Arý Aral. Asyl Aral. Asaý tolqyndy Araldyń qasıetti topyraǵy týraly sóz etkende, sonaý Nurtýǵan, Nurmaǵambet, Jańabergen, Dáriǵul, Ábilhan Mahanov sekildi jyraý – shaıyrlardan, Á.Núrpeıisov, Z.Shúkirov, J.Ábdirashov, Sh.Sarıev syndy klasık aqyn-jazýshylardan bastaý alatyn kıeli meken eske túsedi. Álemge aty asqaq Araldyń myńjyldyq tereń tarıhy, jaýhar-jádigerleri ǵasyrdan-ǵasyrǵa, urpaqtan-urpaqqa mura bolyp kele jatqany ámbege aıan. Ańyzaq soqqan jeldiń ótinde, atandaı rýhty eli bar, Araldyń qutty jeri talanttar men tarlandarǵa, aqyn-shaıyrlar men óner, jyr jampozdaryna eshqashan kende bolǵan emes. Sóz etkeli otyrǵanym, osy Aral topyraǵynda týyp-ósken, oqý-bilim izdep, Almatyǵa kóshken, óreli óleńdi erttep mingen, ádebıettaný ǵylymynyń tarıhyn zerttep júrgen, túrkitanýshy ǵalym, azamat aqyn, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, QR BǴM M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń bólim meńgerýshisi Serikbaı Qosannyń ómiri men shyǵarmashylyǵy jaıynda bolmaq.
Aqyn, ári ǵalym Serikbaı Qosan 1964 jyly 2 qyrkúıekte Qyzylorda oblysy, Aral aýdany, Aqbasty eldi-mekeninde dúnıege kelgen. Orta mektepti bitirisimen, 1986-1991 jyldary ál-Farabı atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetin «shyǵystaný» mamandyǵy boıynsha támámdaǵan. Eńbek jolyn Qazaqtyń Qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýtynda oqytýshy, aǵa oqytýshy bolyp bastap, búginde joǵaryda atalǵan ınstıtýtta qyzmet etedi.
Kúndelikti qym-qýyt tirliktiń yǵymen júrip, qasymyzdaǵy talantty jandardy baǵalamaıtynymyz aqıqat. Jýyrda, qolyma aqynnyń 2006 jyly jaryq kórgen «Júrektegi júz óleń»–atty kitaby tústi. Baıqap, baǵamdap oqyp otyrsam, Serikbaı Qosan – naǵyz kánigi qalyptasqan aqyn eken. Jazǵan óleńderi ózinshe úlken álem, mazmuny tereń, tili shuraıly, uıqasy maǵynaly. Sodan aqyn shyǵarmashylyǵymen tereńirek tanysyp kóreıin degen oıǵa kelip, qolyma qalam aldym. Avtordyń «Atajurtym» - atty óleńinde:
Aralym-atajurtym, ósken jerim,
Aımalap, aıdarymnan esken jeliń.
Qaıyǵyn qıalymnyń tolqyn terbep,
Armannyń aq eskegin esken jerim.
Ańsaýmen kókeıimdi tesken jerim,
Alǵaýsyz aq tortańdy jesken jerim.
Ker basyp keń dúnıeni júrgenmenen,
Darıǵa, basylar ma ishten sherim?!-dep, tolǵanyp, óziniń Araldaı asyl topyraqta kindik qany tamǵanyn, azamattyq qıal-sezimin qaıyqqa teńep, onyń eskegimen armannyń asqaq jeteginde jetilgenin jetkize kele:
Kók Aral, kók teńizdi keshken jerim,
Basynan baǵy janbaı óshken jerim.
Esime qaıta-qaıta túsesiń-aý,
Qurbyǵa qosh deı almaı, kóshken jerim!-deı kele, búginde basynan baǵy taıǵan Araldyń muń men zaryn, sher tolǵanysyn ózindik maqammen jyrǵa qosady. Aqynnyń «Shabyt shaqyrý» atty óleńinde:
Kel, qıalym, kóńilimdi terbetshi,
Oıdy qozǵap, tóńirekti zerletshi.
On aınalyp on segiz myń ǵalamdy,
Júrek degen jyrtyq úıge tórletshi!
Qaǵaz-dala, qalam-bala júgirtip,
Er kóńildi órge salyp terletshi.
Ózgelerden ózgeshelep ónerin,
Órnek salsyn óleń degen órmekshi.
Alataýdyń eteginde aqynyń,
Alamanǵa atyn qosyp kórmekshi-dep, poezıa áleminde ózge talantty aqyndarmen ıyq teńestire alatynyn, aýyldan asqaq Alataýǵa kelip, ádebıet pen mádenıettiń, ǵylym men ónerdiń ortasyndaǵy alaman jyr báıgisine tulparyn qosqanyn shabyttana jyrlaıdy.
Al, «Jyr – súnnet» - atty óleńinde:
Ómir – qaryz, ólim – paryz, jyr – súnnet,
Ókinishiń óleń bolyp kúrsinbek.
Birde menen perishteler surady:
«Bu jalǵanda ne bitirip júrsiń?»-dep.
Oıqashty bas oǵan, sirá ne desin?
Sezip turmyn jan men tánniń egesin.
Nápsim aıtty: «Ne aqysy bar onyń,
Jan meniki, Jábireıil jemesin...»-deı kele,
ómir men ólimniń arasy bir sáttik ǵumyr jáne «óleń álemi» jalqy emes, jalpyǵa birdeı berilgen súnnet ispetti kıeli uǵym ekenin, óz oqyrmanyna uǵyndyra kele:
Ómir-qaryz, ólim-paryz, jyr-súnnet,
Ókinishiń óleń bolyp kúrsinbek.
Ómir shirkin ótip jatyr birtindep,
Júrek shirkin soǵyp jatyr dúrsildep..?–dep tolǵanady. Kezekti «Rýhyma»-atty óleńinde:
Ozdy jyldar...
Ne bar deısiń máńgilik?
Tozdy tánim shyt kóılekteı kıilgen.
Túpnusqamdy izdep júrmin qańǵyryp,
Topyraqtyń arasynan úıilgen...
Men de dos ta, týysqan ne baýyr joq,
Áldeqashan bári menen túńilgen.
Júrgen jerim elesteıdi qabir bop,
Rýhymdy sezem kókten úńilgen, – dep, adamı rýh áleminiń ıaǵnı, jaratylystyń ózinshe jumbaq áleminiń qupıasyn jyrlaı otyra:
Rýhymdy ǵarysh jaqqa asyrdym,
Shybyn janym murynymnyń ushynda.
Tirlik ettim aıaǵynda ǵasyrdyń
(Jıyrmasynshy)
Nur-Qaǵannyń tusynda...-dep, búgingi azat elimizdiń aspanynda erkin túrde qalam terbep júrgenin baqytyna teńep, Nursultandaı elbasynyń dáýirinde ómir súrgenin kánigi abyz aqyndarsha jyrlap, daralanady.
Al, «Zamana tur teńselip...» atty óleńinde búgingi qoǵamnyń ashshy bet-beınesin asha otyryp, jaǵympazdyq, rýhsyzdyq, ádiletsizdik sekildi jaǵymsyz ádetterdiń beleń alyp bara jatqanyn qynjyla jyrlaıdy:
Zamana tur teńselip mas adamdaı,
Jaqsylar júr jaýlasyp qas adamdaı.
Sahabadaı saılanyp ákimder júr,
Paıǵambardyń sarqytyn asaǵandaı.
Jyldar – qolǵa túspeıtin qashaǵandaı,
Aılar qýyp barady ash adamdaı.
Qaıran kúnder, qalady jurtta qańsyp,
Shynylary sharaptyń bosaǵandaı.
nemese:
Basshylar júr bárin sol jasaǵandaı –
Zamanasyn basqarǵan asabańdaı.
Meımanasy tasyǵan zamanaǵa
Qaımanasy jaýtańdap jas adamdaı...
Kúnshilder júr týǵaly ósh adamdaı,
Kúndester júr tilderi oshaǵandaı.
Mende júrmin solardy jyrǵa qosyp,
Kópten beri kóńili qosh adamdaı...– deı kele, zamana aǵymyn, onyń bitim-bolmysyn qara óleńmen ózinshe órnektep, tizbekteıdi.
Aqynnyń taǵy da basqa túrli taqyryptardaǵy óleńderi jeterlik. «Ár aqynnyń – óz Mýzasy bolýy qajet» dep, muzbalaq aqyn Muqaǵalı aıtqandaı, Serikbaı Qosannyń da óz álemi, óz Mýzasy bar. Ony tómendegi
«Qaraoıdaǵy qara nar» atty óleńinen baıqaımyz:
O, Mahambet,
Aqyn da ediń arǵymaq,
Batyr da ediń,
Boı jetpeıtin nar qylap!
Esil erim, endi armanyń qaldy ma?
Erkin eliń bar biraq!
Bári de este...
Ótken istiń bári oıda,
Bezben ýaqyt keltiredi-aý oraıǵa
«Qara ormandy órt shalmasyn» dep tilep,
Qara narym, jatyrsyń ba Qaraoıda?–dep, mańǵaz aqyn Mahambetke jansyryn aıta otyryp, ony ózi qadirleıtin Mýzasyna aınaldyrady. Alty Alashtyń ortaq abyz uldary Mahambet, Abaı, Maǵjan, Muqaǵalı, Jumataılardy jyr etip, ózindik stılmen jyr úlgisin kórsetedi.
Allany aıttyń...
Alamandy shaqyrdyń,
Aqordanyń handaryna aqyrdyń...
Alash – ardan,
Atan jyrdan taıǵan kún,
Aıtshy, Maha,
Quny qansha batyrdyń?
Muqaǵalı ótti ómirden «Mahań» dep,
Abaı syndy ardaqtaǵan atam dep.
Sen ólgende týǵan Jambyl urpaǵy
Arzý ettim bir dańǵylyn atar dep.
Astana eli altyn tuǵyr qoısa da,
Taqıańa tar keler me, Mahambet?!– deı kele, abyz aqynǵa muń-sherin shaǵyp, el ordasy Astanada oǵan bir eskertkishtiń turǵyzylýyn arman etip, muńaıa jyr etedi.
«Óleń–ómir aınasy demekshi, aqyn óreli óleńiniń ónegesi arqyly urpaqqa ǵıbrat, taǵlym beredi. Jalpy alǵanda, aqyndy túsiný basqa, ony uǵynyp, túısiný basqa?! Ol úshin avtordyń parasatty, paıymdy jyr joldaryn saralap, daralap oqý qajet. Sol sóz etip otyrǵan ári aqyn, ári ǵalym, ári ustaz, Syr súleıleriniń jalǵasyndaı bolǵan azamat aǵa – Serikbaı Qosan erdiń jasy 50-ge toldy.
«Myń kisilik muńym bar,
Bir kisilik ǵumyrym»–dep, aqynnyń ózi jyrlaǵandaı, osy bir kisilik ǵumyryńyzda eleýli eńbegińizben elýdiń tórine shyqtyńyz, shańyraǵyńyz shattyq pen qýanyshqa toly bolyp, ómirińiz uzaq bolsyn degim keledi!
Muhtar Múbárakuly,
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń kishi ǵylymı qyzmetkeri.
