Búginde qazaq termınologıasy san ǵasyrlyq tarıhy bar ǵylymı negizi, qaǵıdattary men ustanymdary, zertteý ádis-tásilderi qalyptasqan til biliminiń bir salasy bolyp otyr. Degenmen termınjasamda túıini tarqamaǵan túıitkil kóp. Osyǵan oraı, búgin QR Ulttyq akademıalyq kitaphanasynda QR Mádenıet jáne sport mınıstrligi Tilderdi damytý jáne qoǵamdyq-saıası jumys komıtetiniń tapsyrmasymen Sh.Shaıahmetov atyndaǵy tilderdi damytýdyń respýblıkalyq úılestirý-ádistemelik ortalyǵy «Ulttyq termınqordy júıeleýdiń teorıalyq jáne ǵylymı-tájirıbelik negizderi» taqyrybynda respýblıkalyq ǵylymı-teorıalyq konferensıa ótkizdi.
Konferensıa QR Mádenıet jáne sport mınıstrligi Tilderdi damytý jáne qoǵamdyq-saıası jumys komıteti tóraǵasynyń orynbasary Ǵ.Meldeshovtyń alǵy sózimen bastaldy.
- Termın, termınjasam memlekettik másele bolyp sanalady. Búgingi kúnge deıin 18 000 termın bekitilse, memlekettik baǵdarlamaǵa saı 2020 jylǵa deıin 27 000 termın bekitilýi tıis. Osydan-aq búgingi basqosýdyń mańyzy men salmaǵyn sezinip otyrǵan bolarsyzdar. 1992 jyldan beri termınologıa máselelerine baılanysty túrli deńgeıde is-sharalar júrgizilip keledi. Sonyń ishinde ǵylymı-teorıalyq konferensıa sońǵy ret 2011 ótkizilgen eken. Araǵa alty jyl salyp uıymdastyrylyp otyrǵan konferensıa kóńil qýantarlyq nátıjege qol jetkizedi, praktıkalyq turǵyda sheshimin tappaǵan máselelerdiń basy ashylady degen senimdemin. Jumystaryńyzǵa sáttilik tileımin,- dedi ol.
Munan soń moderator, QR UǴA korespondent múshesi, f.ǵ.d., profesor Sh.Qurmanbaıuly plenarlyq májilistiń alǵashqy baıandamasyn oqý úshin ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty J.Qulekeevke sóz berdi. Ol óz kezeginde tilimizdiń damý barysynda oryn alyp otyrǵan olqylyqtarǵa toqtaldy.
- Birinshiden, aınalymda júrgen, búkil halyqqa túsinikti aǵylshyn ne batystyń damyǵan tilderinen engen sózderdiń ornyna umyt bolǵan parsy, arab tilinen engen sózderdi jappaı aýystyrý bastaldy. Mysaly: synyp, rásim, rámiz, múshaıra. Odan qaldy, myńdaǵan jyldar boıy aınalymda júrgen sózderdiń etımologıasyn túsinbeý saldarynan ornyqty sózderdiń maǵynasyn ózgertý úderisi bastaldy. Máselen, «gvozdıka» «qalampyr dep aýdarylyp júr. Al ol parsy tilinde «ashshy qyzyl burysh». Ekinshiden, uzaq merzimdi qoldanysta júrgen sózderdiń tórkinin túsinbeýdiń saldarynan túrik tilinen, orys tilinen engen sózderge qazaq tilinde jasandy balama jasaý sánge aınaldy. Aıtalyq, baklajan, kabachok, kýraga degen sózder orys tiline túrik tilinen engen. Úshinshiden, halyqaralyq termınderdi orys sózinen qashý kerek degen jeleýmen jasandy balama tabý úrdiske aınaldy. Gıpopotam, jırav, pıanıno. Roıal qaı tildi alyp qarasaq ta, ol solaı atalady. Ony eshbir el tipti damyǵan memleketterdiń ózi ózgertip otyrǵan joq. Sebebi halyqaralyq termınologıada ǵylymı kategorıalardy qalyptastyrýdyń ortaq tártibi ornalasqan. Qazaqstanda ǵana kezdesetin qarsaqty eshkim óz tiline beıimdep, jańadan at bergen joq qoı. Tórtinshiden, ǵylym men tehnıkanyń damyǵan zamanynda ǵylymı kategorıalardy ornymen uqypty paıdalanýymyz kerek. Tek tilimizge beıimdeımiz dep ǵylymdy umytatyn bolsaq, túsiniksiz termın qazaq tiliniń ǵylym tiline aınalýyna tek tejeý bolady, - dedi J.Qulekeev.
Ǵylym kereǵar pikir týyndaǵanda ǵana dittegen mejege jete alady. Bul aksıoma. Konferensıa barysynda ǵalymdar bir-bir biriniń pikirine qarsylyq tanytyp otyrdy. Máselen, «Alash jáne Ulttyq termınqor» taqyrybynda baıandama jasaǵan Sh.Qurmanbaıuly A.Baıtursynovqa súıene otyryp, ǵylym tilin meılinshe yqshamdy, túsinikti etip, qazaq tiline ıkemdeý kerek degen pikirin ortaǵa saldy.
Qazaq termınologıasy óz bastaýyn 1920-30 jyldardan alady. A.Baıtursynov: «Jalǵyz-aq bizdiń myqtap qashatynymyz jatshyldyq (jat sózshildik). Mádenı jurttardyń tilindegi ádebıetterin, ǵylym kitaptaryn qazaq tiline aýdarǵanda, pán sózderiniń daıarlyǵyna qyzyqpaı, ana tilimizden qarastyryp sóz tabýymyz kerek» - deıdi. Sol kezeńde búgingi biz qoldanyp júrgen pándik sózderdi, máselen, til bilimine qatysty sózderdiń 80-90 paıyzyn A.Baıtursynov, botanıka ǵylymyna qatysty 300 sózdi Jumahan Kúderın, matematıka termınderin E.Omarov pen Q.Sátbaev engizip ketti. Sol sózderdi búginge deıin qoldanyp kelemiz. Iaǵnı sátti bekitilgen termınder. Muny kórip otyryp halyqaralyq termınderdi sol qalpynda qoldaný qajet degenge kelisýge bolmaıdy. Maǵynasyn dóp basatyn sóz tabylsa, nege qazaqylandyrmasqa? Al maǵynasy ózgeriske ushyraıtyn jáne túsinýge qıyn keletin sózderdi halyqaralyq standartqa saı qoldanaıyq,- degen kóńilge qonymdy pikir bildirdi.
Iá, Alash qaıratkerleri qazaq termınologıasynyń negizin qalap, qaǵıdattaryn da bekitip ketti. Al 1930 jyldardan bastap Reseı úkimeti termındi tek orys tilinde qoldaný úrdisin kúshtep engizdi. Biz áli kúnge deıin sonyń yqpalynan shyǵa almaı kelemiz. Túrkıa bolsa, tehnıka tilin 80 paıyz óz tiline beıimdep aldy.
Osy oraıda, til janashyry, termınologıa salasynyń basy-qasynda júrgen A. Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń dırektory, profesor, f.ǵ.d. Erden Qajybek qazaq termınologıasyndaǵy túıitkilderdi ashyp aıtty:
"Ár ultta, ár memlekette termınologıalyq qor shamamen qansha bolýy kerek? Ǵylymnyń, óndiristiń, sharýashylyqtyń salalary jiktegende júzge jetedi. Iaǵnı olardyń árbirinde keminde 5000-nan astam termın bar. Orta eseppen 10-15 myń deımiz. Al biz sońǵy 20-25 jyldyń kóleminde, jalpy, 20-30 myńdaı termın bekittik. Endi qarańyz biz qanshalyqty kesheýildep kelemiz?.. Ár salanyń 10-20 paıyz ózgertilmeıtin negizgi tirek sózderi bolady. Máselen, algebradaǵy sınýs, kosınýs, kotangens, tangens syndy. Al qalǵan 80 paıyzyn óz tilimizge ıkemdep, yńǵaılap bekitýimizge bolady. Qosý, alý syndy. Qazaq tili óte baı. Tipti, ǵarysh álemi, geologıa, gıodezıa salalarynyń salalyq sózderin dóp basýǵa, naq jetkizýge qor jetkilikti. Bul bizdiń basty baılyǵymyz, ári múmkindigimiz. Sondyqtan muny qajetimizge durys paıdalana alýymyz kerek. Sonda salalyq qazaq tilin sózdikpen aýdaryp, dúbara kúıge túspeımiz» - degen ǵalym sózin qazaq termınqorynyń halyqaralyq áleýetimen sabaqtady. Sondaı-aq, qazaq termınjasamy nusqaýmen, buıryqpen damymaıtyndyǵyn alǵa tartty.
Konferensıada zań salasy termınderiniń qoldanysyndaǵy sáıkessizdikteri de sóz boldy. Bul týraly A.Baıtursynov atyndaǵy Til bilimi ınstıtýty Termınologıa bóliminiń meńgerýshisi, f.ǵ.k. S.Qulmanov baıandady:
"Biz narkotıkti esirtki dep aýdardyq. Al ony emdeıtin dáriger sol kúıi narkolog bolyp qoldanylady. Osy sekildi termınologıada jan-jaqty qarastyrylmaǵan qaıshylyqtar kóp. Muny memlekettik deńgeıde sheshý kerek" - dedi ol.
Jıyn barysynda latyn grafıkasyna negizdelgen jańa álipbımen termınderdi jazý jaıy da talqylandy. Ǵalymdar emle-ereje naqtylanbaı, bul suraqtyń naqty jaýaby bolmaıtyndyǵyn kesip aıtty. Plenarlyq májilis seksıalyq májilispen jalǵasty. Seksıalyq otyrysta til bilimindegi jańa sózderdiń zerttelýi men júıelenýi, termınjasamdaǵy translıterasıa máseleleri syndy ózekti taqyryptar qozǵalyp, til mamandary ózara pikir almasty.
Konferensıa sońynda ulttyq termıqordy júıeleý, jetildirý kezinde myna máselelerdi eskerý jóninde usynystar berildi:
* Qazaq termınologıasynyń damý kezeńderi ǵylymı turǵydan zerdelenip, ár kezeńniń termınqor qalyptastyrý tájirıbesi eskerilsin;
* Qazaq til biliminiń, ulttyq termınologıalyq qordyń negizi qalanǵan HH ǵasyr basyndaǵy alash taǵylymy, alash zıalylarynyń murasy jan-jaqty zerttep, olardyń termınjasam tájirıbesin, termın úlgilerin nazarǵa alý;
* Ulttyq termınqordy qalyptastyrýda álem tilderiniń termınqor qalyptastyrý tájirıbesi men termınalmasym úrdisine de taldaý jasalyp, olardyń utymdy tustaryn termınologıalyq jumystardy júrgizýde paıdalaný;
* Termınderdi jınaqtaý, retteý, bekitý, standarttaý jumystaryn joǵary kásibı deńgeıde júrgizý jaýapkershiligi naqty bir mekemege, organǵa júktelýi qajet;
* Termınderdi aýdarý sapasy qadaǵalanyp, saraptaý jumystaryn júrgizý tetigin jasaý, qolǵa alý;
* Kirme termınderdi tilge qabyldaý erejeleri men tásilderin qaıta qarap, bekitý tetigin qalyptastyrý.
P.S. Termın - tek til mamandary shuǵyldanatyn sala emes. Kez kelgen salanyń kásibı termınderi men túsinikteri bar. Sondyqtan termın salasyndaǵy kemshilik pen olqylyqty tek til mamandarynyń qateligi dep qaramaýymyz qajet. Termın jasaýǵa kez kelgen sala mamanynyń aralasýǵa, pikir bildirýge, qoldaý kórsetýge haqysy bar.
