QR Densaýlyq saqtaý vıse-mınıstri Lázzat Aqtaevanyń dereginshe, Qazaqstanda 14 myńnan astam áıel men 1 myńnan estam erkek bedeýligine baılanysty dıspanserlik esepke alynǵan eken. Jalpy elimizde otbasylardyń 15 paıyzy bedeýlikke ushyraǵanyn da laýazymdy hanym málim etti.
Al Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń kózqarasy boıynsha nekedegi mundaı bedeýlik kórsetkishi kóńil bólýge turarlyq problema bolyp sanalatyn kórinedi. Óıtkeni, bul deńgeı demografıalyq kórsetkishke keri áserin tıgizeri beseneden belgili jaǵdaı. Atalmysh otbasylardyń 15 paıyzy dep otyrǵanymyz –demografıalyq ósimge úles qosýǵa múmkindigi bar jastaǵylar. Ókinishtisi – urpaq órbitýge qabiletteri joq. Nelikten?
Elimizdiń Ata zańy: «Qazaqstan Respýblıkasy ózin demokratıalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde ornyqtyrady, onyń eń qymbat qazynasy – adam jáne adamnyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary» dep ashylady. Keremet! Ózińniń adam bolyp jaratylǵanyńdy, osyndaı Ata zańyńnyń baryn bilip kóńiliń bosaıdy. Bul – zańymyzda ǵana. Shynaıy tirshilikke nazaryń tússe, Bári de múlde bólek sekildi. Elimizdegi aýdan, oblys ortalyqtary, irili-usaqty qalalar túgeldeı bazarlarǵa aınaldyrylǵan. Berisi qyrǵyz, ózbek aǵaıyndardan bastap, arysy qytaı, túrik, ózge de eýropa elderiniń taýarlaryna lyq toly. Táýelsizdik alǵaly bergi shırek ǵasyrdan astam ýaqytta biz solardyń satýshysyna aınalyp ketkendeımiz. Saýda jasap, nápaqa tapqanda turǵan ne bar derińizdi bilemin.
Másele saýdada emes, sol saýdalardyń qandaı oryndarda bolyp jatqandyǵynda. Jaraıdy, eshteńe de óndirmeı-aq qoıaıyq. Shırek ǵasyr boıy saýdamen de kún kórip keldik qoı, óle qoımaspyz. Áıtse de sol saýda jasap júrgen bazarlarymyzdy órkenıettileý etýge kim kedergi jasap jatyr? Shildeniń ystyǵynda shyjǵyrylyp, qystyń aıazynda búrseń qaqqan saýdagerlerdiń jaıyn oılaýǵa nelikten moınymyz jar bermeı keledi? Qazirde bazarda turyp taýar satatyndardyń barlyǵyna da mindettep, «IP» ashtyrtyp qoıǵan úkimetimiz.
Osy «IP-larynyń» esebinen memleketke salyq tóleıdi, ıaǵnı kiris kirgizip otyr. Odan da bólek bazar qojaıyndaryna turǵan orny úshin tóleıtin jalaqysyn, kúzetshige, aýla sypyrýshysyna tóleıtinderin qossań ózi qomaqty soma bolyp shyǵa keledi. Alaıda, bular salyq tólep jatyr ǵoı, jaǵdaıyn jasaıyq deıtin ókimet, orynǵa jalaqy, basqa da qyzmetterge aqsha berip jatyr ǵoı, obal bolar deıtin bazar egesi joq. Osylaısha eldi basqarǵan shendiler men qolyna qarǵa tyshqan bazar egeleri halyqtyń biraz bóligin aýrý-syrqaýly etýge májbúr etip otyr. Solaı jasap júrmiz-aý dep oılanbaıdy da.
Shyndyǵyn aıtsaq, joǵarydaǵy bedeýlikke shaldyqqan 15 paıyzdyq otbasylardy qurap otyrǵandar da bazardan nápaqa tabamyz dep janushyrǵandar. Olar bazarǵa erikkenderinen barǵan joq. Kúnkóris qamy eriksiz sol jumystarǵa jekti. Solardyń arqasynda memleketke, bazar qojaıyndaryna belgili kólemde qarjy tústi. Áıtse de olardyń bul jaqsylyqtaryn eskereıik deıtin jan balasy tabylar emes. Oılaýdyń ornyna qampaıǵan qaltasyndaǵyny ońdy-soldy shashyp jyrǵap júr. Memlekettiń eń qymbat qazynasy – adamdardyń taǵdyryn oıynshyqqa aınaldyryp alǵan. Bul qashanǵa deıin jalǵasa bermek?
Kenjeǵalı Qoshym-Noǵaı
