesine ony jańǵyrtyp, jas urpaqtyń rýhyn oıatýǵa paıdalandyq. Bul rette biz Alash ardaqtysy Mirjaqyp Dýlatulynyń «Tarıhyn joǵaltqan jurt – joǵalǵan jurt» degen sózin jadymyzda myqtap ustadyq dep oılaımyn. Osy rette Elbasynyń myna bir sózi eriksiz oıǵa oralady: «Zaman aǵymy bizdi, Qazaqstandy tuńǵysh ret táýelsiz el retinde álemge áıgilegen tarıhı data – 1991 jyldyń 16 jeltoqsanynan kún saıyn, saǵat saıyn alystatyp barady. Biz jyl ótken saıyn sol bir tarıhı tańdaýdyń sarqylmas qudiretin jan júregimizben túsinemiz. Ol – egemen memlekette beıbitshilik pen kelisimde, ózara senimde azat ómir súrý tańdaýy. Ol – týǵan jerimizdiń qazynasy men qazba baılyǵyna derbes ıelik etip, barsha qoǵamnyń ıgiligi úshin óz qalaýymyzben jumsaý tańdaýy. Ol – óz taǵdyrymyzdy ózimiz aıqyndaý, bolashaǵymyzdy óz qolymyzben jasaý tańdaýy. Bizdiń jańa Qazaqstanymyz jaryq juldyz bolyp dúnıege keldi. Barshamyzdy Táýelsizdiktiń Uly rýhy jebeıdi, biriktiredi, boıymyzǵa qýat berip, senimimizdi nyǵaıtady. Ol – altyn kúni jarqyrap, altyn qyrany qalyqtaǵan Qazaq eliniń ashyq aspany astynda dúnıege kelgen árbir sábıdiń júregine ornaıdy. Ol – árbir azamattyń júreginde, ár shańyraqtyń tórinde, elimizde boı kótergen árbir úıde, árbir qala men aýylda saltanat qurady. Ol – bizdiń ekonomıkamyzdyń ósimimen, árbir jańa óndiris orynymen, ulan ǵaıyr Otanymyzǵa tóselgen árbir kúrejolymen, dala tósine engen árbir tonna altyn dánimen nyǵaıady» dep Prezıdent óziniń júrek túkpirinen shyq­qan tolǵanysyn halyqpen bó­lisken edi. 25 jylda Memleket basshysy aıtqandaı, babalarymyzdyń erlik pen kúreske toly ónegeli ómir joly tom-tom ǵylymı eńbekter men ádebı shy­ǵarmalarǵa arqaý boldy.
Bıyl azattyqtyń ekinshi músheline tolýǵa – 25 jyldyǵyna aıaq bastyq. Árbir eldiń jylnamasynda onyń jańa tarıhynyń bastaýyna aınalar taǵdyrkeshti tańdar bolady. Biz úshin jańa dáýirdiń araıly tańy 1991 jyly 16 jeltoqsanda atty. Sol kúni álem kóginde Qazaqstan atty máńgilik juldyz jarqyraı týdy.

Ózender   órnektegen ólke

Táýelsizdiktiń 25 jyldyǵy qarsańynda Jetisý óńiriniń eńbekkerleri abyroıly belesterdi baǵyndyryp keledi. Eli darqan, jeri baı Jetisý óńiriniń damý qarqyny joǵary ekendigin Elbasynyń ózi atap ótken bolatyn. Tabıǵaty ásem, munarly taýy, qunarly topyraǵy bar ólkeniń jany jaısań, kóńili jomart eńbek adamdary Elbasy alǵa qoıǵan mindetterdiń údesinen shyǵý jolynda árqashan baryn salyp jumys is­teýde. Buǵan Táýelsizdik jyldary qol jetkizgen tolaǵaı tabystarymyz aıqyn dálel bolady.
Elbasy meńzegen qazaqstandyq arman – ata-babalarymyz ǵasyrlar boıy ańsaǵan Táýelsizdiktiń nurly shyńy, «Máńgilik El» muraty ekeni aıdaı anyq. Taıaýdaǵy meje – álemdegi ekonomıkasy qýatty otyz eldiń qataryna qosylý. Al ony sózsiz iske asyrýdyń bekem joly – Ult jospary: «100 naqty qadam» ekendigin Elbasy taǵy da aıqyndap berdi. Bul tapsyrmany ózendermen órnektelgen ólkege aınalǵan Jetisý óńiri de abyroımen oryndaýda.
Osy rette óńirde buryn bolmaǵan tyń ózgerister oryn alǵanyn aıta ketý kerek. Agrarlyq sala boıynsha jalpy Jetisý óńirinde óndirilgen ónimniń negizgi úlesin aýylsharýashylyq ónimderi quraıdy. Óńirde kópten beri toqtap turǵan qant zaýyttary qaıta jandanyp, iske qosyldy. Bul Elbasynyń osydan eki jyl buryn Jetisý jerine arnaıy kelgen saparynda qadap aıtyp, nyqtap tapsyryp ketken salasy bolatyn. Sol sátten bastap tátti túbirge tógilgen eńbekkerlerdiń ashshy teri óz jemisin berip, qant qyzylshasyn óndirý jyl sanap, qarqyndy damyp keledi. Sonymen birge ásem Almaty óńirin álemniń túkpir-túkpirine tanytqan hosh ıisti, dámi baldaı aport almasynyń baý-baqshasy qulpyryp, mol jemisin usyndy. Osylaısha halyq ıisi muryn jaryp, saǵyndyrǵan ejelgi aportpen qaıta qaýyshty. Budan basqa oblysymyzda qurylys, týrızm, saýda, kólik ınfraqurylymdary damyp, oblys ekonomıkasyn órge súıreýge óz úlesin qosýda.
Táýelsizdik jyldary Jetisýda kóptegen jarqyn jobalar ómirge keldi. Olardyń aldyńǵy kóshin jańalyq ataýlyǵa, jańa tehnologıaǵa jany qumar isker adamdar bastady. Kásipkerlik damydy. El damýynyń kúretamyryna aınalǵan ekonomıkamyzdy alǵa súıreıtin basty arnanyń biri – aýyl sharýashylyǵy salasy ­boı­yn tiktep, óziniń damý baǵytyn tapty. Osy rette óńirde qant qyzylshasy egiletin alqaptar kólemi 14 myń gektarǵa deıin ulǵaıǵanyn atap aıtýǵa bolady. Qazir sharýalar úshin ár túp qant qyzylshasynan barynsha mol ónim alý isi basty maqsatqa aınalǵan. Sol úshin, bir maýsymda 100 myń tonnaǵa deıin qant óndire alatyn qýatty zaýyt salý isi de josparlanýda. Saladaǵy «Jol kartasy» baǵdarlamasyn oryndaý maqsatynda sýlandyrý ınfraqurylymyn qalpyna keltirip, uzaqtyǵy 4179 shaqyrymnan astam sý arnalaryn qaıta jańǵyrtyp, keıbir jerlerine kúrdeli jóndeý jumystary júrgizildi. Osy ıgilikti isterdiń arqasynda oblysymyzdaǵy sýarmaly jerlerdiń ónimin 3-4 esege deıin kóbeıtýge múmkindik týyp otyr. Sonymen qatar 600 mln. tekshe metr sýdy únemdeýge qol jetkizdik. Qalaı degenmen de jaqsy sýarmaly júıe bolmaıynsha aýylsharýashylyǵy daqyldarynyń ónimdiligin kóterý múmkin emes. Osyǵan baılanysty ırrıgasıalyq júıelerdi qalypqa keltirý tetikteri boıynsha úlken jumystary júrgizilýde. Óńirde barlyǵy 16 myń 500 shaqyrym kanal bar, olardyń 4 myń 200 shaqyrymy qaıta jaraqtandyrý men kúrdeli jóndeýdi qajet etedi (uzyndyǵy 16,5 myń shaqyrymdyq júıeden – 5,2 myń shaqyrymy ıesiz sharýashylyq bolsa, 4,6 myńy – komýnaldyq, 1,0 myńy – respýblıkalyq jáne 5,6 myńy – jeke menshiktiki bolyp otyr). Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń sý resýrstary jónindegi komıtetimen birigip jasaǵan pılottyq sapa jobasy boıynsha Kóksý aýdany ırrıgasıalyq júıeleri qaıta jaraqtandyrylady.
Osy maqsatta Sheńgeldi sýlandyrý massıviniń nasosty stansalaryndaǵy sýasty kanaldary men avankameralaryn mehanıkalyq jolmen tazartý máseleleri sheshilip kele jatqanyn erekshe aıtýǵa bolady. Budan basqa Balqash aýdanynyń sýarmaly jerlerin sýmen qamtamasyz etý úshin İle ózeninde sýdyń qalypty aǵynyn baqylaıtyn sý rettegishi bar eki qurylys salý máselesin qarastyrýdamyz.
Búginde oblysta 400 myń tonna júgeri óndiriledi. Ony túpkilikti óńdep shyǵarý úshin údemeli ındýstrıalyq-ınnovasıalyq damý baǵdarlamasy aıasynda arnaıy zaýyt salynǵan. Endigi kezekte sol zaýyt 800 myń tonnaǵa deıin júgeri óńdeýge daıyn. Júgerini ondaı kólemde ósirip berýge oblystyń áleýeti tolyq jetedi. Óńirde sharýa qojalyqtarynyń jumysyna barynsha qoldaý jasaý men qolaıly jaǵdaı týǵyzýdyń jandy sharalary qolǵa alynǵan. Bir ǵana mysal, óńir sharýalaryna qant qyzylshasyn mol óndirý úshin jańa aýylsharýashylyǵy tehnıkalaryn satyp alýǵa memlekettik qoldaý kórsetý maqsatynda «Jetisý» birlesken kásiporny arqyly 1 mlrd. teńge qarjy bólingen. Bul úsh myń jumys ornyn qurýǵa múmkindik beredi.
Oblysymyzǵa qarasty Panfılov, Eńbekshiqazaq jáne Uıǵyr aýdandarynda ekinshi aıryqsha daqyldardyń qataryna jatatyn júgeri egistiginiń kólemi edáýir artqaly otyr. Panfılov aýdanynda ındýstrıalyq-ınnova­sıa­lyq jobalardy júzege asyrýdyń memlekettik baǵdarlamasy sheńberinde krahmal shyryny zaýyty salynyp, júgerini óńdeýdiń bastapqy kezeńi ­bastaldy. Ótken jyly atalmysh zaýyt­tyń jańa qural-jabdyqtaryn satyp alýǵa 328 mln. teńgeniń aýqymdy qarjylyq qoldaýy kórsetildi. Osyǵan oraı júgeri ósirýshilermen birneshe kezdesý ótkizilip, et, sút jáne qus ónimin óndirýshilerdi jem-azyqpen qamtamasyz etý úshin 500 myń tonnaǵa deıin júgeri jınaý josparlanyp otyr.
Bul mejeni alýdyń barlyq jaǵ­daıy jasalynǵan. Sharýalar sapaly tuqym satyp alý jáne kóktemgi dala ju­mystaryn júrgizýge sýbsıdıalar alýda. Buǵan deıin aıtylǵandaı, Pan­­fılov aýdanynda birneshe astyq qabyldaý pýnktteri salynatyn bolady.
Búginde Almatynyń aport almasy Almaty oblysynyń brendine aınalýda. Alma alqaptaryn qalpyna keltirý jumystary qyzý júrip jatyr. İle Alataýynyń qoınaýy áıgili aport almasynyń otany bolyp tabylady. Ony qaıta qalpyna keltirý jumystary álden-aq bastalyp ketti. Qazirgi tańda ólkede 14,2 myń gektar alma baqtary bar, olardyń eki myńdaıy – aport. Bıylǵy jyly aport aýmaǵy 2,5 myń gektarǵa ulǵaıady. Olardan jyl saıyn úsh myń tonna alma jınalatyn bolady.
Eńbekshiqazaq aýdanyndaǵy tá­jirıbeli baǵban Aıdarbaevtyń sharýa qojalyǵynda jekemenshik aport baǵy bar. Ol tabıǵı taza shyryn óndirýmen aınalysyp, óz ónimin tu­tynýshylarǵa tikeleı jetkizip berýde. Sondaı-aq, «Gold Prodýkt» kásiporyny, «Esik jemiskonservi zaýyty», sharýa qo­jalyqtary kooperasıalarymen birlesip, jylyna jeti myń tonna jemis-konservilerin, 10 mln. lıtr shyryn men sharaptar óndiredi. Jemis-jıdek jáne júzim daqyldaryn otyrǵyzý men olardyń ósip jetilýine jyl saıyn 200 mln. teńgeden astam sýbsıdıa bólindi. Aldaǵy ýaqytta bul sıfrdy ulǵaıtatyn bolamyz.
Munymen qatar oblysta sút qabyl­daıtyn pýnktter jelisi qurylmaq. Keleshekte Jetisýda 12 myń malǵa 32 bordaqylaý alańy iske qosylatyn bolady. Biz úshin taǵy bir jaýapty is 500 mlrd. teńgeden astam naryǵy bar Almaty qalasyn aýylsharýashylyq ónimderimen qamtamasyz etý mańyzdy másele bolyp tabylady. Ońtústik astana Almatynyń aglomerasıalyq ıadrosy ekeni málim. Sondyqtan obly­symyzdyń fermerleri tutyný­shylarǵa tabıǵı azyq-túlik jetkizip berýi kerek. Osyǵan oraı iri megapolıs aınalasyna logıstıkalyq jeliler qurylyp, ónim saqtaıtyn arnaıy qoımalar salynady. Olardy tıisti oryndarǵa taratý jumystary da jolǵa qoıylǵan. Bul baǵytta oblysta 860 kásiporyn jumys istep tur. Azyq-túlik taýarymen aınalysatyn kásiporyndar qazir 70-ke jýyq azyq-túlik ónimin óndirip, Almatyny qajetti ónimmen qamtamasyz etip otyr.
Qomaqty kúrdeli salym bolmaı alǵa jyljý da, erkin damý da bolmaıtyny barshamyzǵa aıan. Sondyqtan Elbasy shaǵyn jáne orta bıznes óndirisine ınvestısıa tartý ekonomıkany damytýdaǵy eń basty másele ekenin únemi aıtyp keledi. Bul rette Almatyda iri kásipkerlermen kezdesý ótkizdik. Olarǵa ınvestısıalyq múmkindikterimizdi tanystyryp, birge jumys isteýge shaqyrdyq. Óz kezeginde olardyń bıznesin erkin damytýyna barlyq qolaıly jaǵdaılar jasaıtynymyzdy, barlyq kedergilerdi joıatynymyzdy jetkizdik. Nátıjesinde qazirdiń ózinde bıznesin keńeıtýge usynys jasap jatqandar bar.
Oblystyń transshekaralyq aımaqta ornalasýy óńirdiń jan-jaqty damýyna serpin berýde. Logıstıkalyq jeliler men hab ortalyqtary jóninde jáne tranzıttik joldardy damytyp, oblystyń áleýetin kóteretin múmkindikterdi de nazardan tys qaldyryp otyrǵan joqpyz.
Asan qaıǵy babamyz «Jetisý jerdiń jumaǵy. Túgin tartsań, maıy shyǵady» dep beker aıtpaǵan ǵoı. Oblystyń tabıǵaty janǵa jaıly, florasy men faýnasy óte baı. Sondyqtan bıznes júrgizýge, týrızmdi damytýǵa qolaıly aımaq. Mundaı qordy paıdalanbaý múmkin emes. Sol sebepti týrızmdi damytýǵa basa nazar aýdaryp otyrmyz. Mine, dál osy salaǵa kásipkerler men olardyń ıdeıalary qajet, qarjy salýlary kerek. Balqash pen Alakól kólderi óz ınvestorlaryn kútýde. Bul maqsattardy oryndaýda Elbasynyń oblysqa kelgen saparynda júktegen tapsyrmalaryn negizge alamyz. Sońǵy úsh jylda ishki týrıser sany 1,5 ese ósip, 240 myń adamdy qurady. Degenmen, bul týrısik áleýeti mol bizdiń oblys úshin áli de az. Buıyrtsa, týrızm salasy bolashaqta oblys qazynasyna qomaqty qarjy ákeletin bolady. Áıtkenmen, talapqa saı ınfraqurylym jasamaı oǵan qol jetkizý múmkin emes. Sondyqtan oblysta týrısik klaster qurý jóninde arnaıy jospar jasadyq. Onda qajetti ınfraqurylymy bar týrısik nysandar turǵyzý qarastyrylǵan.
Qazir Almaty oblysyndaǵy ınfra­qu­rylymdar eýropalyq standarttarǵa saı jasalýda. Eldi mekenderdi gazdandyrý sharasy da nazardan tys qalǵan emes. Eki mıllıonǵa jýyq halqy bar Almaty oblysynyń damý múmkindigi mol. Biz osyndaı tamasha jerde ósip-ónip, qyzmet etip júrgenimizdi maqtan etemiz. Jetisý topyraǵy qazaqtyń talaı tarlan uldaryn dúnıege ákelgen. Bul óńir Elbasymyzdyń týǵan jeri. Bul bizdiń árqaısymyzǵa úlken jaýapkershi­lik júkteıdi. Sondyqtan, kóp etnosty halqymyz bereke-birlikpen Memleket bas­shysynyń tapsyrmalaryn oryndaýǵa barlyq kúsh-jigerin jumsap, bir maqsat, bir múdde, bir bolashaq jolynda elimizdiń ıgiligi úshin qyzmet etetin bolady.
«Mal baqqanǵa bitedi» demekshi, ob­lystyń mal ósirýshileri osy baǵyttaǵy jumystardy tıanaqtylap, qýattylyǵy 1,5 myń bastan asatyn zamanǵa saı mal bordaqylaý alańdaryn, iri reprodýktor-sharýashylyqtar qurýǵa kúsh salyp jatyr. Sonda ǵana oblys jospar boıynsha osy jyly 1 myń 700 tonna etti eksporttaýdy qamtamasyz ete alady. Osyǵan barlyq kúsh, jiger jumsalýy tıis. Buǵan qol jetkizýge bolady. Búgingi tańda oblysta «Sybaǵa», «Qulan», «Altyn asyq» baǵdarlamalary aıasynda qurylǵan mal bordaqylaý alańdarynda 43 myńǵa jýyq mal basy bar. Sonymen qatar 27,5 myń bas iri qaraǵa arnalǵan 457 fermerlik sharýashylyq qurylyp, 9 myń bas ­shetelden ákelindi.
Munda eń mańyzdysy, eksporttalatyn et muzdatylyp óńdelgen, oramaǵa salynǵan qalypta, ıaǵnı standarttarǵa saı bolýy tıis. Bul maqsatta Úlken Al­maty aınalma avtokólik joly boıynda et, sút, kókónis óńdeıtin sha­ǵyn sehtar, saqtaý qoımalary ashy­latyn bolady. Búginde 8 jer ýchaskisi anyqtalyp, 1 mal soıý sehy iske qosyldy.
Alǵashqy besjyldyq baǵdarlama­larynda belgilengen ındýstrıalyq-ınnovasıalyq damýdyń barlyq maq­satty kórsetkishterine qol jet­kizilinip, 283 mlrd. teńgeniń 48 joba­lary is júzine asyrylǵan. Sonyń nátıjesinde óńirde jeti myńnan astam jumys orny quryldy. Oblys úshin jańa farmasevtıkalyq salany damytý múmkindigine qol jetti. Akýmýlátor óndirisi – 1,3, boıaý men lak óndirý – 1,4, gıpsten jasalatyn buıymdar jáne sýsyndar (keptirilgenimen) – 1,2 esege ulǵaıtyldy.
Aǵymdaǵy jyly 1 myń jumysshy ornyn quratyn 5 jobany engizý belgilenip otyr. Prezıdenttiń tapsyrmasy boıynsha «Nurly jol» baǵdarlamasynyń aıasynda shaǵyn jáne orta bıznestiń 12 nysandarynda jeńildetilgen nesıe berý maquldanǵan. Qazir olardyń úsheýi qarjylandyryldy.
Indýstrıalyq-ınnovasıalyq damýdy jyldamdatý baǵdarlamasyn is júzine asyrý shaǵyn kásipkerliktiń órkendeýine jol asha tústi. Shaǵyn kásipkerliktiń ósýi búginde 1,4 esege artyp, 94 myń birlikti qurap otyr. Bul oǵan 243,5 myń adamnyń tartylǵanyn ańǵartady. Osy arqyly 644 mlrd. teńgeniń ónimderi óndirilip, búdjetke 25,4 mlrd. teńgeniń salyǵy túsken. Elbasynyń tapsyrmasy boıynsha aýdandardy damytýdaǵy tepe-teńsizdikti joıý maqsatynda árbir aýdanda ónerkásiptik alańdardy qurý isi bastalýda. Bıylǵy jyly shaǵyn jáne orta bızneste 2 myńnan astam jumys ornyn qurý arqyly 50 jańa óndiris ornyn iske qosý belgilenip otyr. «Bıznestiń jol kartasy-2020» boıynsha óńirde memlekettik qoldaý arqyly 121 jobanyń is júzine asyrylyp jatyr. Aldaǵy ýaqytta jobalardyń sanyn 150-ge deıin jetkizýdi josparlap otyrmyz. Elbasynyń «Nurly Jol» Joldaýynyń aıasynda ómirge kelgen «Nurly Jol – bolashaqtyń joly» bastamasy da óz jemisin berýde. Bıylǵy jyly osyǵan oraı «Úsharal – Dostyq» jolynda qaıta qurý bastalady, «Almaty – Qapshaǵaı», «Almaty – Óskemen» avtojoldarynyń ýchaskelerinde qaıta qurý boıynsha jumystar júrgizilýde. Osylaısha Almaty oblysynda el Táýelsizdigimen birge es jıyp, damýdyń dańǵyl jolyna tústi. Aldaǵy ýaqytta da qarqyndy jumystarymyzdy jalǵastyryp, Qazaq eliniń bıik belesti baǵyndyrýyna barymyzdy salatyn bolamyz.

Jetisýdyń júregi  Taldyqorǵan

Halqymyzdyń azattyǵy men ulylyǵyn pash etetin táýelsizdik biz úshin erekshe qymbat. Biz naǵyz táýelsizdikke qol jetkizýi arqasynda elimizdiń ekonomıkalyq, áleýmettik jáne mádenı damý jolynda úlken asýlardy baǵyndyryp, álemdik qoǵamdastyqta oń baǵasyn aldyq. Bıyl el Táýelsizdigine 25 jyl tolyp otyr. Osy jyldary Qazaqstanda jańa ekonomıkalyq júıeniń irgetasy qalanyp, halyqtyń turmysy men ómirinde úlken ózgerister oryn aldy. Halyqaralyq qoǵamdastyq bolsa, Qazaqstandy Kindik Azıadaǵy kóshbasshy memleket retinde qabyldap otyr. Munyń ózi bilgen adamǵa úlken jetistik. Elbasynyń júrgizip otyrǵan sarabdal saıasatynyń arqasynda Qazaqstandy búkil álem tanydy. Qazaqstan táýelsiz, egemendi el retinde kósh túzedi. Ulttyq mereke táýelsizdikti búgingi tańda qazaq halqy júregimen sezinýi kerek. Táýelsiz eldiń eń basty tuǵyry – qoǵamnyń, sol memlekettegi jergilikti ulttyń rýhy, jigeri, qoǵamdyq sanasy. Basty baılyq jaı ulttyq múdde emes, azamattardyń múddesi men qajettiligi. Jańa álemdegi jańa Qazaqstannyń búgingi qudiretti kúshi el birliginde, ulttar tatýlyǵynda jatyr. Demek, qoǵamda turaqtylyq pen tatýlyqty nyǵaıtyp, eldiń turmystyq ál-aýqa­tyn jaqsartý basty másele bolyp qala bermek. Biz qazir shyn máninde der­bestigimizge dańǵyl jol ashyp, azat oılaýdy qalyptastyrý jolyndamyz.
Erkin eldiń eńsesin tiktep, qar­qyndap damýyna óz úlesin qosyp jatqan Jetisý óńiri de ýaqytpen birge kerýen tartyp keledi. Oblys orta­lyǵy sanalatyn Taldyqorǵan qalasy jyl saıyn totydaıyn taranyp, suńqardaıyn sylanyp, jarqyn bola­shaqtyń jas qalasyna aınalyp keledi. Jetisýdyń júregi sanalatyn óńirimizdiń bas qalasyna jaqynda ǵana Elbasy ózi kelip, ásem kelbetin kózimen kórip, joǵary baǵasyn berip ketti. Osyndaı baǵaǵa laıyq bolýy da zańdylyq. Oblys ortalyǵy degen dárejesi bolǵandyqtan kelgen adamnyń kóńili tolyp, kózi súısinbese, qalanyń bedeli bola ma? Osy oraıda qalada atqarylyp jatqan birshama ıgi isterdi de atap ótkendi jón kórdim. Almaty jaqtan kire beris qaqpasynan da, shyraıly shyǵystan kirer qaqpadan da qalanyń ajary aıshyqtalyp turýy kerek. Sol úshin abattandyrý men jaryqtandyrý jumystarynyń nátıjesinde kúndiz de, túnde de kelgen qonaqtar shynymen de jańarǵan jas qalaǵa kelgenin sezinýde. Batys bosaǵadan kiretin kúre joldyń boıynda zamanaýı ǵımarattar boı kóterip, daǵdarystyń emes, da­mýdyń jolyna túskenimizdi aıshyqtap turǵandaı. On segiz qabatty «Kóktem-grand» qonaqúıi alystan men mundalap kórinip tur. Onyń aınalasynda jas otaý qurǵan jandardyń qýanyshyn eseleıtin neke saraıy, mádenıetimizdiń máıegin kórsetetin galereıa, sonymen birge jaqynda ǵana qazyǵyn qaqqan ónerdiń qara shańyraǵy teatrdyń boı kóterýi sulý qalany odan saıyn kóriktendire túsetin nysandar. Kúzdiń basynda arnaıy issaparmen kelgen Elbasy Oqýshylar saraıynyń ashylý saltanatyna qatysyp, ondaǵy jas jetkinshekterge arnalǵan júzdegen úıirmelermen tanysyp, el erteńi bolatyn órenderge batasyn berip ketti. Qashan da jastardy el bolashaǵy dep nazardan tys qaldyrmaıtyn Nursultan Ábishuly Jastarǵa qyzmet kórsetý or­talyǵyna arnaıy kirip, «Arystandaı aıbatty, jolbarystaı qaıratty – men jastarǵa senemin» degen Maǵjan aqynnyń amanatyn arqalaǵan jastarmen júzdesip qaıtty. Sonymen birge birneshe dúrkin álemdik deńgeıdegi sport dodalaryn ótkizip úlgergen Jastar sport saraıy, jańalyqtyń jarshysy bolǵan aqparat quraldarynyń qara shańyraǵyna aınalǵan Jýrnalıser úıi bári de jas qalanyń kelbetine kórik berýde. Ashylǵanyna ekinshi jylǵa aıaq basqan Jastar demalys-mádenı saıabaǵynyń ózi ártúrli merekelik sharalar ótetin rýhanı orynǵa aınaldy. Aınalasy jasyl jelekke oranǵan aýmaǵy atshaptyrym saıabaq jyldyń tórt mezgilinde qala turǵyndary men qonaqtarynyń demalyp qaıtatyn orny bolyp qalyptasyp úlgerdi. Osy oraıda bir aıta ketetin jaıt – osydan bes jyl buryn Muqaǵalı aǵamyzdyń 80 jyldyq mereıtoıyn ótkizýdegi daıyndyq jumystary kezinde týǵan jerine jıi bardym. Sonda baıqaǵanym Muqaǵalı aǵanyń óleńin tili shyqqan baladan, eńkeıgen qartqa deıin jatqa aıtady. Tańǵalyp, tańdaı qaqpaý múmkin emes. Sol kezde bir oı keldi. Elimizdiń batysy men shyǵysy, Atyraýy men Altaıy jyrlaryn jatqa oqyp, týǵan halqynyń júreginde máńgilik qalǵan aqynnyń eskertkishi týǵan aýyly men máńgilik meken etken Almatyda ǵana emes, oblys ortalyǵy bolǵandyqtan Taldyqorǵan tórinde de turýy kerek qoı dep oıladym. Onyń da oraıy kelip, osy Jastar saıabaǵynyń shyǵys qaqpasynan kireberis tusqa qala kúni merekesinde Muqaǵalı aqynnyń eskertkishin ashtyq. Bul isimiz muqaǵalıshyl jurttyń kóńilinen shyqsa, ekinshi jaǵynan eldiń alǵysyn alyp, bizdiń de mereıimiz bir kóterilip qaldy. Endi ol jer aqyndardyń jyr oqyp, án salyp, kúı tógetin rýhanı orny bolyp qalatyny shyndyq. Al endi qalanyń shyǵysynan ótip jatqan Qaratal ózeniniń jaǵasy da demalys jaǵalaýyna aınaldy. Turǵyndardyń bir sát taza aýada dem alyp, asaý ózen jaǵasynda sergip qaıtýyna jaǵdaı jasaý maqsatynda jańa jaǵalaý ashylyp, ol da eldiń eń kóp baratyn, kesh­ki, tańǵy serýenderin ótkizetin dema­lys jaǵalaýyna aınaldy. Dál sol jaǵalaýdyń qasynda 350 oryndy zamanaýı qural-jabdyqtar ornatylǵan emhana boı kóterip, halyqqa qyzmet kór­setýde. Osylaısha Jetisýdyń jú­regine aınalǵan Taldyqorǵan jasam­paz qala bolyp, jarqyn bolashaqqa qadam basyp barady. Osynyń barlyǵy el Táýelsizdigi men sol egemen eldiń Tuń­ǵysh Kóshbasshysy Nursultan Ábishulynyń sarabdal saıasatynyń jemisi.
Iá, tarıh tarazysymen ólshesek 25 jyl az da, kóp te ýaqyt emes. Kez kelgen jalyndaǵan azamat 25 jasta qa­lyptasady. Elin, jerin, otbasyn oı­laıtyn azamat bolyp jetiledi. Qazir qoǵamdyq ómirimizde táýelsizdik al­ǵannan keıin ómirge kelgen jastar belsene aralasyp, ortaq Otanymyz ­Qazaq­stannyń damý jolyna óz úlesin qosyp jatyr. Búginde jastarǵa barlyq jaǵdaı jasalǵan. Jastarǵa berilgen múm­kindikti paıdalanyp, oqyp, bilim alýy kerek. Táýelsizdiktiń arqasynda talaı jetistikke jetken jastardyń kór­gende kóńiliń súısinedi. Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń salıqaly saıa­satynyń arqasynda Qazaqstan atty el búkil shetelge tanyldy. Sondyqtan bárimiz táýelsizdiktiń qadirin túsinip, qol­daǵy bar altyndy baǵalaýdyń máni zor.
Qazaq, ejelden azattyq ańsaǵan el retinde birde qaıǵyly, sherli, birde azat, aıbyndy, rýhty tarıhymyzdaǵy árbir oqıǵa, árbir qandy shaıqas – azattyqqa jasalǵan bir qadam dep bilýimiz qajet. Táýelsizdik – ulttyq, memlekettik, onyń tamyry – jasampazdyq rýh, urany – el men halyq. Olaı bolsa, ómirsheńdik pen kemeldilik aıasynda ómir súrip, beıbitshilik, tatýlyq týyn bıikke kó­tergen Qazaqstan halqy jańa álem­niń jańalyqtaryna umtyla be­retinine senemin. Jyl saıynǵy Pre­zıdenttiń halyqqa arnaǵan Jol­daýlary men qabyldanǵan mem­le­kettik baǵdarlamalar, strategıalyq baǵyttardyń barlyǵy da qarapaıym halyqtyń turmysyn jaqsartyp, Táýelsizdigimizdi nyǵaıtýǵa baǵyttal­dy. Elbasy óz Joldaýynda ishki saıası jáne ulttyq qaýipsizdiktiń 2020 jylǵa deıingi negizgi maqsattary qoǵamda kelisim men turaqtylyqty saqtaý, el qaýipsizdigin nyǵaıtý ekenin atap ótti.
Táýelsizdik – táńirdiń bizdiń ur­paqqa bergen úlken baqyty, halqy­myzdyń máńgilik qundylyǵy. Biz búginge deıingi barlyq jetistik­te­rimizge Táýelsizdiktiń arqasynda qol jetkizdik. Jıyrma bes jyl ishinde eldiń ál-aýqatyn kóterip, tól mádenıetimiz ben memlekettik tildi jańǵyrtatyndaı qyrýar ju­mystar jasadyq. Elimizde bilim, ǵylym, densaýlyq, sport salalary aıryqsha damý ústinde. Táýelsizdik – bizdiń eń basty ıgiligimiz, baǵa jetpes qundylyǵymyz. Jas memleket tarıhyndaǵy jańa dáýir dál osy Táýelsizdikten bastaý alady.
Táýelsizdiktiń 25 jyldyǵyn mere­keleýdiń basty maqsaty – bul mem­lekettilik pen Qazaqstan halqy birligin nyǵaıtý jáne negizgi qun­dylyqtar tóńireginde qoǵamdy shoǵyrlandyrýdyń tamasha múmkindigi dep esepteımin. Osylardyń negizinde táýelsizdik pen turaqtylyqty, kelisim men beıbit ómirimiz nyǵaıa túsetini belgili.
Bizdiń aldymyzda osy jyly Táýel­sizdik mereıtoıyn asqan uıym­das­ty­rýshylyqpen jáne joǵary ıdeologıalyq deńgeıde ótkizý mindeti tur. El tarıhyndaǵy osyndaı biregeı belesti tolaıym tabystarmen qarsy alý bárimiz úshin úlken syn. Táýelsizdik toıy jalpyhalyqtyq sıpatqa ıe bolyp, otandastarymyzǵa aıryqsha rýh beretini sózsiz. Jıyrma bes jyldyq eldiktiń, egemendiktiń, kemeldený men keleshekke qulash sermeýdiń tamasha kezeńine aınalýy tıis.

«Ana tili» gazeti