Qalamger Qalı Sársenbaıdyń ánshi Meırambek Besbaevqa  arnap jazǵan ashyq hatyn oqyrman qaýymǵa usynǵan edik. Ánshi óz kezeginde jazýshy Qalı Sársenbaıǵa jaýap ta bergen. Atalmysh hatqa  únqosýdy Qamshy.kz aqparat agenttigi Egemen Qazaqstanǵa silteme jasap nazarlaryńyzǵa usynady.

Qadirli Qalı myrza! Sizdiń Meı­ram­bekke jazǵan ashyq hatyńyz oqy­ǵan ár adamnyń júregine jylylyq uıa­lat­ty. Óıtkeni inilerdiń óresine mán be­rip, qamqor bolar aǵalar shyqpasa «aǵa­larym aman bolsynshy» dep tileıtin ini­ler qaıdan shyǵady? Hatyńyzda ke­sek-kesek oılar, salıqaly syn da aı­tylǵan. Japondardyń jastaryn my­salǵa alǵanyńyz da jarasymdy. Osy oraıda ulttyq múddeni bıik ustap, ult­tyq sanany saqtaýda japon qoǵamy ne­ge basqadan ozyq, al biz nege rýhanı quldyrap baramyz degen suraq tóńi­reginde oılanaıyqshy. Kim kináli? Kez kelgen japon otbasyna qarasaq,  ár úı salt-dástúr men ulttyq ustanymyn budan neshe myń jyl burynǵy ata-babasy jasap bergen qalpynda saqtap otyr. Japondardyń otyryp-turýy men óndiristegi is-áreketterine deıin ata-baba salǵan izden aınymaı jalǵasýda. Sóıte tura, olar búgingi progrestiń aldyn eshkimge bermeıdi. Spýtnık ushy­rýǵa qatysatyn japon ınjeneri ashtan ólip bara jatsa da budan myń jyl bu­rynǵy ata dástúrin, ınjenerıadaǵy ult­tyq erejelerdi berik ustanady. Iá, ja­ponnyń tehnıka júıesi de ulttyq ereje­lerge negizdelgen.  Ondaı eldiń jastary, árıne, ultynyń qamyn birinshi orynǵa qoıa­tyny belgili. 

Japonnyń ár áıeli dúkenge kirgende she­teldik zattarǵa kóz salmaıdy. Qandaı bol­sa da óz elinde óndirilgen zatty tań­daıdy. Sondaǵysy «men tóleıtin soma az­ǵantaı bolsa da el ekonomıkasyna úles qos­syn» degen ultjandylyqtan týǵan be­riktik.

Japonnyń balasy kimge úılense de, tý­ǵan balasy taza qandy japonǵa aınalady, qaı jerde júrse de ana tilinde sóıleıdi. 127 mıllıon halqy bar bul memlekette eki japonnyń aǵylshynsha sóılegenin kórmeısiń. Al bizde she? Ulttyq tilimizdiń qoǵamdaǵy kúıi qandaı? Osy deńgeıde qarasaq,  sizdiń inilerge aıtyp turǵanyńyz «Arbanyń aldyńǵy dóńgelegi qalaı qıqańdasa da meıli, sender jastar, artqy dóńgelekterdiń qozǵalys sımmetrıasy kóz qýantarlyq, durys bolǵanyn qadaǵalańdar» degendeı elesteıdi. Qalı myrza, bul múmkin be?

Imperıa buǵaýynan bosaǵan 1990-jyldan bergi jaqqa qaraıyqshy. Islam dinin jappaı nasıhattaý kezinde «Vİİ ǵasyrda arabtar kelip, shash pen tyrnaq alýdy úıretip, qazaqty musylman qyldy» degen sózder nasıhat túrinde jaǵalaı aıtyldy. Sol kezeńde arab tilin úıretýge kelgen mamandar: senderdiń memlekettik meıramdaryńdy biz moıyndamaımyz, namaz oqymaıtynnyń bári kápir, degen sózdi aıtty. Sondaı dáristerge qatysqan qyzdardyń birsypyrasy óz áke-sheshesinen «haram» dep  bezinip, meshitterde túnep júrdi. Talaıy namaz oqıtyndardyń dáret-sýyn jylytyp berip, aıaǵyn jýatyn  kúı keshti. Ulttyq sanasy sergek, rýhanı dińi berik el jastaryn az­ǵyn­daýǵa jibermes bolar.

Basqa halyqtarda mundaı beı-bere­ket­tik boldy ma? Osy respýblıkany me­­ken­deıtin az sandy halyqtar bar ǵoı. So­nyń qaısysynyń jastary kóringenniń ti­line erip, ulttyq kelbetinen aınydy?  Qaısysyna qarasań da ulttyq usta­ny­myn berik saqtap, ilgerilep barady. Bar­lyǵy ulttyq namysqa tireledi ǵoı. Basqany bylaı qoıǵanda, bizdegi jer-sý ataýlarynyń ózin «kirme sóz» dep, tom-tom kitap etip shyǵardy. Aınaladaǵy bas­qa halyqtardan óz ultyn alasartyp, bó­tenniń yrqyna jyqqandy siz kórdińiz be?   

Qalı myrza! Esti el qandaı ataýda bol­sa da tarıhı oryndaryn, otyrǵan ıe­likterin qaz-qalpynda saqtaıdy. Biz bol­saq turaqsyzbyz. Osy  zamanda ómir súr­gen jeke tulǵalardyń esimin «máńgilik etemiz» degen alashapqyndyq jerimizdegi tarıhı ataýlardyń talaıyn kóz aldyńda jo­ǵaltqyzdy. Ol tulǵalar esimderin máń­gilik etip, eńbekteri arqyly bekitip qoı­dy ǵoı.  Eshqaısysy búgingi bizden «tarıhı jer ataýyn alyp tastap, meni qoıyńdar» dep suraǵan joq. Ana tildegi sózdik qordy «kirme sóz» dep tergileý de, jer-sý, eldi me­ken ataýlaryna ózgeris engizý de tarıhı saýatsyzdyqtan, bi­lim­siz­dikten.  

Keıingi jastar ulttyq dástúrdi berik saq­taý úshin aldyńǵy tolqyn úlkenderdiń isi úlgi bolýǵa tıis. Japon otbasy qyzmet ba­bymen shetelge shyqqanda óz elinen bir synyq zat bolsa da «samýraıdyń bel­gisi» dep ózimen birge ala júredi de, syrt­taǵylarǵa sony maqtana kórsetedi. Sol bir eski zat kishigirim nárse bolsa da,  japon úshin qasıetti boıtumar. Japon úıine kir­seń tatamıden bastap, kóne zamanǵy turmystyq kórinis saqtalǵan. Bizde she? Qazaqtyń oıýly tekemeti, kórkem  syr­maǵy, kúmistelgen shynyqaby, qara kebe­jesi men syrly júkaıaǵy qazir kimniń úıin­de bar? Maǵan osy Qazaqstannan áde­milep tekemet, kıiz basatyn sheberdi ta­ýyp bere alasyz ba? Tabý qıyn.

Japonıadaǵy sıaqty ulttyq mura­lar­dy áspettep, qasıetin qadirleý biz­de joq ekenin moıyndaýymyz kerek. 90-­jyl­dary aýyldan qalaǵa kóship barǵan qa­zaq­tardyń «artta qalǵan bolmaıyq» dep búkil qazaqı zattardy laqtyryp tas­taǵanyn kórgenbiz. «Qalalyq bolýǵa» tal­pynǵan bir kelinshektiń áp-ádemi teke­metti podezdiń aldyndaǵy temirge ilip tastap, balasymen tili kelmese de oryssha shúldirleskenin kórip edik. Sol tekemet jaýyn-shashynnyń astynda birneshe aı turyp, shiridi. Tekemettiń ornyn palas basty. Qarasa kózdiń jaýyn alatyn kesteli tuskıizdiń ornyna qalyń tusqaǵazdar japsyryldy. Sóıtip biz «artta qalǵan bo­lýdan» ońaı qutyldyq.

Rýhanı qylmysty tilge tıek ettińiz. Óte oryndy. Biraq sol rýhanı qylmysty ja­sap jatqan kim? Keıingi býynǵa rýhanı qylmysty jasamaýdy úıretetin aldyńǵy aǵalary emes pe? Parasatty, sanaly azamat azǵyndyqqa jol bermeıdi. Bir qazaqtyń bir qazaqty mensinbeýi –azǵyndyqtyń bir belgisi. Japonnyń eń baı bıznesmeni qalaı kıinse, vagon jóndeıtin jumysshysy da solaı kıinedi. Damyǵan, rýhanı jetilgen elde baı men kedeıdiń aıyrmasy joq. Mingen avtokóligi, tutynǵan zatyna qarap aýqatty ıa kedeı ekenin aıyra almaısyń. Bıznesmen barǵan sheteldiń demalys ornyna qarapaıym jumysshysy da baryp jatyr. 

Japon qoǵamynda menmendik, maqtan­shaqtyq, qyzǵanysh, bóspesózdik degen joq. Ár japon bir izben júredi. Óziniń is-­áreketin kúnde tarazylaıdy. Bul elde bas­shyǵa jolyǵyp sóılesý, onymen kezdesken jerde tildesý ońaı. Bizdegi qazaq bastyqqa kirý qıynnyń qıyny. Men sizge aldyn-ala habarlasyp, ótinish aıtyp, kelisimińizdi alyp, ruqsatyńyzdy suramaı kabınetińizge baratyn bolsam, hatshy qyz esikke jolatpasy anyq. Búrokratıa joıylmaıynsha rýhanı damý bolmaıdy. Bizdegi qaı bastyqqa qarasań da ózin menmen ustaıdy. Jaı kisiden ózin artyq kóretini baıqalyp qalady. Al kez kelgen qarapaıym jan onyń kemshiligin kórip turǵanyn sezbeıdi. Jastarda «elim» degen ultjandylyq sezimi berik bolý úshin aǵa býyn búrokratıadan arylyp, kishipeıildilikti meńgerý qajet.

Jastarǵa «sender mynadaı bolyń­dar» deýden góri, aǵa býynnyń ár óki­li ózimizge synmen qarap, oılanýdy úı­re­neıik. Joǵary býyndy oısyzdyq bas­sa, jastardy berekesizdik bıleıdi. Bos maqtanysh, dańǵazalyq meńdese, at­qa­rylǵan iste nátıje bolmaıdy. Japon­dar qansha ǵasyr boıynda nebir tarıhı kezeńdi bastan ótkerse de ulttyq óne­riniń tunyǵyn laılamaı saqtap kele jat­qan sanaýly ulttyń biri ekeni belgili. Jas ónerpazdarynan bastap sahnadaǵy sań­laqtaryna deıin baıyrǵy zamanǵy óne­rine syzat túspeýi úshin baryn salady. Ult rýhanıatynyń jaǵdaıy degende ár qazaq ulttyq sananyń tazalyǵyna mán berýi kerek emes pe? Bul degenimiz, ár­qaı­symyz óz isimizdiń túzý bolýyn qa­daǵalasaq, bul búginde jaǵalaı jaılap alǵan jaǵympazdyq pen bóspelikten jırenýden bastalsa...

Maǵrıpa  SHÓJEǴULQYZY,

fızıka-matematıka ǵylymdarynyń kandıdaty