Abaıtanýdyń basynda Álıhan Bókeıhan tur desek asyra aıtqandyq emes. Abaıdyń qazasy týraly tuńǵysh jazǵan keremet azanamasy bar. Abaıtaný týraly sóz qozǵalǵanda «onyń basyn Muhtar Áýezov bastady» degen pikirge men kelispeımin. Muhtar Áýezov «Abaı joly» romanyn Álıhannyń tikeleı tapsyrmasymen jazdy deýge tolyq negiz bar. Muraǵattarda saqtalǵan keıbir qujatty jarıalasaq buǵan eshkimniń talasy bolmaıdy.
1925 jyly Álekeńniń Ahmet Baıtursynulyna jazǵan hatynda «Osy Abaıdy óziń jazsań qaıtedi» delingen. Sol kezde roman týraly áńgime bolyp tur. Túsinesiz ǵoı, Abaı týraly Ahmet basqa ne jazady? Sodan Ahań Álekeńe jazǵan jaýap-hatynda, qazaq tili men ádebıetine qatysty birneshe oqýlyq jazyp shyǵýym kerek. Bir jyldyń ishinde meniń ýaqytym joq» dep jaýap bergen eken.
Sol jyldary Álıhan Bókeıhan Lenıngrad ýnıversıtetine baryp dáris oqıdy. Ol kezde Muqańnyń Lenıngradta Ádebıet ınstıtýtynda oqyp júrgen kezi. Álıhan Lenıngradqa barǵanda ylǵı da Muhtar Áýezovtiń jaldamaly páterine baryp, toqtaıdy eken. Kezinde Keńes ókimeti Álimhan Ermekulyn Lenıngradta oqyp júrgen Muhtarǵa hat jazǵany úshin aıyptaǵan. Sonda Álimhan: - Men ol hatty Muhtarǵa jazǵan joqpyn, hattyń tóbesin oqyp qarasańyz, Álıhanǵa jazyp edim. Óıtkeni, Álekeń ylǵı da Muhtar Áýezovtiń úıine toqtaıtyn, - dep aqtalady.
Dinmuhammed Qonaevtyń 1993 jyly «Qazaqstan» telearnasyna bergen bir suhbatynda «Abaı joly» týraly bir aýyz sóz aıtylypty. Sol suhbatta Muhtar Áýezovtyń «Abaı jolynyń» qoljazbasyn ózine ákelip kórsetkenin, qoljazbany oqyp shyqqanyn aıtady.
Qoljazbada avtordyń Abaıǵa degen, onyń uly Turaǵul men eki inisi Shákárimge, Kákitaıǵa degen zor saǵynyshpen jazǵanyn baıqapty. Endi oılap qarańyz: Abaı men onyń jaqyndaryn kimniń saǵynyp jazýy múmkin? Árıne, Shákárimmen, Kákitaımen (Ǵadbol-Hákimmen), Turaǵulmen etene aralasqan, jaqyn dos bolǵan, Uly Abaıdyń kózin kórgen, zamandas bolǵan adam jazbaı ma?!
Abaıdyń kózi tiri kezinde Muhtar Áýezov óskeleń bala emes pe edi? Alty jasar bala Shákárim, Kákitáı, Turaǵul týraly ne biledi? Shákirim, Kákitaı, Turǵulmen kim jaqyn aralasty? Shákárimniń shyǵarmalaryna kim «Qazaq» gazeti betinde syn maqala jazdy, Kákitaı 1915 jyly mezgilsiz qaıtys bolǵanda, kim zarlana azanama maqala jazdy? Álıhan emes pe? Qonaev álgi suhbatynda «Abaı joly» romany kitap bolyp basylyp shyqqanda, onyń ózi oqyǵan qoljazba nusqasynan múlde ózge bolyp jaryq kórgenin erekshe atap ótipti.
Sosyn, Muhtar Áýezovtyń qaıtys bolar aldyndaǵy aıtyp ketken ósıetin bilesiz ǵoı. Balalaryna, urpaqtaryna «meniń myna seıfimdi ashýshy bolmańdar, eshkim oqymasyn» dep ketken. «Abaı joly» romany kimniń ıdeıasy ekenin ózińiz oılanyp kórińiz.
Sosyn umytpańyz, Shákárim men Álıhannyń shesheleri apaly-sińlili, ıaǵnı ekeýi týǵan bóle bolyp keledi. Eń qyzyǵy - Álıhan 1901 jyly óziniń súıip ótken jalǵyz jary orys qyzy Elızavetany úıine alyp keledi. Ol kezde ákesi qaıtys bolǵan. Sheshesi «balam, moınyna kres taqqan kelindi qalaı mańdaıynan ıiskep súıeıin?!? Bul kelinim endi qaıtyp meniń tabaldyryǵymnan attamasyn» dep úlken uly Álıhannyń betin qaıtarypty.
Sodan keıin Álıhan demalysta eline qonaqtap kelgeninde, jary Elenany únemi Shákárimniń aýylyna qaldyryp ketetin bolypty. Al, Kákitáı men Álıhan 1904 jyly tanysyp, shynaıy dostyq qarym-qatynastary – 1905 jyldyń kókteminde, mamyr aıynda, Abaı ómirden ozǵannan keıin órbigen.
Abaı qaıtys boldy degen hat alǵanda, Álıhan, Kákitaıdyń mezgilsiz qazasyna baılanysty 1915 jyly «Qazaq» gazetinde jazǵan azanamasynda jazǵandaı, «aqynnyń balalaryna «Abaıdyń óleńderin, aýdarmalaryn, qoljazbalary umytylmaı, joǵalmaı turǵanda qaǵazǵa túsirip, kitap qylyp basyńdar» dep hat joldaıdy. Sodan Kákitáı men Turaǵul el aýzynda saqtalǵan Abaı shyǵarmalaryn jınap, Múrseıit degen moldaǵa jazdyryp alyp, 1905 jyldyń kókteminde Kákitaı Ombyǵa Álıhanǵa alyp barady. Osydan keıin Kákitáı men Álıhan dos qana emes, saıası úzeńgiles bolady. «Sodan ekeýmiz bir aıdaı Semeıde birge jattyq. Abaıdyń óleńderin talqylap, ózimizshe máz-máıram boldyq» deıdi Álıhan álgi «Kákitaı» atty azanama-maqalasynda. Sóıtip ekeýi Abaıdyń kitaptaryn jınaqtap, saıası kózqarastarǵa oraı Semeıdiń baspasynan shyǵara almaı, qarsylyqqa ushyraıdy. Odan keıin Álekeńniń bul kitapty Ombydan, Ýfadan, ózge de qalalardan shyǵarýǵa múmkindigi jetkilikti edi. Biraq ol eregisip, Semeıden shyǵara almaǵan kitapty Sankt-Peterbordan bir-aq shyǵarady. Kitaptyń alǵy sózinde avtordy Kákitaı Ysqaquly dep kórsetedi. Álıhannyń kishipeıildigi sol, ózi jazyp, Kákitaıdyń atynan shyǵaryp otyr. Áıtpese, oǵan deıin bir de bir maqala jazyp kórgen Kákitáı bar ma edi?!
Jazyp alǵan Baǵlan Orazaly
