Ábish Kekilbaıuly – jıyrmasynshy ǵasyrdyń uly jańalyǵy. Jańalyq bolatyn sebebi – onyń oı men sózdi júıeleý traektorıasy adamdy tańqaldyrmaı qoımaıdy. Biz áli de tańqalýdamyz. Ol sóılegen kezde keremetter keme-keme bolyp, kóz aldymyzdan ótip jatar edi. Ol sóılegen kezde ózimizdi kóne sıserondar men ál-farabıler, tomırıster men kúlteginder, Qobylandy batyrlar men Abylaı handar kelip qatysyp jatqan uly Samıte otyrǵandaı seziner edik. Eski shaharlar kóneligimen jarqyrap keter edi. Ózimiz sol shaharlardy aralap júrgendeı sátterdi bastan keshirýshi edik.

Ol dúnıeden ótken kúni Elbasy: «Kórnekti jazýshy, tereń bilimdi, jany taza azamat Ábekeń tek qazaq halqynyń ǵana emes, Alty Alashtyń álem aldynda betke ustar iri tulǵalarynyń biri edi» dep kúlli qazaq halqyna tebirene kóńil aıtty. Qazaqta «Han qasynda qarashy bolsa, qara jerden kemeń júrer» degen eskilikti sóz bar. Qarashy degenimiz – qazirgi keńesshi, pıarshy degenge keledi. Qara jerden keme júrýshi me edi? Bizdiń el – qara jerden keme júrgize alǵan el! Oǵan, birinshiden, Elbasymyzdyń asa batyl da qajyrly qadamy yqpal etti. Ekinshi jaǵynan, Á.Kekilbaıuly syndy oıshyldardyń halyqty jumyldyrýda tize qosa, qa­tar júrgeni de talaı júkti jeńildetti. Táýelsizdiktiń alǵashqy aýyr jyldaryn­da Elbasynyń qasynda Á.Kekilbaıuly syndy oıshyl­dyń bolýy da tarıhtyń ózi oraılastyryp qosqandaı jaǵdaı ekendigine búgin baǵa berýdemiz. Kóńil aıtý hatynda N.Á.Nazarbaev «Onyń talaı-talaı oryndy aqyl-keńesteriniń kýási boldym, janashyrlyq kó­megin sezindim» deýiniń ózi oǵan berilgen óte joǵary baǵa boldy. Kemeńgerlikti tap basyp tanı alatyn qasıeti arqyly ol Á.Kekilbaıulynyń jańa saıası-oıshyldyq qyrynyń aıqyndalýyna jol ashyp berdi. Munyń ózi táýelsizdik teorıasynyń qazaqy menta­lıtettik sıpatynyń jasaqta­lýyna múmkindik jasaǵany daý­syz.
Jaýabynan da qudyretti suraqtar bolady!

Eń aýyr shaqta Elbasymyz astanany kóshirý týraly oı tas­taı turyp, «Eń uly ister eń aýyr kezeńderde ómirge keledi» degen edi.

«Ol qalaı?» degen edi sonda el-jurt. Árıne, ishteı.

Osy «ol qalaı?» – qudiretti suraq edi. Sol kezeńde Ábish Kekilbaıulynyń «Pilge tán óris, pilge tán júris kerek!» degen ıdeıa­sy Elbasynyń uly josparynyń qanshalyqty aýqymdy ekendigin túsindirip berdi deı alamyz. Aýyr oıdy kóterip turatyn mundaı keme-sózder ómir muhıtynda talaı aısbergterdi jaryp ótýge kómektesedi. Kómektesti de.

Qazaq aýyrtpalyqtyń qan­daı ekendigin aıtaıyn degende «zildeı» degen teńeýmen sóıleıdi. «Zil» degen sózdiń aıtylýynyń ózi ap-aýyr. Sol «zil» degenniń ne ekenin bilesizder me? Osydan 48 jyl buryn qaıtys bolǵan, dinı bilimi tereń naǵashy atam Násirqul Saǵymbaıulynyń aıtýynsha, «Zil degen – tarydaı ǵana tas eken. Onyń salmaǵyn qara jer kótere almaǵan soń, Jaratqan Iemiz ony o dúnıaǵa ornalastyrǵan eken» deıdi. Sol tarydaı ǵana boıymen kúndelikti tirshilikte sanany oısyratyp turatyn zildeı jaǵdaılar az bolǵan joq bizde. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda elimizdiń tóńkerilgen kemedeı kúı keship, árqaısymyzdy ash qalmaýdyń qamy adastyra jazdaǵan kúnder boldy. Tirshilikti qaıta túzep, shashylǵan dúnıeni qaıta jınap, memleket atty kemege tıeýdiń mehnatyn bastan ótkergenimiz Táýelsizdik tarıhynyń betinde jazýly tur. Ábish Kekilbaıuly saıasatqa dál osy zildeı aýyr kezeńde keldi.

«Memlekettiń jumysyna aralaspaǵanda, Á.Kekilbaıuly áli talaı ǵajaıyp shyǵarma­lardy ómirge ákelgen bolar edi» degen de pikirler aıtylyp júr. Iá, bul sózdiń de jany bar shyǵar. Degenmen memlekettik qyzmet Ábish Kekilbaıulynyń boıyndaǵy ekinshi bir darıanyń kózin ashty. Iaǵnı, ǵulama saıasatkerligin. Jazýshy-oıshyldar tek ádebıetke ǵana qyzmet etý kerek desek, onda tym beriden qaıtqandyǵymyz bolady.

Saıasatker degenimiz – tek saıa­sı bılik salasynda qyzmet etkender ǵana emes. Saıasatkerdiń maǵynasy tym tereńde.

Saıasatker – eń aldymen tereń oıdyń, ushan-teńiz bilimdiliktiń, qıynnan qıystyrar sarap­shy­l­­­­dyqtyń, sheshendiktiń jáne sal­­maqty is-qımyldyń adamy. Saıasatker qashan da halyqtyń kóz aldynda. Sońynan erer sóz, aldynan shyǵar ótkir kóz – bári de naǵyz saıasatkerdiń adymyn sanap otyratyny da ras. Súrinip ketse, turǵyzyp ala qoıýǵa bári jabyla júgirer me eken? Áı, qaıdam! Tipti, súrinbese de, jańasha bir qımyl jasap, jańasha bir oı tastasa, ony súrindige balaı salatyn da jaǵdaılar kezdesedi. Saıasatker de «jasy on beske kelgende, shashynan kóp jalasy» degendeı, qashan da naǵyz syn sadaǵynyń ushynda júredi. Árıne, bes saýsaq birdeı emes, degenmen, jalpylama aıtamyz dep, nebir suńǵyla saıasatkerlerge syrtynan sóz boratyp jumys istetkizbeıtin kezderimiz de ara-tura bolyp turady. Germanıa kansleri Angela Merkel «Meniń atyma aıtylyp jatqan ǵaıbat sózdiń bárine qulaq túrip, mán bere bersem, men ómir súre de almas edim» depti bir sózinde. Saıasatkerge osynyń bári júk.
Ábish Kekilbaıuly qalam­gerligimen qosa, saıasatkerdiń osyndaı aýyr júgin de asa baısaldylyqpen qara nardaı kótere bildi. Táýelsizdiktiń qazyǵyn bekitýdiń mehnatymen áýre bop jatqan sol alaǵaı da bulaǵaı shaqta «otyz úıli obyrdaı, toqsan úıli tobyrdaı» bolyp, eldi aralap ketken jat ıdeıalar da órip júrdi. Bularmen kúresý de kesheýildetýge bolmaıtyn máseleler edi. Elbasynyń kóńil aıtý hatynda aıtylǵanyndaı, Á.Kekilbaıulynyń «…qoǵam­nyń túıtkilderin tap basa­tyn otty maqalalarymen, fıloso­fıalyq tolǵamdarymen qalamdas áriptesteriniń de, qalyń oqyrma­nynyń da jan-júregin tez jaý­lap, myzǵymas bedel ıesi atanǵan» kezeńi de osy ýaqytqa dál keledi.
Sondaı asa kúrdeli kezeńdi bas­tan ótkergenimizge qazir ózgeler túgil, ózimiz tańqalamyz. Árıne, aýyr kezeńdi kim bas­tan keshpeıdi deısiń. Másele, aýyr kezeńde emes, másele – sol kezeńniń qandaı jemis bergeninde. Aýyr kezeń jemis berýshi me edi ózi? Beredi eken. Bizdiń, Á.Kekilbaıulynyń sózimen aıtqanda, «úp deseń úgilip, lúp deseń búgilip» ketkeli turǵan zamandardan aman-esen shyqqanymyz – sonyń jemisi. Alty Alash alty jaqqa ala qashpaı, birlikte bolǵanymyz da sonyń jemisi. Endi «otyz omyrtqaly, qyryq qabyrǵaly» elge aınalǵandyǵymyz – bul da sonyń jemisi. Jáne biz – mundaı dáýirdiń ózimizge qa­laı jetkendigine baǵa bere alatyndarmyz. Osy kúnge jet­kizgen aldyńǵy býynnyń is-qımyl­daryn altyn árippen jazý da búgingilerdiń mindeti. Sol aldyńǵy býynnyń ishindegi jaryq juldyzdyń biregeıi retindegi Ábish Kekilbaıuly da tarıhtyń tórindegi óziniń altyn taǵyna otyrýy tıis.
Sondaı qurmetke laıyqty ekendigin aıtyp, Ábish Kekilbaı­ulyn qazaq jurtyna tanystyryp jatý qajet te emes sıaqty. Al endi basqa bir qyrynan qaraǵanda tanystyrý qajet te sıaqty.
Tanystyrý qajet bolatyny – Ábish Kekilbaıuly óz zamanyna ǵana jáne tek bir ulttyń ǵana júregine tolyqtaı syıa alatyndaı emes. Ol bizdiń jer betindegi kúndelikti tirligimizben úndesip tursa da, bizge ol óz qupıasyn tolyq ashpaıdy da.

Onyń ǵaryshtyq oılaý júıe­­­siniń, darıadaı sheksiz bilimdi bolýynyń, este saqtaý qa­bile­tiniń keremettik qupıasyn ashý úshin búgingi kúnniń qarymdy zert­teýshileri jabyla kirisý kerek shyǵar.
Shekspırdiń sheberligi men tereńdigine boılaımyz dep ol týraly álemde ár túrli tilde 15 myń, keıbir derekterde 25 myńnan astam kólemdi zertteýler jazylǵan eken. Onyń ishinde tek til mamandary ǵana emes, onyń ishinde psıholog ta, dáriger de, saıasatker de, tarıhshy da, sýretshi de, saıahatshy da, mýzykant ta, geolog ta, agronom da, tipti mal dárigeri men tis dárigeri de bar kórinedi. Ábish áleminiń lıngvısıkalyq-geografıalyq-jaratylystanýshylyq-adam­taný­shylyq-psıhologıalyq kartasyn tolyqqandy syzyp shyǵý úshin de osyndaı deńgeıdegi zertteý jumystary kerek. Onyń darynyn bir ǵana fılologıalyq ólshemdermen ólsheýge kelmeıdi. Onyń bir ózi álemdik ýnıversıtet sıaqty bolǵan adam. Mundaı daryndar adamzattyń tarıhynda sırek kezdesedi.

Biraq jıyrmasynshy ǵasyr­dyń mańdaıyna buıyrǵan Ábish ǵalamynyń bastalý ne aıaqtalý shegin bilý qıyndaý tıýi múmkin.

Bastalý shegin bilý qıyn bolatyny – ol sonaý Atlant muhıtymen jalǵasatyn anaý Jerorta teńizi men myna turǵan Balqash kóli tutasyp, Tetıs degen alapat muhıt bolyp jatqan kezeńnen bastap sóz tartady. Sol Tetıs muhıty taý tolqyndarymen jaǵalasyp júrip bólshektenip ketken eken deıdi. Onyń bólshektengen tabanynyń aıshylyq alys bir bóligi tutas túrkige buıyrǵanyna taldaý jasaı sóıleıtin Ábish ǵulama, túgel Túrki túgil, domalaq jerdiń dom­na peshindeı qaınap turatyn qap-qara Afrıkanyń da adamzat baıaǵyda umytýǵa aınalǵan qurtaqandaı ulttarynyń odan da qurtaqandaı patshalaryn aty-jónimen shatastyrmaı sóılep turar edi. Ony tyńdap, tańdaı qaǵyp otyrǵan bizge Ábish ǵulamanyń rýhy sol dáýirlerde de ómir súrgendeı áser beretin edi.

Florensıanyń uly aqyny Franchesko Petrarkanyń oıy­­nyń ushqyrlyǵy men te­reń bilimdiligine tańqalǵan zertteýshiler «Petrarka Petrarkaǵa deıin de ómir súr­gen» degen tujyrymmen sóıleıdi. Dál osy oıdy Geteniń danyshpandyq ıdeıalary men jaratylystaný ǵylymyn meń­­gergen suńǵylalyǵyna tań­daı qaqqan zertteýshiler 20 ǵasyrdyń orta sheninde «Gete Getege deıin de ómir súr­gen» dedi. Biz de adamzattyq evo­lúsıanyń bilgiri Ábish ǵulama Ábish ǵulamaǵa deıin de ómir súrgen deı alamyz.
Al aıaqtalý shegin bile almaıtynymyz – jer shary aman tursa, kóriletin jáne seziletin zamandar aman tursa, onyń bul týyndylary 20 ǵasyrdyń da, 30 ǵasyrdyń da týyndylary bola alatyndaı qýatqa ıe ekendiginde.
Biraq dál qazir onyń shy­ǵar­malarynyń jaqut tas­tan qalanǵandaı sáýletti sa­raı­larynyń ishine kirip, kóz toqtatyp qaraýǵa myna asy­ǵys zamannyń qoly tımeı jat­qandaı kórinedi. Degenmen oǵan tereńdikte turyp qol da jetpes, kóz de jetpes bıiktikke qaraǵandaı qaraıtyn urpaq kele jatyr. Olarǵa ne úshin kerek deseńiz, olar jańa ıdeıa izdep keledi.
Á.Kekilbaıuly týyndyla­rynyń astarynda keler ǵasyr­lardy da kórkeıte alatyndaı ıdeıalar jatyr. Bir qaraǵanda ol baıqalmaýy múmkin. Altyn topyraqtyń ústinde jatpaıdy. Ony bolashaqtyń rýh arheologtary ıiskep tabatyn bolady. Tek olarǵa biz búgin silteme berip ketýimiz kerek.
«Adamzatty sóz bıleıdi» degen beker aıtylmaǵan. Biraq durystap qarasaq, bul – adamzatty ıdeıalar bıleıdi degen sóz.

Sol ıdeıalar úshin bolatyn soǵys bir-birine oq atatyn soǵystan da joıqyn. Oq atatyn soǵys aqyr bir kúni toqtaıdy. Oǵy taýsylady, adamy taýsylady degendeı. Al ıdeıalar úshin soǵys eshqashan toqtamaq emes. Óıtkeni ıdeıa degenimiz – alas-qapas, alys-julys tirshilikte basqany basyp ozyp ómir súrýdiń jańasha ádis-tásilderi. Jańasha ádis-tásil qoldana almaıtyndar – ozbaıtyndar. Al ozbaıtyndar – erteń tozatyndar. Soǵys degen – máńgi kári, máńgi jas. Jáne ol asa qymbat turady. Endigi urpaq osyndaı maıdanda júredi. Sol kezde olarǵa Ábish Kekilbaıulyndaı alyptardyń tyń ıdeıalary kómekke keletin bolady.

Ol bolashaqta qazaq memle­ketiniń de alyp memleketke aınalatyndyǵyna záredeı de kúmán keltirmeı ketti. Biraq ol kezeńniń de ózindik qıyndyqtary bolary sózsiz. Máseleniń durys sheshilýi de másele týdyrady. Ábish ǵulama shyǵarmalary sondaı qıyndyqtarda jol silteıtin tereń siltemelerimen de qundy.
Jersaq adamdar aıtady – «Topyraq turǵan saıyn tazarady» deıdi. Ábish ǵulama alystaǵan saıyn, onyń keıinge qaldyryp ketken rýhanı baı­lyǵynyń máni men mańyzy ashyla beretini anyq.
Bizdiń jan dúnıemiz – san alýan boıaýlar men kedir-budyr keńistikter, kóleńkeler men jap-jaryq sáýleler, ún­siz­dikter men aıqaı-shýlar, bas aınaldyrar quzdar men tas qarańǵy shógindiler to­ǵysqan asa kúrdeli ǵalamshar. Dúnıanyń júzi áýlıe kóretin FedorDostoevskıı degen dana adamnyń osyndaı asa kúrdeli ǵalamsharyn jaqsy bilgen. Al Lev Tolstoı jer betiniń uly kóshkinindeı bolyp, endikter men boılyqtarda biri kelip, biri ketip jatatyn adamzatty myqty bilgen. Degenmen adamnyń ishki álemin bilýi jaǵynan Dos­toevskııden de, adamzatty bilýi jaǵynan Tols­toıdan da ótip ketken bir adam bar. Ol – Ábish Kekilbaıuly. Bul onyń ulylyǵynyń bir qyry ǵana.

Mynaý bizdiń dala – jol­barysqa jon bolǵan dala. Arys­tanǵa adym, alysqanǵa alapat qol bolǵan dala. Osy dalanyń tarıh-daýylynda yǵyp ketken nebir derekter Ábish ǵulamaǵa kezigip, onyń oı-muhıtynda qorytylyp, talaı kómeskilik jaryqqa shyq­ty. Tarıhtyń túsip qalǵan bir sabaq jibine kezikse de, onyń túbin qazyp arshyp alyp, jan dúnıesiniń zerthanasynda ottegi men kómirtegige aıyrǵandaı zerttep, oı-sanasynyń kitap­hanasynda qunttap saqtap júrý bul ǵulamanyń jurttan bólek ereksheligi edi. Tarıhtyń endi ashylmastaı bolyp qatyp qalǵan talaı betterin ashyp bergenine de bizdiń urpaq kýá. Adamzattyń adasyp júrgen talaı derekteri ózderiniń qaı qıyrmen qalaı baılanysyp jatqandyǵyn osy ǵulamanyń siltemesimen tapty. Jylnamalardaǵy seńdeı so­ǵylysyp júrgen talaı oqıǵalar men derekterdi shatysyp ketken jipti tarqatqandaı tarqatyp berip, tarıhtyń silemderine qanshama maıak jaǵyp ketkendigi óz aldyna basqa áńgime.

Onyń romandary men pesalarynyń keıipkerleri «Eleń-alańnan» turyp alyp, kóńil aspanymyzǵa appaq «Bir shókim bulttaı» kórik berip, «Bir ýys topyraqtyń» astynan tabylǵan altyndaı bolyp, «Galstýk satýshy qyzdyń» armany syndy qol bulǵap, ǵasyr «Avtomobıline» minip, «Qus qanatymen» keler ǵasyrlarǵa ketip bara jatyr. Biraq bul «Ańyzdyń aqyry» emes. Qasynda «Bir shoq jıde» sheshek atqan, jelide keshe ǵana «Básekege» túsip dańqy shyqqan «Báıgetory» baılanǵan sonaý «Shetkeri úıde» «Hansha darıa hıkaıasyn» dombyradan tógilgen «Kúıdiń» yrǵaǵyna balqı otyryp «Ymyrtta» bas­tap tyńdap, «Úrker» aýǵanda tarasatyn oqyrmandardyń aldynan tabylatyn Ábish Kekilbaıulynyń asyl murasy óziniń máńgilik ǵumyryn bastap ketti.

Ol – osyndaı mol muralary arqyly adamdar kóshkininiń ishinde óz stıhıasymen ózgerip te, ózgermeı de ómir súre beretin sheksizdik. Ol adamgershiliktiń odan da asyp ketken adamger­shiligin tanytqan ǵajap adam ekendigin áli talaı aıtatyn da, jazatyn da bolamyz. Onyń meıirimdiligin aıtyp jetkizýge teńeý tappasymyz da belgili. Bul oıshyldyń zor aýqymdaǵy tulǵasyn sózge syıǵyza almaı áli talaı álekke túsetinimiz de anyq.

Ǵulamalardyń dúnıeden ótýi ótpeli ǵana áńgime emes. Ol – jyl saıyn aıtylýy jaǵynan tereńdeı, keńeıe túsetin, ár urpaqty ózinshe tolǵandyratyn áńgime.

Ol jerlengen kúni onyń qabirin qushaqtaı qulaǵan gúl­der­diń japyraqtary da bir jyldy artqa tastady.

Ońaıgúl Turjan

«Astana aqshamy»