Búgin qazaq ádebıetiniń kórnekti ókili, jazýshy, dramatýrg, Qazaqstannyń Halyq jazýshysy Tahaýı Ahtanovtyń týǵan kúni! Qalamger 1923 jyldyń 25 qazanynda Aqtóbe oblysynyń Shalqar aýdany, Shetyrǵyz selosynda dúnıege kelgen. Jazýshy tiri bolǵanda 94 jasqa keler edi. Osyǵan oraı Tahaýı Ahtanovtyń baspasóz betinde alǵash jaryq kórgen áńgimesi – «Kúı ańyzyn» nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyz.  

Tahaýı AHTANOV

Kúı ańyzy

(áńgime)

 Eki salt atty adyrdyń basyna jele-jortyp shyqty da, attarynyń basyn irkip, alaqan astynan alysty sholdy. Tómen qaraı kólbep bara jatqan keń jazyqtyń shetinde munartyp oqshaý turǵan jalańash taý kórindi.
– Anaý Ipan taýy ǵoı, – dedi jas jigit qamshysymen nusqap.
Jas jigittiń daýysy ańsaǵanyn kórgendeı qýanyshty shyqty. Onyń astynda jalyn órgen qylań besti, ústinde óńirine zer ustaǵan keń maqpal qamzol, taldyrmash belin qyzyl úderi belbeýmen qynaı býǵan, basynda tóbesin kók maqpalmen tystaǵan qundyz bórik. Tek er-turmany ǵana jupynylaý. Bir kezde kók saýyrlap jez shegeni tizilte qaqqan eri basqa bireýdiń astynan aýysqan sıaqty, ábden tozyp, boıaýy ońyp, jarǵaqtanyp ketken. Erdiń artyndaǵy uzyn qyzyl qorjynnan shekpen qap kıgizgen dombyranyń moıny shyǵyp tur. Onyń qasyndaǵy kúreń atty – jasy elýdi alqyndyrǵan, ádemi dóńgelek qara saqaldy, bıik dóńes muryndy, kishileý ótkir qońyr kózi bıik qabaǵynyń astynda tereń uıalaǵan, qaǵylez kisi. Bul osy óńirge aty keń jaıylǵan Estemes kúıshi edi. Ol mańdaıyna tosqan qolyn túsire berdi de, etsiz salaly saýsaǵymen qamshysynyń ushyn qaǵyp aldy.
– Bul mańdaǵy aýyl kóship ketken-aý, – dedi Estemes oılanǵandaı bolyp.
– Nege? Aýyl yldıda – Ipannyń etegindegi qaınarda bolar, – dedi jas jigit.
Qybyr etken bir qara kórinbeıdi. Bul aýyldyń maly ári Ipan aspaı, bergi osy bozda jaıylatyn edi ǵoı. Jańa ǵana Ipandy kórgende balapandaı talpynyp, sergigen jas jigit endi basylyp qaldy.
– Iá, mal kórinbeıdi, – dedi ol. Estemes jas jigitke óńi jylyp, esirkeı qarady.
– Sharshadyń bilem, á? Oqasy joq, el bolmasa da, qaınarda at shaldyryp, tyńaıyp alarmyz. – Ol sál kúrsingendeı boldy… – Kúıshiniń ómiri osy. Qamshyny tastaı berip, dombyra ustaısyń. Dombyradan bosap ketse, qolyń taǵy da tizginde bolady, solaı, Orazymbet shyraǵym. Al attyń terin basaıyq. Endi ekeýi asyqpaı, aıańmen keledi. Estemes qaıtadan sóz bastady:
– Qaraǵym Orazymbet, maǵan ergenińe jyl bolyp kaldy. Qulaǵyń saq, qolyń júırik jigitsiń. Túbi, jaqsy kúıshi sen bolarsyń. Biraq kúıimdi úlgi etseń de, meniń ómirimdi úlgi etpe! Jas elýge keldi. Meniń ómirim turlaýsyz bolyp barady. Qansha el kórsem de, jer kórsem de, qaıtyp oralar bir qazyǵym joq. Jar súımeı, bala súımeı ketip baram. Endi bir aınalǵansha, qarttyq keledi. Naǵyz ot basynyń jylýyn ańsaıtyn kez sonda bolar.
Estemes aýyr kúrsinip qoıdy. Orazymbet ustazyn aıap ketti. Qabaǵy kirbeńsiz, kóńili ashyq kóringen ustazyn ishteı kemirgen zor ýaıym bar eken.
– Sizge qarttyq qaıda, Eske! Áli de bireýdi aıttyrýǵa bolady ǵoı. Alpystaǵy Túlkibaı da byltyr qyz alǵan joq pa? – dedi ol ustazynyń kóńilin aýlap.
Estemes ashshy myrs etti:
– Ańǵyrtsyń-aý áli. Nemdi kórip quda túsem?! Kúıge qyz bergen qazaqty áli kórgenim joq.
Osy áńgimeden ekeýiniń de kóńili júdep, únsiz kele jatty. Kenet sýalyp qalǵan jyrada jalǵyz nar kórindi. Jolaýshylar úırenshikti mal emes, japanda jalǵyz qalǵan adam kórgendeı áldeneden titirkenip, attarynyń basyn tejep, irkilip qaldy.

Nardyń túri júdeý, búıiri solyp, órkeshi qamshylar jaǵyna qısaıa bastaǵan. Tamyry qýraǵan aǵashtaı semip, kishireıip bara jatqan iri tulǵasy, kúıis qaıyrmaı, qybyr etpeı turǵan músápir beınesi, ásirese telmire qaraǵan jasqa toly úlken móldir kózi eki kúıshige qatty áser etti. Orazymbet úrpıip qadalyp qalǵan Estemeske buryldy:

– Eske, duǵa oqyp jiberińizshi. Elsiz dalada mal keıpinde jyn-shaıtan júredi deýshi edi.

Óz sóziniń sońyn kómip nar bozdap qoıa bergende, Orazymbet « astaǵypyralla» dep kúbirlep, keý­desin ustady. İshinen duǵa oqyp tur ma, álde aıýanmen únsiz tildesip tur ma – Estemes buǵan burylǵan joq. Nar aıaǵy jerge kirip ketkendeı yrǵala aýyr qozǵalyp buryldy da, teńsele aıańdap kete berdi. Tóbe quıqany shymyrlatyp, zarlap bozdap barady.
– Botasy ólgen boz ingen, – dep kúbirledi Estemes atyn tebinip qozǵala berip. Oıynan endi ǵana sergip, Ora¬zymbetke buryldy. – Kórmeısiń be, botasy ólgen ǵoı arýananyń. Zary qandaı ashshy edi. Túıe degen janýar balasyn adamnan artyq joqtaıdy.
– Men qorqyp qaldym, – dep Orazymbet shynyn aıtty. – Kıeli shyǵar janýar.
Estemes taǵy da úndemeı qaldy; kózi ótkir jyltyrap, óńi qýqyl tartyp, alysqa qaraıdy. Jele jortyp ketkisi kelgen Orazymbet te onyń óńindegi qubylysty tanyp, atynyń tizginin tartty.
Estemes az ýaqyt ún shyǵarmaı ishteı yńyldap, tolqyp kele jatty. Kenet atynyń shylbyryn Orazymbetke tastaı berip, qolyn keıin sozyp, qyzyl qorjyndaǵy dombyrasyn sýyryp aldy.
Estemes dombyranyń qulaǵyn burap kúıge keltirip alyp, mashyqty áýenmen qaǵyp-qaǵyp jiberdi. Epti uzyn saýsaqtar perneni joǵarydan tómen birneshe qaıtara júgirip ótti. Biraq munyń bári jattandy saryn edi. Azdan keıin kúıshi qoly kúrmelip qalǵandaı bir perneni basyp, jalǵyz ishekti sherte berdi. Belgisiz tyń áýen dúnıesiniń tabal­dyryǵynan attap óte almaı, qınalǵan túri bar. Orazymbet te demin ishine tartyp, ustazynyń dıdaryna yntyǵa qarap qalǵan; jańa bir kúı saraıynyń esigin ashqansha asyqqan sabyrsyzdyq bar óńinde. At jalyna eńkeıińkirep baryp Estemes yrǵalyp, keýdesin kótere berip, tyń kúıdi bastap ketti. Maıda yrǵaqty, jumsaq áýen boıaýy ońyp ketken shúberekteı kúzgi qýqyl dalanyń ústinde qalyqtaı berdi. Sál báseńdep baryp dombyranyń keýdesinen eki-úsh yrǵalyp, áreń sýyrylyp kóterildi de, ar jaǵy muńdy sazǵa, maıda yrǵaqqa aýysty. Kóńili júdeý bısharany jumsaq alaqanymen mańdaıdan sıpap, alystaǵy bir bolmashy úmitti nusqaǵandaı eles beredi. Kúı shym-shymdap ishke kirip, kóńildi bosatyp, qabaq astynda qatyp qalǵan jasty jibitip, endi bir kez maıda rahat samalymen jelpip sergitkendeı bolady.
Orazymbet taramys deneli, qatqyl óńdi, egde kisiden dál osyndaı júrek qylyn shertetin názik kúı shyǵady dep oılamap edi. Ol ustazynyń betine qarap, ony jańa kórgendeı boldy. Tereń ájimdi, ashań júzine jastyq balǵyn nur júgirip, kishileý ótkir kózi dymqyl tartyp, Estemes balqyp tur eken. Salaly uzyn saýsaǵy býynsyz bolyp ketkendeı, jibekteı maıysyp, jypyldap barady. Jańaǵy bir sezimtal maıda áýendi qaıtalap kelip, endi kóterile bergende, órge shyǵa almaǵandaı taıǵanaqtap, kúı sazy qaıta shegindi. Taǵy da bir-eki ret talpynyp baryp, býlyǵyp qaldy. Estemes yza bolǵandaı dombyrany qatty bir qaqty da, burylyp artyndaǵy qorjynǵa salyp qoıdy. Kúıge elikken Orazymbet ustazynyń qolynan ustaı alyp:
– Eske, ar jaǵyn!.. – dedi daýystap. Estemes ıilip atynyń tizginin qolyna aldy.
– Aı, shyraǵym-aı, meni qınaıtyny da sol ar jaǵy ǵoı. Bul ózi kópten kóńildi terbep júrgen bir kúı edi. Dál osy aradan asa almaı-aq qoıdym. Qashan kemeline keltirgenshe, kúıdi kóp aldyna salmaǵan jón. Halyqtyń qulaǵyn qajaǵan kúıshi kúıden sadaǵa ketsin. Qashannan ádetim: kúıimdi ábden naqyshtap alǵansha, janǵa esittirmeýshi edim. Eń aıaǵy, qasymdaǵy joldasym senen de búgip, osy kúıdi ońasha tolǵap júrdim. Jańaǵy bir oqıǵanyń qozǵap jibergeni ǵoı. Ar jaǵyn alyp ketem be dep edim… Áli de bir túrtki jetpeı jatyr-aý. – Estemes kóńil tolqýyn basa almaı az bógelip, qaıtadan sóılep ketti. – Kúı degen de oıdan týady. Qolyń qansha jypyldaǵanmen, kóńiliń qýys bolsa, kúı shyqpaıdy. Jańaǵy jarty kúı osy jasqa kelgenshe oılanyp-tolǵanyp, túıgenim sıaqty kórinedi ózime. Qamkóńildi jubatsam degen bir arman edi. – Estemes aýyr bir kúrsinip, oıynan qalt sergidi. – Narymyz uzap ketti ǵoı. Káne, sol oısylqaranyń sońynan erelik, bir qaraǵa jetkizer, – kúıshi atyn tebindi.
Nar sońynan « áýdem» jer erip otyrǵan eki atty Ipan taýynan bergi yldıdaǵy qaınarda jupyny ǵana jalǵyz qarasha úıdi kórdi. Nar úıge jetkende basyna úkili taqıa kıgen, taldyrmash deneli qyz shyǵyp, buıdasyn sheship, esik aldyndaǵy qazyqqa baılady. Eki atty da cay etip kelip, « qarbalas-aý» dep attan tústi. Qyz bala qaımyqpaı jolaýshylardyń qasyna kelip, izetpen úıge shaqyryp, Estemestiń tizginin alyp, beldeýge ózi baılady.
– Ákemniń uly joq, aıyp etpeńizder, – dedi daýysy syńǵyrlap.
« Daýysynyń ásemin-aı, qulaqty qytyqtap barady. Ári erkin, ári ıbaly, minezi de ońdy eken», – dedi Estemis ishinen.
Túndigi búrkeýli qara kóleńke úıdiń ishinde jalǵyz shaldan basqa adam joq eken. Ol ornynan turyp qonaqtardyń sálemin alyp, eki kúıshini tórge otyrǵyzdy.
– Jańyl-aı, qalqam, túndik ashshy, – dep daýystady.
– Al jol bolsyn, shyraqtarym?
– Áleı bolsyn! Biz el aralap júrgen kúıshi bolamyz. Meniń esimim – Estemes. Myna jigit – Orazymbet kúıshi.
– Ózim de shyramytyp otyr edim. Ana jyly el osy qaınarda otyrǵanda eki kún kúı tartyp, qulaq quryshyn bir qandyryp ketip eń-aý.
Osy kezde úıge Jańyl kirip, tómengi jaqqa kelip otyr-dy. Estemes qabaq astynan qyzdyń tulǵasyn sholyp ótti. Jasy on alty-on jetiler shamasynda bolar. Qoıý qara qasty, móldiregen qara kózdi, dóńgelek júzdi, qara torynyń sulýy eken. Ústindegi jalań kók kóılegi tozǵan. Shyntaǵyndaǵy bildirtpeı salǵan jamaýyn da kúıshi kózi shalyp qaldy. « Átteń, úlde men búldege orasa, janyp-aq keter ediń-aý», – dep qoıdy Estemes ishinen. Shal arǵy el, bergi eldiń habaryn surastyryp otyrǵanda da, kúıshi peıili túsip, sóz arasynda qyzǵa qaraı berdi. Tipti bul úıdiń jolaýshylarǵa sýsyn usynyp, qazan astyna ot jaǵýdy umytyp ketkeni de esine kelmedi.
Shal az ýaqyt tuıyqtalyp, tómen qarap otyrdy da, bir kezde basyn kóterip alyp:
– Estemes shyraǵym, – dedi. – Ólimnen uıat kúshti. Sen kelgende bir tostaǵan sýsyn taýyp bere almaı, jerge qarap otyrmyz.
– Joq, aqsaqal, siz qınalmańyz.
– Nege qınalmaımyn, qaraǵym. Bıylǵy jut eldi tıtyqtatyp ketti ǵoı. Arqalaıtyn da, asyraıtyn da jalǵyz narymyz anaý jatqan. Aýyl kósherde boshalap ketip, botasyz qaıtty. Sýalyp qaldy. Qańsytyp, tańdaıdy keptirip otyr, – dep shal aýyr kúrsindi. Sodan keıin qyzyna buryldy. – Jańyl qalqam, qaınardan sý ákelip ber. Qonaqtar shóldegen shyǵar. Jańyl ıilip tostaǵanmen sý usynǵanda, Estemes taǵy da uzaǵyraq qarady. Qyz kózine kózi túsip ketkende, júregi búlk ete qaldy. « Saqaldy basymmen sabyrdan aıyrylǵanym qalaı», – dep keıidi ózine. Biraq kóńili qurǵyr áldenege talpynyp alyp barady. Sonaý bir jastyq shaǵy qaıtyp oralǵandaı elite qumartady. Talaıdan ańsaǵanyn kórgendeı kóz jazǵysy kelmeıdi. « Atastyrǵan adamy bolmas, óıtse shaldy jurtqa tastap ketpeıdi ǵoı. Jáne uzatylatyn ýaqyty da jetken ǵoı», – dep oılady ishinen. Kúıshi osy kúnge deıin aýmaly-tókpeli halge túsip, qyl ústinde turǵandaı qaltyraıdy. « Kim biledi, jer ortasynan asqanda táńiriniń sarǵaıtyp baryp buıyrtqany osy bolar», – degen de oıǵa tirelip, qaıta aýytqıdy. Kóńil aptyǵyn basý úshin Este¬mes dombyrasyn alyp, aqyryn sherte berdi.
Oılanyp qalǵan shal basyn kóterip alyp, taǵy da til qatty:
– Apyrym-aı, osy mal jaryqtyqtyń kúıge eligetini bolady deýshi edi. Estemes shyraǵym, ónerińdi salyp kórseń qaıtedi?! Haq taǵala kóz jasymyzdy kórse, kim biledi, narymyz ıip keter. Salshy ónerińdi, qaraǵym. Qolymnan kelse, ne surasań da bereıin.
– Ne surasam da beresiz be? – dep Estemes jalt etip Jańylǵa kóz tastady.
– Beremin, qaraǵym.
Jańyl sytylyp úıden shyǵyp ketti.
– Aqsaqal, siz de elde joq qolqa salyp otyrsyz. Men de elde joq qolqa salaıyn. Osy kúnge deıin jar súımeı kele jatyr edim…
Shal Estemestiń qolqasyn túsinip tómen qarap, oılanyp qaldy.
– Apyrym-aı, mynaýyń shynynda da elde joq qolqa eken, – dedi ol sálden keıin. – Aı, biraq sen de bir azamatsyń ǵoı. Balamdy qor qylmassyń. Sózim sóz. Óneriń jetse, tilegińdi berdim, qaraǵym.
Osy kezde Jańyl esikten qarap:
– Eki kúıshi ónerlerińdi birdeı salyńdar, – dedi.
– Meıli, bolsyn. Káne, Jańyl qaraǵym, naryńdy turǵyzyp, shelegińdi tosa ber, – dep Estemes dombyrasyn ustap ornynan turdy.
Jańyl nardy úıge jaqynyraq ákelip baılady. Shal týlaq alyp shyǵyp, nardyń aldyna tósedi. Estemes « kepken shandyryńdy jibite alar ma ekem» dep synaǵandaı nardy sholyp ótti. Túıeniń endigi túri manaǵy kórgeninen bólek. Balshyqtan quıǵandaı denesinde qybyr etken tirlik belgisi joq. Basyn manaǵy kelgen jaǵyna buryp, sonaý alys adyrǵa qurǵaq, jansyz kózin qadap, qatyp qalǵan. « Apyrym-aı, myna janýardy jibitý qıyn bolar», – dep sekem alyp qaldy Estemes. Osy kezde Jańyl kelip, túıeniń moınynan qushaqtap, basynan sıpady. Nar sonda ǵana selt etkendeı boldy. Estemes kózi taǵy da Jańylǵa tústi. « Mal balasyna osylaı peıiliń túskeni… jas ta bolsań, asa meıirban bolarsyń», – dep oılap, kúıshiniń ishi jylyp ketti. Jańyl qaryndaǵy shelegin alyp, túıeniń jelinine tosyp, saýýǵa yńǵaılandy. Kúıshiniń jiti kózi qyzdyń ár qımylyn qapysyz baǵady. Baı aýylda kúń, saýynshy atalatyn eńbek áıeliniń ár qımylynda jarasymdy shıraqtyq, ásem eptilik baryna súısine qaraıdy. Jańyl burylǵanda baıqady, qyz júzin aı betindegi munardaı bir muń shalyp tur eken. Estemes ishinen: « Qasymda tursań da, alystaǵy armanym ekensiń, kúı qanatymen qýyp kóreıin», – dep Jańylǵa telmire qarap sál turdy.
Kúıshi júgine berip, « ıa sát!» dep dombyrany qaǵyp-qaǵyp jiberdi.
Jasy ulǵaıyp, qımyly aýyrlap ketken ustazynyń jas jigitteı qulshynyp shyǵa kelgenine Orazymbet tańyrqaı qarady. « Bir jyldan beri men ańdamaǵan minezin osy búgin kórsetti-aý», – dep oılady. Ánsheıinde jaıǵasyp maldasyn quryp, tipti shyntaǵyna jastyq qoıdyryp tartatyn kúıshi, qazir bir tizelep júginip otyra ketip, silteı jóneldi. Dombyrany qatty qaǵyp, nardy bir eleń etkizip aldy da, kúıdi bastap ketti. Alǵashqy yrǵaǵynan-aq Orazymbet bul jol ústindegi ózi tyńdaǵan kúı ekenin tanyp: « Eske-aı, manaǵy tirelgen jerińde taǵy da taıyp qulamasań ne qylsyn», – dep seskenip qaldy. Biraq Orazymbet bul kúdigin tez umytty. Ol endi alǵashqy ret tosyn kúı tyńdaǵandaı kóz sharasy úlkeıip, erni túrilip eltip qalǵan. Kúıshiniń myna tartysy bólek edi. Endi manaǵy muńdy áýenniń maǵynasy artyp, aıaǵy armanǵa ulasyp barady. Jibek sazdy yrǵaqtyń arasynda dombyra aqyryn ǵana kúrsinip alǵandaı bolady da, qaıtadan sergip, balapandaı talpynady. Orazymbet lypyldaǵan qanat sýsylyn estigendeı de boldy. Diril qaqqan kúı taraýy maıda qońyr sazdy sarynǵa aýysty da, aqyryndap kóterile berdi. Kúıshiniń saýsaǵy dombyranyń saǵasyna taman kelip bezek qaǵyp, kúı az bulqynyp joǵary órledi de, sýyrylyp baryp, asqaqtap júre berdi. Kúıshiniń qınalǵan jerden ótip ketkenin sezip, Orazymbet: « Ah, sabazyń, shyńyraýdan sýyryp shyǵardy-aý!» – dep súısindi. Aldynan keń óris, alys qıan ashylǵandaı onyń da boıy sergip qaldy…
Estemes kúıge eligip, ózge dúnıeni umytyp ketti. Talaıdan beri arqany qurystatyp, keýdeni kernep, býlyqtyryp júrgen nárse túıini sheshilip, qyrtysy taralyp, janyn sergitip, ásem sazdy kúı bolyp dúnıege kele jatyr. Sarylyp izdegeni ońaı tabylyp, shıelenisip qınaǵany tez sheshilip, kúıshi kóńili de kúı qanatyna ilesip alysqa samǵady. Sál ıilip, taldyrmash tulǵasy ásem maıysqan qyz buldyrap alystap, bıiktep ketedi. Sonaý kókjıekten, saǵym arasynan syńǵyrlap kúlip, eliktire shaqyrǵandaı bolady. Kúıshi kóńili soǵan talpynady.
Estemes qıalynan sergip, narǵa qarady. Nardyń taqyrdaı qatyp qalǵan qaıys jony jumsaryp, qan júgirgendeı. Denesine tirshilik dirili enip, bir-eki ret qozǵalyp teńselgendeı de boldy. Jańaǵy qadalǵan qyrqadan basyn beri buryp, úlken kózi jasqa tolyp, jaýdyrap tur eken. Kúıshi osy kezde kúı yrǵaǵyn baıaýlatyp kelip, aqyryn dirildetip kóterdi de, botadaı bozdatyp jiberdi. Anadan aıyrylǵan jas botanyń alǵashqy zarly úni úzilip-úzilip shyǵady. Arýana osy tusta bir yńyraı-dy. Estemes ony da dombyranyń ishegine ilip áketti. Kúıshi kózi Jańylǵa tústi… Qyz nardyń emshegin qysyp ustap qatyp qalypty. « Apyr-aý, bul nege saýmaı tur», – dep oılady Estemes. Nardyń jelini tyrsıyp barady. Estemes qyzdyń ádeıi saý­maı turǵanyn baıqady. Kenet oǵan bir sýyq oı kelip, shoshynyp qaldy. « Eki kúıshi ónerlerińdi birdeı salyńdar» degen qyz sóziniń astary endi ashylyp, esine qaıta tústi. Dir etip, bir shoshynyp qalǵan kúı álgi tapqan jaıma–shýaq bıiginen tómendep, qaıtadan muńdy sazǵa aýysyp kúńirenip barady. Sálden keıin jalt etken armanynan aıyrylyp qalǵandaı kúı taǵy bir talpyndy. Estemes Jańylǵa endi bir qaraǵanda, syǵymdap qysqan súırikteı aq saýsaqtyń arasynan shym-shymdap sút tamyp barady. Kúıshiniń de kózinen jas tamyp ketti. « Zamanym ótken eken ǵoı!» – dep ah uryp, jalt buryldy da:
– Ar jaǵyn sen tart! – dep sańq etip, dombyrany Orazymbetke tastaı berdi.
Orazymbet dombyrany qaǵyp alyp, jalǵastyryp tarta jónelgende, nardyń súti de shelekke saýyldap quıyla berdi.
Biz qaıdan bileıik, el «Nar ıdirgen» kúıi osylaı týypty desedi.