Danıar Aqylbaev – Abaı Qunanbaevtyń Aqylbaıdan taraǵan besinshi urpaǵy. Aqylbaı arǵy atasy bolsa da, áli kúnge esim-soıyn Aqylbaev dep paıdalanyp júr. Biz uly adamnyń urpaǵyn Mańǵystaý oblysynan izdegen edik. Sóıtsek, keıip­­kerimiz Aqtaý men Almatynyń eki arasyn jol qylyp, birde – batysta, birde Jetisý jerinde júredi eken. Mamandyǵy – ınjener-okeonolog. Qyzmeti – Aqtaýda. Otbasy – Almatyda. Úsh qyzy bar. Úlkeni Dana – Germanıada. Múnhen qalasynda bilim alýda.  Kámılasy – mektepte, Merýerti – alty jasta.

Danıar Aqylbaev suqbat be­rýge ońaı kelisken joq. Buǵan deıin de tilshi qaýym jıi qońyraý shalyp, biraz mazasyn alǵanǵa uqsaıdy. Aqyrynda «Aıqyn» gazetiniń tilshileri Natalá jeń­geıge qolqa saldy. Erli-zaıyp­ty Danıar men Natalá Aqylbaevtar suqbatqa birge keldi. Ashyq-jarqyn, eshkimdi jatyr­qamaıtyn jan ekeni kórinip tur. Sankt-Peterborda bilim alǵan. Natalá ekeýi sonda tanysypty.
– Jumys kóp. Bos ýaqytymyz joq. Otbasyn asyraý – ońaı sharýa emes, – dep bastady áńgime­sin Danıar. – Kópshiliktiń bizdi Aqtaýda turady dep oılaıtyn jóni bar. Áke-sheshemiz uzaq ýaqyt Mańǵystaý oblysynda turdy. Almatyǵa kóship kelgeni bertinde ǵana. Ǵumyrynyń jar­tysy sol jaqta ótti. Mektepti de sonda bitirdim. Sankt-Peterborǵa da oqýǵa Aqtaýdan kettim. Qazir ata-anamyzben birge Almatyda turamyz.

– Abaıdyń urpaǵy ekenińizdi dostaryńyz da, aralasatyn jaqyn áriptesterińiz de bilmeıtin sekildi. Nege?
– Uly adamnyń urpaǵy ekenimdi kópshilikke áıgileı bergim kelmeıtini ras. Tipti jaqyn jora-joldastarym da bile bermeıdi. «Abaıdyń urpaǵymyn» dep jar salý sonshalyqty qajet dep oılamaımyn. Ras, «Abaıdyń urpaǵymyn» dep at qoıyp, aıdar taǵyp júrgender de bar. Ony estip te, basylym betterinen oqyp ta júrmiz. Úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn keıbireýler «urpaǵymyn» dep jar salady. Atalarymyz týraly áńgime aıtady, salıqaly suhbat beredi. Keıde osy saryndas áńgimelerdi estigende qamyǵyp qalatynym bar.
– Qazir Abaı urpaqtarynan kim bar? Aınalańyzda aǵaıyn-týys bar ma? 
– Áke jaǵynan úsheýmiz ǵana: ákem, men jáne nemere aǵam – Aıdos.
– Nemere aǵańyzdyń Ýkraınada turatynyn aıtqan edińiz. Áli sol jaqta ma?
– Qazir elge oralǵan. Ókinishtisi, Aıdos aǵammen kóp aralas-quralas emespiz.
– Ol kisiniń osynda ekenin qaıdan bildińiz?
– Anda-sanda ata-anama habarlasyp turady. Úlken kisiler bolǵan soń, Aıdos aǵam­nyń qaıda júrgenin bilip otyrady. Jumys barysymen kóbine syrtta júretin­dikten, jolymyz toǵyspaı tur. Bala kezimizde birge oınap, kezdesip, syrlasyp júrdik. Ol kisiler bizdiń úıge qonaqqa jıi keletin. Arasynda biz de ata-anamyzben qonaqqa baryp turdyq.
– Aıdos aǵanyń balalary bar ma?
– Meniń ákem – Aqylbaıdan qalǵan jalǵyz tuqym. Odan – men barmyn. Aıdos aǵanyń da jalǵyz qyzy bar dep estidim.
– Ákeńiz – Abaıdyń tikeleı urpaǵy ekenin jaqsy bilesiz. Otbasynda uly atala­ryńyzdyń muralary saqtalǵan ba? Óleńderi she? Qarasózderin paıdalanasyzdar ma?
– Uly babamyzdyń óleń kitaptary, qarasózi úıimizdiń tórinde tur. Semeıdegi Abaı mýzeıinde bolǵanymyzda, eski kitaptaryn bizge syıǵa tartty. Murat Áýezov te jańa shyqqan dúnıelerin jıi berip turady. Shynyn aıtqanda, ádebıetten kishkene aýylym alystaý. Mamandyǵym ınjener-okeonolog bolǵandyqtan ba, kórkem ádebıetke kóp jaqyndaı bermeımin. Tehnıka men kórkem ádebıet ekeýi – eki bólek dúnıe. 1995 jyly Sankt-Peterbor ýnıversıtetin bitirip, ınjener-okeonolog mamandyǵyn alyp shyqtym. Lenıngrad ýnıversıtetine oqýǵa túsip, Sankt-Peterbor ýnıversıtetin bitirýge týra keldi. Lenıngradtyń atyn ózgertip, kóne ataýyn qaıta bergenin jaqsy bilesizder. Ýnıversıtetti úzdik bitirip, aspırantýraǵa joldama bergenimen, Qazaqstan azamatyna tegin aspırantýrany oqý buıyrǵan joq. Bes jyl tegin bilim berip, aspırantýraǵa kelgende, aqyly oqý júıesin usyndy. Bir jylǵa keminde 4-5 myń AQSH dollaryn tóleýińiz kerek. Ondaı aqshany bizdiń memleket tóleı almaıtyn edi. Ári oǵan ózimniń de jaǵdaıym kelgen joq.
– Uly Abaıdyń urpaǵy ekenińizdi qaı kezde bildińiz?
– Uly adamnyń urpaǵy ekenimdi nege bireýden bilýim kerek? Bala kezimnen qulaǵyma sińirip, babalarym jóninde estip, bilip óstim. Abaı babamyzdyń óleń jınaqtary, kitaptary, portreti men jazbalary kóp boldy. Onyń ústine uly atamyzdyń danalyq sózderin aıtyp, úlkender jıi eske salyp otyratyn. Qanda bar nárse boıǵa sińbeı qoımaıdy eken. Baǵyfur atam árdaıym: «Uly adamnyń urpaǵy ekenińdi maqtan etip, elge bósýdiń qajeti joq. Dandaısymaý kerek» dep aıtyp otyratyn. Osy oıdy atam ǵana emes, áke-sheshem de ustanǵan. Árıne, bes saýsaq birdeı emes. Óziniń nápaqasy úshin Abaıdyń atyn paıdalanǵan alys aǵaıyn-týystar da boldy. Biz ondaıǵa barǵan joqpyz.
– Áleýmettik jelilerdiń birinde: «Uly Abaıdyń urpaǵy jalǵasý kerek» degen sarynda pikirtalas órbigen edi. Mundaı pikirlerdi ózińiz de kórip, estip júrgen shyǵarsyz. Bul týraly ne oılaısyz? Urpaq jalǵastyǵy týraly pikirińiz qalaı?
– Jalpy, bul qanshalyqty qajet? Iá, atamyz – uly Abaı. Biraq odan keıingi urpaq arasynda babamyzdaı dananyń dúnıege keletinine kim kepil? «Bir ózenge eki ret túse almaısyń» degendeı, ondaı múmkin emes. Máselen, osyndaı uly tulǵalardyń urpaǵynan ózindeı da­nyshpan dúnıege kel­genin kórsetip bere alasyz ba? Bári – bir Allanyń qolynda. Alla bizge órimdeı úsh qyzdy syılady. Mańdaıy­myzǵa jazylǵany osy bolsa, ony da kóremiz.
– Abaı urpaǵy joǵalady dep qoryq­paısyz ba?
– Ras, keıbirinde ata-baba murasy joǵalady degen alań bar. Menińshe, biz eshteńeni joǵaltpaımyz. Sebebi, Abaı murasyn jan-jaqty zerttep, zerdelep jatqan qanshama tarıhshylar bar. Onyń ústine tarıhta bári jazylyp, saqtalǵan. Meniń buǵan qatysym joq. Abaıdyń izbasary, rýhanı jaǵynan jalǵas­tyrýshy emespin. Jaı ǵana Abaıdyń bıologıalyq urpaǵymyn. Múldem basqa adammyn. Ómirge degen ózindik kóz­qarasym bar, óz fılosofıammen ómir súrip jatyrmyn.
– Sonda sizdiń ómirlik fılosofıańyz qandaı?
– Qolyńa alǵan kez kelgen nárseni tıanaqty, sapaly jasaý kerek. Ómirge kelgen soń keń tynyspen ómir súrý qajet. Ár otbasynyń óz ishki zańdylyqtary bolady. Otbasymyz salaýatty ómir saltyn ustanady. Temeki tartyp, araq ishýden aýlaqpyn. Musylman retinde paryzymdy oryndaımyn. Joldasym Natalá juma saıyn shelpegin pisirip otyrady.
– Uly oıshyl atańyzdyń shyǵarmalaryn jıi oqısyz ba?
– Shynymdy aıtaıyn, jıi oqymaımyn. Árıne, jas kezimizde bir emes, birneshe ret oqyp, jattap alǵan kezderim boldy. Túpki ıdeıasyn túsinip, ózime kerek azyǵymdy aldym. Maǵaýıadan taraǵan Ǵazal, Ishan degen tátelerim atamyzdyń naǵyz fanat­tary edi. Gazetke shyqqan materıaldardy jınap, sýretin qaltasyna salyp júretin. Barlyq jıyn kezdesýge baratyn da, suhbat beretin de sol kisiler boldy. Babamyzdyń ár sózin jattap alyp, barǵan jerinde aıtyp otyratyn.
– Jeti atańyzdy taratyp aıtyp bere alasyz ba?
– Qunanbaı – Abaı – Aqylbaı – Álimqul – Baǵyfur – Aıdar – Danıar. Aqylbaı ata – Abaı atamyzdyń tuńǵyshy. On jeti jasynda áke atanyp, ómirge erte kelgen soń, Aqylbaı atamyz balasynan góri, inisindeı bolyp ósken eken. Baǵyfur atamyzdyń úsh uly boldy. Ernest pen Aıdardan ǵana urpaq bar. Ernestten – Aıdos, Aıdardan – Danıar tarap otyr.
– Arǵy tegińiz týraly áńgimelerdi sizge kim aıtýshy edi?
– Baǵyfur atam arabsha hat tanyǵan, jazý-syzýdy da arabsha jazatyn kisi boldy. Tizesine otyrǵyzyp alyp, bizdiń úlken áýlet týraly estelikterin jıi aıtatyn. Qunanbaı áýleti týraly alǵash atamnan estidim. Arabsha jazylǵan dúnıeleri kóp edi. Ókinishke qaraı, ol jazbalarynyń barlyǵy saqtalǵan joq. Es bilip, etek jıǵan soń, izdestirip kórip edim, taba almadym. Aýyldaǵy úıdegi qoljazbalardyń kóbi joǵalyp ketipti. Úıimizde atamyzdyń úlken portreti bolýshy edi. Qaı sýretshi salǵany qazir naqty esimde joq. Úıdiń jarty qabyrǵasyn alyp turatyn. Ol portretinen de aıyrylyp qaldyq.
– Qazir – ınternet zamany. Sizdi eshqandaı áleýmettik jeliden taba almadyq. Qyzyqpaısyz ba?
– Eshqandaı áleýmettik jeli qy­zyqtyrmaıdy. Munyń bári ýaqytty urlaıdy. Bizdiń áýletke, otbasyna qatysty dúnıeler bolsa, aqparat betterinde jazy­lyp jatsa, joldastarymyzdan estip oty­ramyz. Ózimdi sonshalyqty jarna­malaǵandy unatpaımyn. Adam qupıa bolǵany durys.
– Abaı urpaqtarynyń kóbi qýǵyn-súrgin kórdi. Qýdalandy, azap shekti. Áýlettiń qıyn taǵdyry sizge de tanys bolar. Qym-qıǵash kúnder týraly atańyz jıi aıtýshy ma edi?
– Munyń bári – ótken ǵasyrdyń bas jaǵynda bolǵan dúnıeler. Stalındik saıası qýǵyn-súrgin bizdiń áýletti de aınalyp ótpegeni ras. Atamyz Baǵyfur – bul qıyndyqty kózben kórgen adam. Saıası turǵydan aıyptalyp, repressıaǵa ushyrap, stalındik lagerde otyrǵan. Meniń ákem 1949 jyly dúnıege kelgen. Sondyqtan ákem qıyndyq kórdi dep aıta almaımyn. Abaı áýletin jaryqqa alyp shyqqan – Muhtar Áýezov. Biz osy kisige qatty qaryzdarmyz. «Abaı joly» romanyn oqyǵanymda, bizdiń áýlettiń taǵdyry kóz aldyma elesteıdi. Muhtar Áýezov qarama-qarsy otyryp alyp, baıandap turǵandaı sezinemin. Abaı áýletiniń turmys-tir­shiligin, tynysyn erekshe sezingen adam. Ákemniń anasy – Muhtar Áýezovtiń nemere qaryndasy. Sondyqtan meniń boıymda Áýezovterdiń qany bar desem, artyq aıt­qandyq emes. Atam mal sharýashylyǵymen aınalysty. Ákem ǵylymǵa jaqyn boldy. Ol óziniń balalyq shaǵyn, mekteptegi qy­zyqty sátterin jıi áńgimelep aıtyp otyrady.
– Ǵazal apa da, Ishan apa da ómirden ótip ketti. Ol kisilerden urpaq qaldy ma?
– Ókinishke qaraı, ol kisilerdiń urpaǵy joq. Ǵazal táte qazaq ádebıetin, mádenıetin jaqsy meńgergen kisi edi. Eń qıyny, Qunanbaı áýleti – ósip-óngen áýlet bolatyn. Sol ósip-órkendegen áýlettiń kóp urpaǵynyń ǵumyry erte úzildi. Ýaqyt, zaman kináli shyǵar. Elimiz talaı qıyn-qystaý kezeńderdi bastan keshti ǵoı.
– Ózińiz orystildi bolsańyz da, qyzdaryńyzdyń esimin qazaqsha qoıypsyz. Nege?
– Qyzdarymnyń esimin anasy, ıaǵnı joldasym Natalá qoıdy. Ne sebepti olaı ataǵanyn Natasha ózi aıtsyn.

Áńgime ishindegi áńgime

– Ákesi qazaq bolǵan soń, Olga Danıarovna dep ataý birtúrli estiler edi. Esesine, Dana Danıar­qyzy, Kámıla Danıarqyzy men Merýert Danıarqyzy degen ádemi, áýezdi estilip tur.
– Maǵaýıa atalaryńyzdyń Kámálıa esimdi qyzy bolǵanyn bilemiz. Kámılany sol esimge uqsatyp qoıdyńyzdar ma?
– O basta, Kámıla dep ataǵanymyzda, ondaı oı bolǵan joq. Keıin Ǵazal táte men Ishan táte kelgende, esimin estip tańǵaldy. Tipti rızashylyqtaryn bildirdi. Múmkin, bul da sáıkestik shyǵar.
– Uly adamnyń urpaǵynyń jary bolý qıyn emes pe?
– Áýelde Danıardyń ondaı uly adamdardyń urpaǵy ekenin bilgen joqpyn. Ekinshiden, Danıardyń otbasy – mádenıetti, órkenıetti otbasy. Kelindi «qul» retinde kóretin qazaq otbasyn kórgen joqpyn. Týys-týǵandardyń bári jyly qabyldap, otbasynyń bir múshesi retinde kóredi.
– Natalá, Abaı atalaryńyzdyń óleńderin, qarasózderin oqısyz ba?
– Áıel adamnyń ómiriniń kóbi as úıde ótedi ǵoı. Odan bólek, bala tárbıesi bar. Soǵan qaramastan babamyzdyń «Qarasózderin» oqyp, qolymnan tastamaı júremin. «Abaı joly» romanyn da oqyp shyqtym. Úlken áýlettiń taǵdyrymen sol roman arqyly jaqsy tanystym. Tańǵalatynym, «Qarasózderde» aıtylǵan dúnıelerdiń bári búgingi qoǵammen úndesip jatqany. Osydan bir ǵasyr buryn jazylǵan shyǵarmalardyń áli de ómirsheńdigine tántimin.

Suhbattasqan Gúlzına BEKTAS, Anar QONYS,

«Aıqyn» respýblıkalyq qoǵamdyq-saıası gazeti