Bastyqtyń «Vot, vy býdete rabotat s etımı Polojenıamı, chıtaıte!» dep, aldyma tastaǵan tomdaryn oqyp otyrǵanmyn. «Zdravstvýıte!» dep, esikten kire amandasqan jap jas qazaq balasynyń:

-«Aına Ensegenovna, vchera nachalstva govorılı,  segodná v soobranıı doklad  delalı na kazahskom ıazyke, chto delat?» - degen suraýyna:

 – «Aa, a ty sdelaı na rýsskom, chıtaı na rýsskom ıazyke, chert s nım!» - dep jaýap bergende mańdaıymnan bireý tars etkizgendeı boldy. Aqparat jáne komýnıkasıalar mınıstrliginiń kúre tamyry, qujattamalyq qamtamasyz etý jáne baqylaý basqarmasynyń bastyǵy Aına apaıymyzdyń memlekettik til qazaq tiline degen nemketti nıetine ishteı kúıip-pistim. Ol azdaı onyń janyna is qaǵazynyń oryndalý merzimin baqylap «rúlırırovyvat» etip otyratyn oryntaqqa bas sarapshy  bolyp Tamara Prodaıvodova hanym qonjıǵan. Hanymdardyń biriniń jasy 57-de bolsa, ekinshisi 55-te.

Siz bulardyń jasy ne kerek dep tańqalyp otyrǵan bolarsyz, ıá!? Iá, Qazaqstan táýelsizdik alǵan tusta ekeýi de Keńes úkimetiniń qazanynda qaınap shyqqan, orystanǵan, qazaq tiliniń ısi muryndaryna barmaıtyn 30-dyń ústindegi qylshyldaǵan myqty mamandar edi. Sol kezde qazaq zıalylary men aqsaqaldary bul mamandardan beker qoryqpaǵan eken. Bolashaqta til taǵdyryn sheshýi qıyn kúrmeýge aınaldyratynyn bilip, «Eń áýeli orystanǵan, tamyrynan ajyrap, tilin umytqan shalaqazaqtar qazaqsha úırensin. Memlekettik qyzmetke ana tilin úırenip baryp alynsyn» dep shyryldaǵan edi. Sonda, Elbasy N. Nazarbaev anaý –mynaý emes halyqaralyq trıbýnadan, 1995 jyly mamyrda ótken Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń ekinshi quryltaıynda «Biz qazaq baýyrmal halyqpyz. Qazaqsha bilmeıtin qazaqtardy baýyrmaldyǵymyzdan tanbaı, baýyrymyzǵa tartaıyq. Kókirekterinen ıtermeı, keńpeıildik tanytaıyq. Shydaıyq, qazaqsha úırenedi» dep, orys tildilerge qoldaý kórsetken edi. Endi ne boldy!? Ult aldyndaǵy abyroı bedelin salyp búkil ulttyń atynan suranyp, qoldaý kórsetken Elbasynyń senimine, qazaqqa aıtqan bulardyń rahmeti osy ma edi!? Kıeli sózdi aıaqqa taptap, 26 jyl boıy bir aýyz qazaqsha úırenbeı, «eshegim sýdan ótip ketti», endi qazaq tiliń de, qazaǵyń da biriń ólip, biriń qal dep, kezinde baýyryna tartqan qazaǵyna mazaǵyndaı urpaǵyna kerisinshe úıretýde. Buny «qıanat» demeı ne deımiz!?

Qaıtemiz, bulardy qylyqtaryna qaraı jaý demeske amal joq. «Qaıta shapqan jaý jaman» degen. Orys tildiler qazir burynǵysynan ákki, aılaker, abjylanǵa aınalǵan. Ózderine alynbaıtyn qamal turǵyzyp úlgergen. Memlekettik qyzmetterdiń barlyq tarmaqtaryna siresip otyryp alyp, mańaıyna qazaqtildi myqty mamandardy jolatpaıdy. Olardy júz orap alatyn qazaqtildi mamandar olardyń aýdarmashysy jumysyn atqaryp otyr. Orysshaǵa shorqaq aýyldan shyqan jas mamandar úshin basy altyn bolsa da, memlekettik qyzmettiń aýyly tipti alys. Al, ilinemin dep aldyna maqsat qoıǵan jastar saıasat yńǵaıyna qaraı, jappaı orys tiline qaıta kóshti. Qyzmettegi ınersıamen adamdar otbasynda, qoǵamdyq-áleýmettik, rýhanı, saıası qarym-qatynasta orys tilinde sóıleýde.  

Ótken ǵasyrda tilge tóngen saıasat daýylyn sezgen ult janashyry Ahmet Baıtursynov: «Tili men sózi joǵalǵan ulttyń ózi de joǵalady» degen eken. Tili orys, biraq qazaqsha oılaıtyn qazaq oı shalalyǵyna dýshar boldy. Oı shala bolǵasyn, sóz shala. Sóz buzylǵasyn, sózden mán men maǵyna, sóz arqyly halyqqa beriletin ulttyq rýhanı qundylyqtar, tanym-túsinik joıylýda.

İshki jaýymyz jaǵadan alǵanda, syrtqy jaý etekten alyp, ishki ımýnıtet álsizdigimiz -  til, sóz, oı shubarlyǵy shetten kelgen mısıonerlerdiń oń jambasyna kelýde. Olardyń jıyrma alty jyl BAQ, áleýmettik aqparattyń basqa kózderi arqyly ulttyqty joıý maqsatynda júrgizgen «Sana, uǵym shaıqasy» kúresi qazaq túısigin buzyp kirip, búginde qazaq qoǵamynda qazaq uǵymyna jat, tanym-túsinik, uǵym qalyptasty. Qazaq halqynyń turmystyq, otbasylyq tálim-tárbıelikke úndeıtin, ıman jolyn meńzegen jaqsy qasıeti sózben burmalanýda. Mysaly, qazaq leksıkonyna qoldanysqa enip ketken, qalaı engeni belgisiz, durys burystyǵy tekserilmegen «aqyldy bolsań, nege kedeısiń» degen sóz tirkesi. Bul sóz aqyldy adam baı bolady dep, baılyq úshin ıman, ar, uıatymen adamnyń oı-sanasyn shaǵystyrǵan sóz sıaqty. Baılyq úshin meıirimnen, ar - uıattan bez degen. Al, endi oılańyzshy aqyldy adamdar ǵana baı bolatyn bolsa, álem nege tynyshsyz. Jumyssyzdyq, ımansyzdyq, satqyndyq, aldaý-arbaý. Azyp-tozyp barady mańaı, laqtyrǵan kúresinge týmaı jatyp, sharananyń shirigen denesinen. Adamdy adam dep tanýǵa óresi jetpegenderdi qalaı aqyldy deımiz!? Joq, olar baılyqty basqa jolmen tapqandar. Demek, aqyldy adam baı bolady degen sóz, qate SÓZ!  Jáne, qazaq halqynda «jer daýy, jesir daýy» bolǵan. Ol biraq sheteldik keńinen nasıhatalyp júrgen «erkekter jer men áıelge talasqanda soǵysady» degen ózge eldiń túsiniginen múldem maǵynasy eki basqa. Qazaq halqy aıtatyn jesir daýy ómirden jastaı ozǵan rýlas týysqannyń qosaǵy men balalaryn jetimsiretpeıik degen maǵynasy tereń áleýmettik  máselege qarata aıtylǵan. Al, shetel psıhologısyndaǵy áıel ol, ár erkektiń basyn daýǵa qaldyratyn jeńil júristi, otbasynan góri óz qamyn oılaıtyn áıel jaıly. Qazaq beti ashylmaǵan qyzdy áıel demeıdi, qyz deıdi. Sózdiń, qasıettiń qalaı aıtylatynyn sana umytty. Endi bizdiń halqymyzda keıbir túsinigi taıazdar «áıel úshin» soǵysady dep uǵynyp júr bul sózdi. Qazaq áıelderi erlerin syılaǵan. Erlerin soǵystyrýǵa olardyń dáti de, ıman kúshi de jibermegen. Bar armany abyroımen júrip turyp, urpaǵyn aman-esen jetkizý bolǵan.  

Qazaǵymyzdyń qoǵamdyq-rýhanı jan dúnıesindegi myna ózgeristerdi kórgende, osy ulttyq jańǵyrýymyz qaı jańǵyrý degen oıǵa qalasyń keıde!? 

1995 jyly jalpyhalyqtyq referendýmmen qabyldaǵan «Ata zańǵa» qos tildilik engizý týraly babyna halyq jazýshysy, aýzy dýaly, kózi tiri abyzymyz Sherhan Murtaza «Adamda eki til bolmaıdy, aıyr tildi shaıan ǵana bolady. Qostildilik bolmaıdy» - dep qarsy turǵan  edi. Tyńdar qulaq boldy ma!? Odan beri jer betindegi bar qazaq qazaqsha, oryssha bolyp bólinip aıyr tildi shaıandaı, bir-birin ýytymen shaǵýda. Ata-baba murasyn til men sóz arqyly urpaqtan urpaqqa mıras etip jetkizetin, jalǵaıtyn urpaqtar sabaqtastyǵynyń altyn kópiri jastar ana tilinen aıyrylyp, qonatyn tuǵyr tappaı rýh kıesi úrkýde.

«Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini» kezinde Aına apaıymyz sıaqty apaılar men aǵaılardy baýyrymyzǵa tartamyz dep, ult aldynda keshirilmes aýyr qate jibergen sıaqtymyz. Ashshy da bolsa shyndyq osy!  

Zúbaıra AKIMOVA