1980 jyldary Qytaı qazaqtarynyń án ónerinde aıryqsha oryn alǵan ánderdiń biri – «Sáýleshim» áni. Shyǵys Túrkistanda bul ándi bilmeıtin qazaq kemde kem desek qatelespeımiz. Degenmen atalmysh ánniń oryndaýshysy Óken Tańysqan Qytaıdaǵy qazaq tyńdarmandaryna keńinen tanys bolǵanymen, qazir Almatyda turatyn án avtory Saılamhan Mustahı týraly derekter tym az kezdesedi. Endeshe atalmysh án qalaı dúnıege keldi? Belgili ánniń belgisiz avtory kim? Avtordyń óz aýyzynan tyńdaıyq.

Ákem sol tóńkeriste qýdalaýǵa ushyraǵan basshylardyń qatarynda boldy. «Kapıtalızm jolymen júrgen oqytýshy», «shetshil element» degen eki «qalpaq» kıip, otbasymen «Noqaı» dep atalatyn  meńireý daladaǵy eginshilik qystaǵyna «eńbekpen ózgertýge» aparylǵan edi.  Men balalyq shyǵymdy da, jastyq shaǵymdy da sol qystaqta ótkizdim. «Mádenıet zor tóńkerisi» endi bastalǵan tusta mektep tabaldyryǵyn attadym. «Maý kósemniń» qyzal tomdarynan úzindi jattap júrip, múshel jasqa da toldym, sol kezde oń aıaǵymnan mertiktim. 4 jyl ǵana oqyp, múgedek bolyp qalǵan men úshin ol kezde bilim-ǵylym jat uǵym edi.

Biraq, qolóner, ádebıet, kórkemóner halyqtyq óner ekeni, ol ónerdiń altyn kenishi mektep emes, halyq ekeni bar shyndyq.Urpaq boıyndaǵy bir ózgeshelik, erekshelik bolsa ol tek atanyń qany, ananyń aq sútimen keletini de aqıqat. Osyny men tereń túsindim.

Uly atam Ándireshtiń naǵashysynan daryǵan ustalyq óneri boldy. Altyn, kúmis ustap, er-turman, bilezik, sholpy tektes asyl buıymdardy jasaıtyn, sol qundy óner atadan balaǵa jalǵasyp bizge kelgende, zaman ózgerip sala berdi.  Kollektıvtiń ustahanasynda atqa taǵa soǵatyn, aýyl-sharýashylyq tehnıkasyn jóndeıtin qunsyz dúnıe bolyp qaldy. Bala jastan taǵdyr taýqymetimen, zaman qaqpaıyn kóp kórgen meniń minezim tuıyq bolatyn. Sol minezime qarap, aınalamdaǵylar: «E, sen kishkene kúninde mysqylshyl ediń, «Mysqyl, mysqyldyń túbi múshkil» deıtindi shyǵardy.

Men sózge sonshalyq sarań bolǵan saıyn, ózimdi ishimde tunshyǵyp jatqan bir kúsh bardaı sezindim, onyń aıǵaı salǵysy, án aıtqysy keletin sıaqtana berdi. Yńyldap, ysqyryp júretin ádet taptym. Mendegi bul ózgeristi baıqaǵandar: «Osy seniń jaqynnan beri yńyldap, ysqyrýyń kóbeıip barady, baıqaısyń ba?» deıtin. Biraq, men olardyń mundaı sózderin keleke, mazaq dep ishten tynyp, únsiz qala beretinmin.

El ne dese, o desin dedim. Degenmen, kóńilim bir qońyr daýysty qobyz ba, álde dombyra ma, bolmasa ashshy bir sybyzǵy únine me, áıteýir saz aspabyna ishki daýysymdy úndestirgim keletindi shyǵardy. Sóıtip júrgende qolyma qalaqshadaı toǵyz perneli sarǵysh dombyra iligip, janymnan tastamaıtyn boldym. Sol kezde maǵan dombyranyń qulaq kúıin keltirip beretin aýyl mańynan eshkim de bolmady. Sosyn  dombyrany óz betimshe úırene bastadym, radıodan berilgen halyq ánderin, kúılerin ońashada otyryp dombyraǵa salyp kórdim.

Aýyldyń toı-tomalaǵy bir tamasha ónerdiń sahnasy edi shirkin! Tórde otyrǵan qudaǵı, qudashanyń laqtyryp qalǵan oramaly, shyty aldyńa top ete qalsa, qashsań da qutylmaısyń.  Áliń kelse áýeli aıtysqa túsesiń, odan qaldy qara óleń aıtasyń, ol ekeýi de bolmasa, «Qara jorǵany» bılep berý jazylmaǵan zań bolatyn. Sondaı «noqta» basqa ilingende qysyla otyryp, jurt aldynda dombyrmen án aıtatyn edim.

1982 jyldyń kóktemi edi. Bir kúni aýdandyq radıoda tilshi bolyp isteıtin Muqash deıtin dosym úıge arnaıy keldi,  maǵan qyzdarǵa jazǵan birneshe óleńderin oqyp berip: «Osylardyń ishinde unaǵan óleńge áýen shyǵaryp kór» degen ótinish aıtty. Men onyń usynǵan birneshe paraq qaǵazdaryn qolyma  alsam da: «Muqa, bul talabyńdy men oryndaı alarmyn ba?» dep edim. Ol maǵan: «Ońashada oılanyp kórmeısiń be, saǵan sáttilik tileımin!» dep qaıtyp ketti. Muqash ketken soń onyń óleńderine qaıtalaı kóz júgirtip otyryp,  «Aqqý» degen óleńge kózim tústi. Birinshi shýmaǵyndaǵy:                                                       

Oınaǵan kól betinde tolqyn qýyp,

                                      Kóńildi kettiń erkem tolqyndyryp.

                                      Áppaǵy armanymnyń kelshi beri,

                                      Ózińdeı pák tulǵany ettim úmit, – degen joldaryn qaıtalaı oqyǵanymda, kıeli aqqý qustyń bir sharapaty meniń jan dunıemdi jelpip ótkendeı, bir sıqyrly saýsaq kóńil sazymnyń pernesin dóp basqandaı boldy.  Janymnyń qyl ishegin sherte bastaǵandaı, óleńniń qaıyrma shýmaǵyn oqyǵanda baıaǵydan biletin án áýeniniń sózin jańa tapqandaı kúı keshtim.

Aqqý aıdyn baǵyń,

                  Aqqý ánim meniń.

                  Áppaǵy armanymnyń kelshi beri,

                  Shalqysyn, shabyttansyn meniń janym, - degen joldaryn ándete jónelgenimdi ózimde sezbeı qalyppyn. Ne kerek, sol qaıyrma áýendi az bolsa júz qaıtalap baryp, dombyrany qolǵa alyp, pernesin basyp, ishegine qol soqtym. Osylaısha alǵashqy «Aqqý» áni qanat qaqqan edi.

Osydan keıin de aqyn Sáden Ánýárulynyń «Móldir bulaq» degen óleńine án jazdym. Keıinirek sózderin de ózim jazǵan «Bulbul jyry», «Kóktem jyry» degen ánderim dúnıege keldi. Men ol kezde aýyldyń jylan baýyr traktorynyń tizgininde edim. Kóktemde egis basynda jer jyrtyp jatqanbyz, aımaqtyq gazet-jýrnaldarda óleńderi jarıalanyp júretin, Bekbaqyt degen kórshi aýyldyń bastyǵy atyz basyna kelip attan túsyp jatqasyn, ol kisiniń qasyna baryp sálemdestim. Bekbaqyt meniń bet-júzime birdeme izdegendeı qarap otyrdy da: «Saılamhan, biz seni temirshilikpen, tehnıkanyń tilin biletin jigit dep júrsek, basqa da óneriń bar eken ǵoı», - dep qoıyn dápteriniń arasynan taqyryby jazylmaǵan, úsh shýmaqtan turatyn óleńin usyndy.  «Mynaý meniń ózderińdeı boz bala kezimde jazǵan óleńim edi, osyǵan áýen shyǵaryp kórmeısiń be?» dedi. Men úsh shýmaq óleńdi ishteı oqydym da: «Beke, ózińiz bilesiz, temir men kómir bolsa boldy, atyńyzdyń taǵasy erteń daıyn bolady deıtin qoldyń jumysy emes, oıǵa birdeńe oralyp jatsa kórermiz»,- dep taısaqtaı jaýap berdim. Bir aýyldyń bastyǵy sonsha jerden at terletip kelip,  amanattaǵandaı bolǵan soń, qalaıda bir kádege jaratýym kerek boldy. Sonymen, traktor matorynyń daryldaǵan daýysymen qosylyp júrip, «Sáýleshim» ániniń de kindigi atyz basynda kesilgen edi.

1983 jyl ádebıet, kórkemónerdiń kúni týyp, aımaq-aýdandardyń kórkemóner úıirmeleri jańadan qurylyp jatqan kez edi. Osy kóktemde Altaı aımaǵy boıynsha kásiptik oıyn-saýyq úıirmeleriniń «Kóktem» atty án, kúı, bı baıqaýy ótkiziletin boldy. Osy baıqaýǵa Qılymhan Kókeıuly, Óken Tańysqanuly, Jý Sho Bý (qytaı qyzy) sıaqty ánshilerdiń oryndaýymen tusaýy kesilip «Kóktem jyry» ánim aımaq boıynsha 2-dárejeli syılyqqa ıe boldy. Osylaısha ilgerindi-keıindi bolyp,  «Qarǵaldaq gúli», «Mereke tańy», «Ne qylaıyn basqany» atty ánderim ortalyq qazaq radıosynyń, Shyńjań halyq radıosynyń án baıqaýlarynda 2, 3 dárejeli syılyǵyna ıe boldy. Sonyń arqasynda, men Shyńjań mýzykanttar qoǵamyna múshe boldym.

Jalpy, tanymaldyǵy jaǵynan osy «Sáýleshim» áni qara úzdy, Óken Tańysqanulynyń gıttaramen jeke daýysta oryndaýynda halyqqa keń taralyp, juldyzy jandy. Alaıda sol jyldarda avtorlyq menshik quqyq degenge asa mán bermeıtin  kezeń edi. Óken Tańysqanulynyń jeke án jınaǵynda avtordyń oryndaýyndaǵy ánder dep taralyp ketken. Osy ánim 1987 jyldary Tán-SHan kınostýdıasy túsirgen «Qaharman Serjan» degen derekti fılmde suraýsyz paıdalanyldy. Arada 12 jyl ótkende 1999 jyly,  Óken Tańysqanulynyń qaıtalaı oryndaýynda Shyńjań halyq radıosynyń altyn qoryna qosylǵan segiz ánimniń biri boldy.

Sonyń arqasy shyǵar «Sáýleshim» búginge deıin el ishinde jıi aıtylady. 2002 jyly Óken Tańysqanuly Úrimjide ótken án keshinde kesh shymyldyǵyn osy «Sáýleshim» ánimen ashqan edi...

Jazyp alǵan Haziret Ábdilda

PS. Saılamhan Mustahıuly qazir Almatydaǵy «Jas-Aı» Shyǵys-tıbettik medısına ortalyǵynda kúzetshi bolyp jumys jasaıdy. Ekinshi dárejeli múgedek. Eki jyr jınaǵynyń avtory.