Bul máseleni ıaǵnı dúnıeniń kórinbegen jáne kóringen syryn Eýropalyqtar 16 ǵasyrda-aq tanyp-bilse de, olardy úılestire qaraýdyń jolyna túse almaǵan. Mysaly sol zamannyń kórnekti ǵalymy ıspandyq Reno Dekart «Arnaıy qurylǵylar men ólsheýge bolatyn nárselerdi ǵana zerttep, ǵylym dep osyny ǵana aıtaıyq. Al sana degen kózge kórinbeıdi, prıbormen ólshenbeıdi. Bar ekenin bilemiz. Biraq kózge kórinbeıtin nárseni zerttep qaıtemiz» dep birden-aq olar dúnıeniń kózge kóringen jaǵyn zertteýge bet buryp ketti de, dúnıeniń kórinbegen syryn ıaǵnı rýhanı álemdi zertteýden bas tartty, olar búkil Eýropalyqtardy materıalısik ateısik jolǵa baǵytqa siltep jiberdi.

1917 jyly bólshevıkter partıasy bılikke kelgen soń materıalısik ateısik tanymdy jalǵastyryp, damytyp qoǵamdyq sanany qalyptastyrýdyń teorıalyq, ıdeologıalyq negizine aınaldyrdy. 1922 jyly «Qudaısyzdar» dep atalatyn gazetin shyǵaryp, qoǵamdy tutastaı ateısik jolǵa túsirdi. Rýhanıat jolyn ustaǵan poptar men moldalardy qýǵyndap, atyp shirkeý men meshit ataýlyny qıratty. Qashan KPSS pen SSRO kúıregenshe joǵarǵy oqý oryndarynda Ateızm negizderi degen oqýlyqty oqyp emtıhan tapsyryp jatty. Búkil qoǵamnyń rýhanı ómirinde materıalısik, ateısik dúnıetanym ústemdik etip keldi.

Reseı ımperıasy jaýlap alǵan 47 túrik halqy da osy materıalısik ateısik dúnıetanymnyń qyspaǵynda qaldy. Halyq qanshalyqty ıdeologıalyq qysymda qalsa da, aýyldyq jerlerdegi túrik halyqtary ata-babalary ustanǵan ıslamıat pen ulttyq dástúrlerin shama kelgenshe ustap qalýǵa tyrysty. Óıtkeni «Ýyqty ustaıtyn – basqur, halyqty ustaıtyn – dástúir» degen maqaldyń bosqa aıtylmaıtyny da, shyndyqqa saı aıtylǵany da baıqalady. Ertede qytaı barlaýshylary túrik halqyn jaýlap bodan etýge bolady, biraq olar ustanǵan halyqtyq ádet-ǵuryp salt-sana dástúrlerin buza almaıdy degen pikirleri de sovettik turmysta, ol ustanǵan ıdeologıaǵa qulaı berilmeı ata-babalary ustanǵan joly qanshalyqty qyspaqqa alynsa da, shet jaǵasyn ustanyp qalýy halyq táýelsizdigin alǵan zamanda da óz kórinisin berýi – kóp máseleniń áýje alyp ketýiniń ózi-aq aıǵaqtap tur.

Al onamastıkalyq ǵylym salalary saıasatpen tikeleı baılanysty bolǵandyqtan, keńestik bılik kezeńinde otarshyldyq, totalıtarlyq eldi meken jer ataýlarynyń ulttyq dástúr shetke yǵystyrylyp, orystanǵan eldi meken jer ataýlarymen antroponımder basymdyqqa aınaldy.

Oıshyl aqyn Maǵjan Jumabaev aıtqandaı

Túrikter enshi alysyp kóshkeninde

Qazaqqa qara shańyraq qalypty ǵoı, -

dep qara shańyraqtyń mán maǵynasy atadan qalǵan ulttyq dástúrdiń saqtalýyn meńzep tur.

Bılikke kelgen ortalyq ózderi ustanǵan onamastıkalyq saladaǵy zatshyldyq, ateısik tanymyn túrik tildi halyqtarǵa syrttaı bılik kúshimen endirip, olardyń ǵasyrlar boıy ustanyp kelgen ulttyq dástúr negizindegi eldi meken jer ataýlaryn syrtqa qaqty. Mysaly Reseı ımperıasy provaslavıa dininiń onamastıkalyq dástúrin ustanýy sebepti, ony túrik halyqtaryna tyqpalady. Mysaly eldi meken jer ataýlaryn adam atyna qoıý dástúri Vızantıa ımperatory Konstantınniń áreketinen bastalǵan. Ol Vızantıa ımperıasynyń astanasyna óz atyn berýi sebepti, astana Konstantınopl ıaǵnı Konstantın qalasy dep atanýy sebepti, osy dástúrdi Reseı ımperıasy qabyldap, toponım ataýlaryn adam atyna qoıý dástúri olardyń ulttyq dástúrine aınalyp ketti. Mysaly Máskeý (Ahad Moskanyń atyna 1088 jyly qoıyldy), Lenıngrad, Stalıngrad, Kalınıngrad!!! Bul ataýlar olar úshin qalypty qubylys. Al qazaqtardyń iri eldi meken jer ataýlaryna adam atyna qoıylmaıdy, mıkrotaponımderge ǵana qoıylady. Mysaly pálensheniń qudyǵy, túgensheniń asýy degen sıaqty atalymdar. Reseı otarshyldary bul kezde otarshyldyq taponımderdi qazaq jerine qalaǵanynsha qoıyp jatty. Mysaly Vanovka, Samsonovka, Galovochovka, Grodekov t.b.

Bılik basyna halyqtar kósemi Stalınniń bas hatshyǵa saılanǵan soń, ásirese 1937 jylǵy qyzyl qyrǵynnan keıin SSRO aýmaǵynda totarılarlyq taponımder alys jaqyn jer ataýlarynda, kolhoz sovhoz, mektep pen joǵarǵy oqý oryndarynda qoıylyp jatty. Bul qubylys, ásirese, saıası bıýro músheleriniń kópshiligi «halyq jaýy» dep ustalynǵan tusta adam aıtqysyz jyldamdyqpen qoıylyp tırajdap kóbeıip jatty. Mysaly meniń týǵan aýylym Maıtóbe 1867 jyly Maılykent bolysyna qarasty № 13 aýyl dep ataldy. Keńestik bılik kezinde ol aýyl Qarasý aýylsharýashylyq arteli, Kókterek kolhozy, Kalının kolhozy, Jdanov kolhozy, Qyzyl juldyz kolhozy aqyry kep Jýaly sovhozy Mıshýrın atyndaǵy sovhozy dep 8 ret almassa, táýelsizdik zamany ornasymen 1997 jyly Maıtóbe aýyly dep tarıhı atymen atalyp qaldy. Sonda 1867 jylǵa Maılykent bolysyndaǵy №13-shi aýyl 1997 jylǵa deıingi aralyqta ıaǵnı 130 jyl ishinde 6 urpaq almasyp úlgergende, búgingi Maıtóbe aýylyndaǵy jastar óz aýylynyń ne sebepti 8 ret ózgerip almasý sebepteriniń tarıhyn bile bermeıdi. Árıne, mundaı jyldam almasý Qazaqstandaǵy makrotaponımder men mıkrotaponımderdiń bárinde bolyp ótti. Qoǵamdaǵy bul ispettes saıası áleýmettik bolmystan týyndap jatqan halyqtyq, otarshyldyq, totolıtarlyq eldi meken jer ataýlaryndaǵy almasýlar tarıhy – bizdiń qasiretti taǵdyrymyzdyń onamastıkalyq sanadaǵy ózgerister men saıası qysymdardyń kórinisi desek jón bolar. Joǵaryda baıandalǵan onamastıka salasyndaǵy joıqyn ózgerister tarıhyna nazar aýdarýǵa mindettimiz:

1) Týǵan el, týǵan jerdegi eldi meken jer ataýlary ǵasyrlar boıy qazaq halqynyń ustanyp kelgen ulttyq dástúrlerdi aıaýsyz jaýsha tıgen otarshyldyq, totalıtarlyq taponımder joıyp jiberip, halyqtyq jadymyz men sanamyzdy syrtqa qaǵyp umyttyrýy - Reseı ımperıasynyń shoqyndyryp orystandyrý saıasatynan týyndap jatqan qasiretti qubylys bolyp tabylady.

2) Endi materıalısik, ateısik dúnıetanym ózgerip onyń ornyna kvantty fızıkteri dáleldep ǵylymı turǵydan ornyqtyrǵan álemdi Uly sana bıleıdi degen múlde jańa dúnıetanym ornyqty. Osy sebepti ıdealyq negizi tóńkerilip jappaı daǵdarysqa ushyraǵan gýmanıtarlyq ǵylym salalary táriszdi onamastıkalyq ǵylymnyń salalary da daǵdarysqa ushyrady. Endi bul ǵylym salasy saıasatpen tikeleı baılanysty bolǵandyqtan, ony jańa dúnıetanym turǵysynan qarap, osy tanym talabyna saı is-áreketke kirisý mindeti alǵa qoıylyp otyr:

a) Eski tanym negizinen týyndaǵan otarshyldyq taponımderden túgeldeı arylý talaby alǵa qoıylǵandyqtan, taıaý jyldar ishinde eldi meken jer ataýlaryndaǵy otarshyldyq taponımniń izderi tarıhtan óshýi kerek.

á) Jańa dúnıetanym barlyq salada ornyǵýy sebepti keńestik bılik tusynda eldi meken jer ataýlaryna jappaı qoıylǵan qaıratkerler men partıa sovet qyzmetkerleriniń aty, tipti tırajdap qoıylýy sebepti olardan arylyp tazalaný áreketi qolǵa alynyp naqtyly is-qımylǵa kirisýdiń qarqyny kúsheımek. Biraq bul proses halyq sanasynyń samarqaýlanýy sebepti qarsylyq uzaqqa sozylýy múmkin. Óıtkeni totolıtarlyq taponımderden arylý is-áreketi uzaq merzimge sozylmaq.

b) Biraq bul dúnıetanymdaǵy basty kemshilik – dúnıeniń kóringen syry men kórinbegen syryn úılestire alyp zertteýdiń ornyna, bul asa kúrdeli qubylystyń bir jaǵyna, ıaǵnı dúnıeniń kóringen syryn tanyp bilýge sheshýshi mán berildi de, dúnıeniń kórinbegen syryna jatyrqaı qaraýdy ıspan ǵalymdary bastady. Mysaly, ataqty ıspan ǵalymy Rena Dekart: «Arnaıy qurylǵylarmen ólsheýge bolatyn nárselerdi ǵana zertteıik, ǵylym dep osyny ǵana aıtaıyq, al sana (dúnıeniń kórinbegen syry M.M.) degen kózge kórinbeıdi, prıbormen ólshenbeıdi. Bar ekenin bilemiz. Biraq kózge kórinbeıtin nárseni zerttep qaıtemiz», - dep, rýhanı álemdi (jandy) zerttep, tanyp, syryn ashýdan bas tartty. Bul syńarjaq áreket Eýropa halyqtarynyń dúnıetanymyn materıalısik, ateısik tanymmen qalyptasýyna alyp keldi. Eýropa halyqtary bes ǵasyr boıy taza materıalısik, jaýynger ateısik tanymnań sheńberinen shyǵa almaı, osy dúnıeniń tutqynynda qaldy. Munyń nátıjesi búginde búkil eýropalyqtar men Reseı ımperıasyn qosa eseptegende ondaǵy halyqtardyń minez-qulqy buzylyp, búgingi beısharalyq qalypqa tústi, rýhanı tanymdaǵy teris uǵymnyń tar sheńberinen shyǵa almaı adasýda.... Aldaǵy kúnderde keńes bıligi endirgen bóten dúnıetanymnan týyndap onamastıkaǵa engen jat dástúr endi ulttyq dástúrge aýysýy zańdylyq. Mysaly makrotaponımderge jeke kisi attaryn qoıýdan bas tartý talabyn júzege asyrýdy qolǵa alý basty mindetimizge aınalmaq.

v) Osy tanym turǵysynan kelip jeke azamattardyń aty jóni álemde tek slaván halqynda dástúr retinde úsh atalymnan keletin. Mysaly Aleksandr Sergeevıch Pýshkın dep jazylýy sıaqty qubylys, Muhtar Omarhanuly, Baýyrjan Momyshuly, Rabıǵa Syzdyqqyzy, Qajymuqan kelini dep jazylatyn ulttyq dástúrdi qalyptastyrý jón. Mıkrotaponımderdegi kóshe, mektep, aýyl t.b atalymdary da ulttyq dástúr turǵysynan qoıylǵany jón. Mysaly Abaı dańǵyly, Mánshik kóshesi, Málik mektebi degen sıpatta atalmaǵy jón.

Búginde qazaq antroponıderi óziniń ulttyq tabıǵı bolmysyn buzyp alǵany aıtylyp ta, jazylyp ta júr. Bul qubylys qazaq jerin jeti ret jaýlaǵan basqynshylyq zamanyndaǵy jeti qabatynda orny anyq baıqalyp turady. Ol qabattar: 1) Qytaılyq, 2)Parsylyq qabat, 3) grektik qabat, 4) arabtyq qabat, 5)mońǵoldyq qabat, 6) qalmaqtyq qabat, 7) orystyq qabat. Osy qabattardyń ishinde eń zalaldy qaýipti qabat arabtar men orystardyń otarshyldyq saıasatynda jatyr.

Arabtar ıslam dinin taratý maqsatynda basqynshylyq jasaǵanda otarshyldyq aıla tásilderdiń ne bir jańa tásilderin qoldanysqa túsirgen áreketi orta ǵasyr ǵalymy ad-Narshahıdiń «Buhara tarıhy» kitabynda jan jaqty jazylyp áshkerelendi. Solardyń juqsyz bar aıla tásili «Jabaıylardly jabaıylardyń qolymen qyrý» tásili. Bul aıla tásildi orys pen qytaı memleketi qazaq pen noǵaı halqynyń ulan baıtaq dalasyn jaýlap alýǵa kúshi jetpeı turǵan kezde, 1723 jyly reseı qytaı qalmaq úsheýi til tabysyp, qazaq, noǵaıdy jer betinen joıyp uly dalasyn bólisip alýǵa ishteı birigip, bir baılamǵa kelgende, «Jabaıylardy jabaıylardyń qolymen qyryp joıý» tásilin tarıhymyzdan bilemiz. Reseı, qytaı ımperıasy qalmaq pen qazaqty bir birine aıdap salyp, qyrǵyn soǵysta eki halyqty bir birine qyrǵyzdy. Osy soǵysta qazaqtardyń úshten ekisi qyrylsa, al qalmaq tutas joıylyp, memileketinen aıyryldy. Osy eki qyrylǵan halyqtan bosaǵan jerdi eki ımperıa kelise otyryp bólip aldy. Áreń tiri qalǵan qazaq Reseı men qytaıdyń bodandyq hamytyn kıip, 260 jylda (1731 – 1991) áreń degende táýelsizdikke qoly jetti. Osy jaǵdaıǵa baılanysty qazaq antroponımderi aıtarlyqtaı ózgeriske ushyrap jutaı tústi. Olardy burynǵy dástúrli ulttyq antroponımderge aınaldyrý úshin aýdandyq ZAGS oryndary men birlikte bir júıege túsirý arqyly buryńǵy tabıǵı bolmysymyzǵa keltire alamyz.