Názir Tórequlov qazaq halqynyń tarıhynda óshpes iz qaldyrǵan tulǵalardyń biri. Ǵumyry 45 jasqa da jetpeı qıyldy. Kóptegen Alash ardaqtylaryn alyp ketken ótken ǵasyrdyń 30-jyldary N. Tóreqululyn da aınalyp soqpady. Kásipker otbasynan shyqqanyna qaramastan, ómirlik jolyn basqa baǵytpen baılanystyrdy. Jan-jaqty qyrynan tanyla bilip, saıasatker, jýrnalıs, fılolog-ǵalym retinde kóp jetistikke jetti. Endi ǵana qurylǵan Sovet memleketiniń syrtqy eldermen, ásirese musylman jurtshylyǵymen tıimdi qarym-qatynasty ornata bilýine orasan zor kómegi tıdi. Segiz jyl boıy Saýd-Arabıasynda elshi qyzmetin atqaryp, patsha áýletimen qosa qarapaıym arabtardyń da kóńilin taba bildi.

Búgingi jazbamyz Názir Tóreqululynyń jeke kúndeligindegi Arab túbeginde júrgen kezde jazyp qaldyrǵan, adamı qyrynan tanyp bilýge bolatyndaı birneshe jazbalaryna arnalmaq. Málimet kózi retinde tanymal saıasatker Taıyr Mansurovtyń 2003 jyly orys tilinde jaryq kórgen «Nazır Túrákýlov. Dıplomat, polıtık, grajdanın» kitaby paıdalanyldy.

Arab túbegindegi alǵashqy jazbalarynyń birinde kelesi málimetti oqımyz: «Jeke tanystyǵym oıdaǵydaı ótip jatyr. Jáne de munymen toqtalyp qalmaı, áli de tanystarymnyń qataryn kóbeıtýge tyrysyp jatyrmyn. Bul ishki jaǵdaıdy baǵamdaýmen, meniń arab tilin meńgerýime kóp kómegi tıeri anyq. Dala adamdarymen (bul jerde kóshpeli taıpa adamdaryn aıtyp otyr) jaqsy qarym-qatynas ornata bastadym. Dala zańyna (ádebine) sáıkes ártúrli syılyqtardy tartý jasadym. Bul jerde sál qıyndyqqa kezdeskenimdi jasyrmaımyn. Eýropalyqtarǵa sıaqty, revolver (qarý) nemese ishimdik syılaı almaıtynym anyq. Sondyqtan qolymda bar zattyq múlikti paıdalanyp jatyrmyn. Birine qolsaǵat, ekinshisine báki, endi birine «balalaryna ádemi kıim tigip beresiz» dep mata berip jatyrmyn».

Názir Tórequlovtyń jas ta bolsa ákki saıasatkerge aınala bilgenin kelesi jazbadan anyq kórýge bolady: «Men árbir halyqaralyq kelisimniń sońy áskerı-saıası odaqqa aınalmaıtynyn taǵy da eskertip kettim. Ózimniń jeke pikirim retinde, Iemenmen aradaǵy kelisim (bul jerde KSRO men Iemen arasyndaǵy kelisim týraly aıtylyp otyr) tek saýda-sattyqqa ǵana negizdelgen. Men ımamǵa (Iemenniń basshysy ımam Iahıa týraly) teris baǵa beretindeı, naqty dálelder suradym. Biraq Teýfık (Saýdıanyń dıplomaty) maǵan naqty aıta almaıtynyn jetkizdi». 

Jumysqa resmı kirisý 1930 jyldyń 26-aqpanynda bastalǵan. Bul kezde N. Tórequlov hanzada Feısalǵa senim gramotalaryn tabystaǵan edi. Osy sát týraly kúndelikte kelesideı málimetti kezdestiremiz: «26-aqpan 1930 jyl. Taǵy da Mekkege keldik. Keshki 10-da (osynshama keshki ýaqyt bolǵandyǵy ramazan aıymen baılanysty) barlyq dıplomatıalyq rásimderge sáıkes Qaǵbanyń qarsy betindegi «Hamıdıege» keldim. Janymda Túımetov joldas pen ámirdiń kómekshisi Halıd beı bar. Qurmetti qaraýyl. Qyzyǵa qaraǵan adamdar. 3-4 mınýt ótkennen keıin ámir Feısal qabyldady. Kabınette syrtqy ister mınıstrliginiń birqatar sheneýnikteri de bar bolatyn. Arnaıy sóz sóıleý men gramotalardyń ózara almasýy. Bizge degen qurmet belgisi retinde bul kezdesý «Qadyr túnine» arnaıy oraılastyrǵan eken. Musylmandardyń senimi boıynsha bul tún asa qurmetke laıyq. Nesi bar, Mekkede taǵdyrymyz qalaı bolatynyn kóreıik».

 1931 jyly ózi men kómekshisi kezekti eńbek demalysynda týǵan jerine baryp kelmekshi bolǵanda, elshilikte til biletin eshkim qalmaıtynyna alańdaǵan: «...Matúshkın jalǵyz qalady. Ol áli eýropa tilderin de, arab tilin de jetik meńgermegen. Bul jerde ony tek elshilik qaraýyly retinde ǵana qaldyra alamyz, óıtkeni jergilikti halyqpen qarym-qatynas júrgize almaıtyny anyq. Eger Máskeýdegiler buny qalamasa, tym bolmaǵanda fransýz jáne túrik tilin biletin qyzmetkerdi jibersin... Jalpy aıta ketetini, Matúshkın epti adam ekenin dáleldeı bildi. İsti túsinip keledi. Al, tildi tek bir jyldan keıin ǵana óz dárejesinde meńgere alady. Oǵan senimim mol, arab tilin úırenýge kómektesip jatyrmyn. Oǵan qosa fransýzsha da úıretip álekpiz. Qatelesip ketpesek jarar edi...»

En dalada, qumnyń ortasynda ártúrli aýrýlar da kezdesedi. Qara basyn ǵana emes, jergilikti halyqtyń da jaǵdaıyn kórip, Máskeýge dáriger jiberý týraly hattaryn joldap otyrǵan eken. Sátin salyp, arnaıy maman keledi: «Dáriger Jýkov kelgennen keıin aýrýlardy qabyldaý bastalyp ketti. Ol tańǵy 8-den túngi 1-30-ǵa deıin jumys isteıdi. Jergilikti turmystyń ádebine saı bir kún erler, kelesi kún áıelder qabyldanady dep sheshtik. Qabyldaý kezekke saı ótedi. Árıne, balalar kezekten tys kire alady. Osylaısha kúnine 30-40 adam, jalpy sany 710 naýqas qabyldandy».

 Ózi musylman, ári ózi sovet odaǵynyń dıplomaty bola tura kelesi jazba qaldyrypty: «Eger de KSRO-dan 1000 adam qajylyqqa kelse, bul 180 mıllıon adamǵa aıtarlyqtaı kesirin tıgizbes. Kerisinshe, basqa da musylman memleketterine oı salyp, KSRO Islamǵa qarsy, qajylyqqa tyıym salǵan degen sózder aıtylmaıtyn edi. Bul ózimniń jeke oıym»

Názir Tórequlov patsha áýletimen óte jaqsy qarym-qatynasta bolǵan. Bul jaıynda ózi bylaı deıdi: «Patsha meni óte jyly qabyldady. Kezdesýde Fýat jáne Túımetov joldas boldy. Patshaǵa Iasınmen kezdeskende (osynyń aldynda syrtqy ister mınıstriliginiń ókilimen bolǵan kelissózdi aıtyp otyr) aıtylǵan máselelerge taǵy da toqtalyp aıttym. Patsha KSRO onyń bıligin moıyndaǵan alǵashqy memleket ekenin umytpaǵanyn jáne de eshqashan umytpaıtynyn atap ótti. Eger Sovet úkimeti jańa kelissóz bastaýǵa nıetti bolsa, qarsy bolmaıtynyn jáne qazirgi oryn alyp otyrǵan jaǵdaıda aldymenen óz halqynyń paıdasyn oılaıtynyn málim etti... Men qoshtasar sátte qolymdy usyndym. Qolymdy uzaq qysyp turyp: «Qudaı qalasa, jaqynda bári de óz ornyna keledi», - dep aıtty. Men óz alǵysymdy aıttym. Suhbat bir saǵatqa sozyldy».

Aýdarǵan: Rústem Shahymuranuly

Derekkóz:jaqsy.kz